S druge strane istorije (9): Dan kad su ustaše zavile Trebinje u crno

Iz Zagreba u Trebinje 28. maja 1941. godine stiže Borivoje – Boro Rotkvić sa grupom „sveučilištaraca“ (studenata) Zagrebačkog univerziteta… Odmah po dolasku u Trebinje, naredili su da se po radnjama i javnim mjestima, kao i na spomenicima Njegošu i Herojima za slobodu, uklone svi natpisi na ćirilici, što je odmah i učinjeno… Tih junskih dana, ova grupa ustaša imala je apsolutnu vlast u Trebinju, čak i nad ljudskim životima i smrću…

O ovom stradanju trebinjskih Srba, do danas se nije puno govorilo, a posebno u periodu poslije Drugog svjetskog rata, kada je zbog fiktivnog „bratstva i jedinstva“ i „budućnosti jugoslovenskih naroda“ u komunističkoj Jugoslaviji bilo zabranjeno pominjati srpske žrtve, kao i počinjeni genocid nad srpskim narodom.

Komunističke vlasti, decenijama poslije rata, smišljeno su na stratištima gdje su Srbi ubijani od ustaša (muslimana i Hrvata) postavljali „spomen – ploče“ sa natpisima da su tu u stvari, ubijene „žrtve fašističkog terora“ i to od okupatora i „njihovih sluga“ ili „pomagača“. I pored namjere da se srpske žrtve zbog ideoloških ciljeva komunističke Jugoslavije preimenuju u „civilne žrtve narodno – oslobodilačkog rata“ (čemu smo svjedoci i u novije vrijeme) u narodu se čuvala prava istina.

Istina je da su ubijeni bili Srbi, pravoslavni hrišćani, što je bio i osnovni razlog njihovog ubijanja, da su njihove ubice bile ustaše – lokalni muslimani i Hrvati, često komšije, dojučerašnji prijatelji, nažalost i rodbina…

Krijući pravu istinu, sakrivani su i ustaški zločinci i njihova zlodjela. Neki od zločinaca, pred sami kraj rata, postali su sljedbenici nove (pobjedničke) ideje. Bilo ih je i u poslijeratnom udruženju boraca, ali i u ličnoj pratnji (vozači) „zaslužnih Trebinjaca“ tog vremena.

Većina nije odgovarala za zlodjela, iako su neki od njih bili i čak visoki oficiri Gestapoa, ali zahvaljujući rodbini naklonjenoj novoj komunističkoj vlasti, nisu snosili nikakve posljedice. Njihova imena biće objavljena u nekim od narednih tekstova. Postepeno, samo iz razloga koji su odgovarali novoj vlasti, sve ove ljude i događaje trebalo je prepustiti zaboravu vremena…

POSLIJE ŠUCKORA – USTAŠE

Sličan zločin je već jednom, ranije, bio oprošten i skoro zaboravljen. To je zločin nad pravoslavnim trebinjskim Srbima u Prvom svjetskom ratu, kada je u vrijeme austo-ugarske okupacije obješeno i ubijeno oko 80 trebinjskih Srba i Srpkinja – civila, od svojih komšija druge vjere lažno optuženih da su protivnici K.u K. monarhije, što je bilo dovoljno da se kao takvi javno ubijaju i vješaju na trgovima grada Trebinja.

Kada je Srpska vojska oslobodila Trebinje, oktobra 1918. godine, poslije 40 godina austrougarske okupacije i tiranije, ali i viševjekovne turske okupacije, stekli su se uslovi da se krivci za zločine nad trebinjskim Srbima kazne. Ali, srpski narod i vlasti novostvorene Kraljevine SHS nisu kaznili vinovnike ovih zločina, opraštajući im zločine u ime budućeg zajedničkog života u novostvorenoj Kraljevini SHS.

