Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (10) Narod je klicao – „Srećna sloboda“

Na zboru u selu Donja Trnava, bez prisustva vojvoda Vojinovića i Pećanca, doneta je odluka da se bugarski okupatorski garnizon u Prokuplju napadne 2. marta u jutarnjim časovima

Ustanak u Toplici i Jablanici bio je narodni pokret i odlučan otpor protiv deljenja srpskih teritorija, predviđen ugovorom okupiranih zemalja – hrabro suočavanje srpskog naroda sa velikim neprijateljskim vojnim planovima, snažan otpor nadmoćnom protivniku.

Pogodna prilika da se presudi neprijatelju ukazala se 25. i 26. februara 1917. godine u selu Mačkovac nedaleko od Kuršumlije. Naime, grupa plaćenika – arnautskih žandarma pošla je u pljačku. Na ulazu u selo, sačekala ih je četa kojom je komandovao Ilija Radonjić (Ica Kalajxija) i potpuno uništila. To je bila prva kapisla za uzavreli narod da se digne na ustanak. Čuvši pucnje, ustanici su krenuli iz Mačkovca, Mikuljana, Baćogleve, Markovca, Samokova, Kastrata, Krčmara, Pepeljevca i drugih pravaca da oslobode Kuršumliju. Siloviti narodni udar iznenadio je Bugare, Srbi su u naletu zarobili 92 vojnika sa sreskim načelnikom i činovnicima. Borbe za potpuno oslobođenje grada trajale su čitav naredni dan, jer se žandarmerija zabarikadirala u zgradi načelstva i pružala jak otpor.

Obavešten o pokretanju ustaničkih borbi u kosaničkom okrugu, u Kuršumliju je, u popodnevnim satima, stigao Kosta Vojinović i preuzeo dalju komandu nad svim jedinicama u napadu. Ojačani novim borcima ustanici su ubrzo savladali zabarikadirane arnautske i bugarske žandarme. U srcu porobljene Evrope, Kuršumlija je bila prvi grad oslobođen od neprijatelja.

Kosta Vojinović je, ne gubeći vreme, u gradu organizovao vlast i razdelio zaplenjeno naoružanje. Potom je okupljenom narodu, na centralnom trgu, održao vatreni patriotski govor, čestitao oslobođenje grada, i proglasio 28. februar 1917. godine danom početka opšteg ustanka u topličkom i jablaničkom kraju.

U oslobođenu Kuršumliju, 1. marta, stigao je vojvoda Kosta Pećanac, komandant Centralnog odreda. U dolasku Vojinović je zatražio od Pećanca da presretne jednu bugarsku četu koja se prema Kuršumliji približavala iz pravca Prokuplja. Nemajući kud on je sa svojom četom sačekao Bugare kod sela Pločnik, razbio ih i proterao prema Prokuplju.

U borbama ustanici su iz neprijateljskog stroja izbacili 150 vojnika i starešina, zarobili dosta naoružanja, uz velike materijalne štete na objektima.

Dalja ustanička dejstva prenela su se na bugarski garnizon u Prokuplju, o čemu je odluka donesena u kafani u selu Prekadin, u noći između 24. i 25. februara 1917. godine, bez prisustva Vojinovića i Pećanca koji su se, nakon borbi u Kuršumliji, nagađali oko toga da li nastaviti sa ustankom ili ne. Pećanac je, naravno, bio protiv nastavka, zapisao je Vojinović u svom dnevniku.

Prokupačke četovođe, ipak, pre napada na prokupački garnizon obaveštavaju Pećanca: „Ne možemo više da čekamo i nećemo da budemo gori od Kuršumličana. Stoga molimo vojvodu da uzme komandu u svoje ruke i da nam da raspored za borbu. Ako nećete to, onda ćemo mi sve uraditi na svoju ruku i na svoju odgovornost.“ Zahtev su potpisali poručnik Vladimir Treboljevac, potporučnik Proka Miljković, potporučnik Dušan Petrović i četovođe Svetozar Krstić, Arsa Stanić i Vasko Živković.

Pošto odgovor nije stigao na vreme, narod je uzeo komandu u svoje ruke. Konačna odluka da se napadne okupator u Prokuplju doneta je na zboru u selu Donja Trnava, koju je, 26. februara, potvrdio ratni savet četovođa u kući Sotira Cenića u istom selu. Dogovorili su se da napad na Prokuplje izvrše 2. marta u jutarnjim časovima.

Poručnik Treboljevac formirao je ustanički bataljon od blizu 400 boraca i napravio plan za napad. Pre toga ustanici su uputili pismo bugarskom komandantu u kojem je traženo da se celokupan prokupački garnizon preda. Kako odgovor nije stigao, plan je stavljen u realizaciju.