U Trebinje su došli „komiti“ Jovana Vlahovića sa Rovčanima, Petra Baćovića sa Banjanima i Nikole Vučurevića sa Zubčanima, sa jednom namjerom – da kazne „šuckore“ za velika zlodjela počinjena nad Srbima u Trebinju u vrijeme Prvog svjetskog rata. Suprostavio im se Petar Jovović sa tzv. „narodnim vijećem“, i naoružanom „narodnom gardom“ od mješavine Srba, Hrvata i muslimana. Tako su oni sačuvali glave trebinjskim šuckorima, a po svojim kućama sačuvali njihovo zlato, srmu, nakit, ćilime…

Zločinci su, preko posrednika pokušavali i zlatom da potkupe predstavnike nove vlasti, namjeravajući tako da osiguraju život i svoju imovinu. Bilo je i takvih slučajeva. Trebinjski proto Vladimir J. Popović sa nekim parohijanima odveo je „komite“ u Saborni hram u Trebinju i tu ih sa oltara zakleo da ništa nažao ne učine nijednom muslimanu i Hrvatu (bivšim šuckorima) u ime „budućeg zajedničkog života u novostvorenoj državi kraljevini SHS“.

Nekažnjeni zločin iz vremena Prvog svjetskog rata, pritajen je ostao sve do početka Drugog svjetskog rata, kada se ponovio, ali  ovaj put u puno većim razmjerama. I ovog puta žrtve su trebinjski Srbi, a njihovi dželati trebinjski muslimani i Hrvati, nekada šuckori, sada – ustaše…

„BRAĆO HRVATI, PRED VAMA STOJE USTAŠKE PUŠKE…“

Prvog juna navršava se 76 godina od ovog planiranog ustaškog zločina nad trebinjskim Srbima – civilima. Bio je to prvi ustaški zločin u Trebinju i okolini, koji je bio „inicijalna kapisla“ za ubijanje trebinjskih Srba, a poslije koga su uslijedili zločini na Pridvoračkoj jami i jamama Popova polja.

Poslije okupacije Kraljevine Jugoslavije, srpski narod bio je zbunjen, zatečen i razočaran brzom okupacijom otadžbine, koju su Srbi stvorili u krvavim bitkama Prvog svjetskog rata. U prvim danima okupacije nije se odmah organizovao, kako bi zaštitio sebe, svoje bližnje i svoju imovinu.

Odlukom Nemačke i Italije, verifikovanoj na Bečkojkonferenciji 21. i 22. aprila 1941. godine, Bosna i Hercegovinaje uključena u sastav nove naci-fašističke tvorevine NDH. Ustaškavlast nije uspostavljena u istočnom delu Hercegovine sve dopotpisivanja tzv. „Rimskih sporazuma“, 18. maja 1941. godineizmeđu Kraljevine Italije i NDH. U naknadu za pridodatu obaluJadrana – ustaška vlast proširena je na celu Hercegovinu.

Ustaški poverenik za zapadnu Hercegovinu bio je Pavao Canki, a za istočnu Hercegovinu Alija Šunjak. Oni su imali zadatak da organizuju ustašku vlast i da izvrše neposredne pripreme za masovne pokolje hercegovačkih Srba, kao i da rukovode tom akcijom. Za tu, od okupatora stvorenu tzv. „državu NDH“ bila je većina lokalnog hrvatskog i muslimanskog stanovništva. Ta zločinačka „država“ odmah je na prostorima u kojima su Srbi bili većina počela da sprovodi rasne i vjerske zakone, koji su Srbe karakterisali kao nekoga koga treba staviti van svakih zakona, i na sve načine istrijebiti, kako bi se stvorila etnički čista NDH.

Cijela hercegovačka teritorija nalazila se u sastavu dve velike župe – Hum i Dubrava. Ranije ustaše su u Trebinju oformile ustaški logor. Za logornika je postavljen Muhamed Šarić, za njegovog zamjenika je imenovan Pero Šutić, trgovac iz Trebinja, a za članove: don Marijan Vujinović, katolički župnik u Trebinju, Srinčić Jure – Đorđe, apotekar, Resulović Salko, Juraj – Jure Kežić, fotograf, Kisić Nikola – Nikica, činovnik, a za sreskog načelnika postavljen je Muhamed Tafro.

Najistaknutije ustaše u tom prvom periodu bili su: don Marijan Vujinović, Duraković Šefko, Geljo Zaim, Zubčević Sead – Ada, Karamehmedović Salko, Karadža Muho, Kežić Juraj – Jure, Kisić Nikola – Nikica, Marolt Nikola, Krnjač Antun – Tonči, Resulović Salko, Rokolj Ajdin, Rokić Mehmedalija, Srinčić Jure – Đorđe, Habul Hilmija, Šarić Muhamed, zubar, Šehović Derviš, Bračković Omer, Volić Fehim, Kapetanović Adem, Fistanić Ivan, Šarić Hakija, Seknić Ibro, Maho, Muharem i Šerif, doseljenici iz Podgorice.  Ova imena su dali Državnoj komisiji za ratne zločine poslije rata svjedoci Šakota Milan i Gerun Vladimir.

Osim gore navedenih, na kraju rata pronađen je spisak u Sreskom narodnom odboru u Trebinju, u kome su notirane sve trebinjske ustaše, ali taj spisak nije potpun, nema kompletnog dokumenta, što navodi na zaključak da je neko poslije oslobođenja istrgao kompromitujući materijal da bi zameo tragove o njihovoj zločinačkoj djelatnosti. Nažalost, i poslije oktobra 1944. godine velikom dijelu ustaških zločinaca zločin je oprošten.

Ustaše su zvanično 22. maja preuzele vlast u Hercegovini. U pet graničnih srezova velike župe Hum: Stolac, Trebinje, Bileća, Ljubinje i Nevesinje, ustaška vlast trajaće samo 111 dana, pošto su je porazile snage srpske narodne ustaničke vojske (narodne vojske) u antiustaškom junskom ustanku Srba u Hercegovini.

Trebinjski srez imao je tada osam opština: Brda, Lastva, Primorje, Šuma, Zahumlje, Zupci, Dživar i grad Trebinje.

Domobrani u Trebinje dolaze 24. maja 1941. godine. Bio je to 14. domobranski puk (7. i 8. bataljon i Trebinjski bataljon). Štab puka, prištapske jedinice i posadni bataljon bili su u Trebinju, dok su ostali dijelovi raspoređeni u graničnim mjestima prema Crnoj Gori.

Štab puka stiže u Trebinje 30. maja 1941. godine. Pred zgradom sreza, visoki „časnik“ Reš održao je govor, čiji je početak glasio: „Braćo Hrvati, pred vama stoje ustaške puške, koje su pucale na Srbina, i koje će i dalje pucati sve dok i jedan Srbin bude živ…“

Pred zgradom opštinske uprave, glavnokomandujući domobranskih jedinica u Trebinju, potpukovnik Muharem Aganović u svom govoru je zaprijetio „… da će za jednu hrvatsku glavu strijeljati stotinu srpskih!“ Svi govori bili su prepuni mržnje protiv Srba.

I tada Srbi su vjerovali da se radi o zastrašivanju, a ne o gorkoj istini. Osim toga, u Trebinju je organizovana tzv. „Ustaška mladež“ za čijeg je rukovodioca postavljen Safet Mursel, učenik gimnazije. Njegova pomoćnica bila je Nazifa Resulbegović, koja je odmah obukla ustašku uniformu.

Formiranjem NDH 10. aprila 1941. godine, počinju se javno sprovoditi unaprijed i ranije pripremljeni planovi za istrijebljenje srpskog naroda zapadno od rijeke Drine. Genocid nad srpskim narodom od strane ustaškog pokreta mogao se pretpostaviti i ranije, kroz diskriminišuće zakone i odredbe koje je donijela tzv. „država“ NDH. Nedugo poslije, Hrvati i muslimani – ustaše, počinili su prva ubistva pravoslavnih Srba – civila.