Prema dogovoru napad bi bio izvršen iz više pravaca: sa severne strane iz rejona sela Bumburek i prokupačkih vinograda – napadala bi glavnina Jastrebačkog odreda pod komandom Milivoja Virijevića; sa zapadne strane, dve kolone – prva pod komandom Spasoja Milenkovića i druga – ustanici iz čete Proke Miljkovića i Arse Stakića; iz jugoistočnog pravca – dobrička grupa, pod komandom Radisava Tošića i Svetozara Cvetkovića, zatim prokupačka grupa, pod komandom Dušana Petovića i Beriljsko-lugomirska četa Alekse Andrića; sa južne strane – Garićka grupa, pod komandom Save Đorđevića Čolaka i desetina Đorđa Perunovića, koja je imala zadatak da kontroliše most na Toplici i niški drum preko Mramora.

Komandno mesto određeno je da bude na istočnom prilazu Prokuplja, jer se iz tog pravca očekivala pomoć Bugarima iz Niša. Komandu nad svim jedinicama imao je rezervni poručnik Vladimir Trebeljevac.

Napad je izvršen u ranim jutarnjim časovima, 2. marta 1917. godine, tačno u planirano vreme, u 5 časova. Truba je označila pokret i ustaničke snage nagrnule su iz svih pravaca u potpunosti realizujući dogovoreno. Borbe za oslobođenje Prokuplja su se rasplamsale, a Vojinović i Pećanac će u grad stići u kasnijoj, završnoj fazi oslobođenja grada.

Jedan očevidac ovako je opisao oslobođenje Prokuplja: „Sedamnaestog februara 1917. u pola 5 izjutra začuše se puške sa okolnih brda. Na glas srpske trube, pokuljaše iz sviju kuća starci, babe, devojke, žene, invalidi i polunaga deca, sve je živo izašlo i kroz strašnu tutnjavu pušaka, revolvera i mitraljeza naših četnika i Bugara, čuli su se uzvici: ‘Živeli naši oslobodioci’. U ulicama Bugari su napravili barikade odakle su pucali. Tada se sva masa uputi tim barikadama sa uzvicima: ‘Predajte se, vidite da smo Srbi a ne Bugari!’ Bugari pobegoše sa ulice i zatvoriše se u zgradu Okružnog načelstva. Narod nije ni obraćao pažnju na njih. Tu, na pijaci nastalo je neopisivo slavlje. Starci su se ljubili, mladići su se grlili, devojke su kitile četnike i ustanike trobojkama i zelenilom, darivale ih peškirima i čarapama. Tu se pozdravljalo samo sa ‘Srećna sloboda’.

Svako je tražio posla: pekari su pekli hleb, sakaxije donosile vodu, ko je imao kola dovozio je drva… Deca su preklinjala četnike da im daju konje da ih napoje, da im budu seizi. Žene i devojke tražile su da i one idu u redove, da se bore. Tada neko reče: idu vojvode! Cela masa gurajući se krenu prema ulazu u varoš. I kad se na konjima pojaviše Pećanac i Vojinović, narod pojuri ka njima sa uzvicima: ‘ Živeli’! Toga trenutka Bugari su prekinuli paljbu kao po komandi. Devojke su kitile vojvode i darivale ih, tako da konji nisu mogli da koračaju od darova: peškira, košulja, čarapa…“

USPOSTAVA SRPSKE VLASTI

Ustaničke snage, iako slabije, uspele su da oslobode Prokuplje 3. marta 1917. godine, što je bio događaj od velikog značaja za moral ustanika i nastavak drugih borbi u neoslobođenim krajevima. Zarobljeno je 845 Bugara, među kojima četiri oficira i 20 podoficira.

U oslobođenom Prokuplju formirana je srpska opštinska vlast. Ubrzo je donesen zakon po kojem je delovalo sudstvo i drugi upravni organi.

Fotografije preuzete iz knjige „Toplički ustanak 1917.“ autora Novice Pešića

Sutra: Širenje srpske ustaničke države

Autor: Novica Pešić

Izvor: NOVOSTI

Oznake: Toplički ustanak, Vojinović, Pećanac, Bugari, Austrougari

Vezane vijesti:

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (1) Ratni planovi za osvajanje Srbije 

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (2) Okupatori su hapsili i streljali

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (3) Poziv na totalno istrebljenje Srba

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (4) Srpsko stratište u Dubokoj dolini

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (5) Pljačke, zlostavljanja, silovanja…

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (6) Formiranje prvih četničkih odreda

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (7) Dolazak crnogorskih četnika

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (8) Nemoć okupatora pred ustanicima

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (9) Život brži od ustaničkih vođa

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (11) Širenje srpske ustaničke države

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (12) Okupator kreće u gušenje ustanka

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (13) Užasni i krvavi zločini okupatora

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (14) Herojska smrt Nika Vukčevića

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (15) Četnički odredi nastavljaju borbu

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (16) Delegacija ustanika kreće u Solun

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (17) Gorela su čitava srpska sela

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (18) Otpor posustaje, počinje izdaja

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (19) Stigla je sloboda za napaćene Srbe