Prve srpske žrtve ubijene su u Mostaru (i okolini) i Trebinju, u noći 31. maja i 1. juna 1941. godine. Trebinje je 1. juna 1941. godine, bilo zavijeno u crno…  pale su prve srpske žrtve (svi su bili civili). Izvršioci su bili Hrvati i muslimani – ustaše. Neki su bili i komšije, dobro su poznavali svoje žrtve.

DOLAZAK „SVEUČILIŠTARACA“

Iz Zagreba u Trebinje 28. maja 1941. godine stiže Borivoje – Boro Rotkvić sa grupom „sveučilištaraca“ (studenata) Zagrebačkog univerziteta. On je sin zagrebačkog profesora Rotkvića iz Vinogradske ceste. Bio je zamjenik Jure Francetića i miljenik „poglavnika“ Ante Pavelića. U to vrijeme on je student mašinstva, ali i poznati zagrebački ustaša, koji je već nakon samog formiranja tzv. NDH okrvavio ruke srpskom i jevrejskom krvlju u Zagrebu i okolici, Grubišnom polju, Slavoniji itd. Još prije rata pripadao je ilegalnoj terorističkoj organizaciji „Matija Gubec“.

Osim njega, u ovoj ustaškoj grupi bili su: Jozo Jurković, Jukić, Tomić, Mladenović, Francetić, Babić,  Ličanin… Sebe su nazivali „zaštitnim lovcima“. Imali su zadatak da izvrše pripreme za organizovanje ustaške vlasti. Oni su pedantno sređivali već ranije prikupljene podatke na osnovu kojih su kasnije vršili pokolje, hapšenja, internacije i dr. Podatke su puno ranije prikupljali članovi i simpatizeri ustaškog pokreta u Trebinju, još u vrijeme Kraljevine Jugoslavije. Neki od njih su bili: Nikola Marolt, Mehmedalija Rokić, Sead Zubčević – Ada…

Među ovom grupom ustaša „zaštitnih lovaca“ bio je i neki zloglasni Ivica. Govorio je da može Srbe žive peći na ražnju, a kada je dolazio u trebinjske gostionice ili Oficirski dom (kasnije Dom JNA), umjesto vina tražio je „srpske krvi“. Govorili su istim dijalektom i tvrdili da su svi iz Zagreba. Svi oni bili su još od ranije deklarisane ustaše, koje su došle u Trebinje sa ranije pripremljenom namjerom da počine zločin.

Odmah po dolasku u Trebinje, naredili su da se po radnjama i javnim mjestima, kao i na spomenicima Njegošu i Herojima za slobodu, uklone svi natpisi na ćirilici, što je odmah i učinjeno…Tih junskih dana, ova grupa ustaša imala je apsolutnu vlast u Trebinju, čak i nad ljudskim životima i smrću…

U dogovoru sa ustašama iz Trebinja (koje su činili u najvećoj mjeri trebinjski muslimani i Hrvati) sastavili su spiskove viđenijih trebinjskih Srba, koje je trebalo ubiti rano ujutru, 1. juna. 1941. godine.

INSCENIRANI NAPAD „ČETNIKA“

Poslije „zajedničke večere“ kasno uveče čula se pucnjava iz svih dijelova grada i bliže okoline. Čuli su se povici pijanih ustaša: „Stoj…“,  „Udari ga…“, „Pobježe…“, „Ne daj..“, „Drži…“ U stvari ustaše su iscenirale napad „četnika“ koji su „navalili“ na Trebinje. Tako su oni uspjeli da „odbiju“ fiktivni, iscenirani napad… To je bio samo izgovor da otvoreno krenu sa sprovođenjem ranije pripremljenog zločina.

Odmah poslije ove pucnjave, iste noći i sutradan 1. juna, ustaše su krenule po srpskim kućama i uglavnom poubijali na kućnom pragu, po unaprijed pripremljenim spiskovima, one Srbe iz Trebinja za koje su „znali“ da su pripadali predratnoj četničkoj organizaciji (prestižno udruženje veterana iz Prvog svjetskog rata, u kome je bilo i nekoliko trebinjskih muslimana).

Rotkvić, sa svojom grupom i uz pomoć trebinjskih ustaša, kao i jedinice domobrana hapsi po unaprijed pripremljenim spiskovima 60 trebinjskih Srba – mještana (civila). Prema izvještaju tadašnjeg trebinjskog svještenika Vladimira J. Popovića, u Trebinju je tada uhapšeno oko 200 civila. U ustaško – domobranskim izvještajima se navodi da će dio uhapšenih biti ubijen, ali ne u Trebinju, već će ih odvesti van grada i tamo ubiti. Neposredno po hapšenju, ustaše ubijaju devetoricu trebinjskih Srba…

Za to vrijeme dok su ustaše ubijale, domobrani pod komandom potpukovnika Muharema Aganovića, nalazili su se kao obezbijeđenje na trebinjskim ulicama. Iz dopisa Krilnog zapovjedništva Zapovjedništvu 4. oružničke pukovnije od 1. juna 1941. jasno se priznaje da su te noći gradom Trebinjem pucali „omladinci ustaške organizacije“ (iz Trebinja), po prethodnom odobrenju „Zagrebačkih sveučilištaraca“. Mnoge srpske kuće bile su blokirane, domobrani su bili na ulicama, a ustaše sve iscenirale „da bi imale povoda za početak ubijanja i progona trebinjskih Srba“. U svojim izvještajima oni navode da je „odbijen napad četnika“ kao i da je izvršen pretres srpskih kuća i strijeljanje 8. „četnika“ i „tajnik općine Trebinjske“. Navodi se da su strijeljani u svojim „domovima“ osim „tajnika“koji je strijeljan kod zgrade „općinskog suda“. Istina je ipak, drugačija. Nikakvi „četnici“ te noći nisu napali Trebinje, jer takve formacije nisu postojale  u to vrijeme u Hercegovini. (Ukoliko se misli na JVuO, ona je formirana tek početkom juna 1942. godine…)

Sva ubistva pratila je premetačina i pljačka koja je trajala cijelu noć. Ustaše su se podijelile u grupe, koje je obezbijeđivalo po 4-5 domobrana. Svaku grupu predvodio je jedan dobrovoljac ustaša – mještanin, dobar poznavalac grada, koji ih je vodio od kuće do kuće. Neki od ovih mještana bili su: Hakija Šaran, policajac, Nikola Marolt, Habul Hilmija, Srinčić Jure – Đorđe, Mehmedalija Rokić, Salko Karamehmedović, Safet Mursel, Džemal Mešović – Longo i mnogi drugi. U automobilu je po gradu kružio Muhamed Šarić, da bi provjerio kako se ispunjava zadatak likvidacije Srba.

U masakru nevinih srpskih žitelja posebno se istaklo devet ustaša iz Zagreba, obučenih u „dolamice od balon svile“. Oni su ubijali srpske domaćine u njihovim kućama, na očigled njihovih žena, djece i roditelja. Tog krvavog jutra, „zaštitni lovci“ uz pomoć trebinjskih ustaša ubili su u njihovim kućama i u blizini devetoricu Trebinjaca, Srba: Vasa Babića, Milana Brkovića, Dušana Nogulića, Vlajka Palikuću, Gaša Kovačevića, Iliju Kukurića, Šćepa Đurića – Žutog, Radovana Lečića i sekretara Trebinjske opštine, Vladimira N. Popovića – Grka, koga su ustaše odmah po dolasku u Trebinje zatvorile u sreski zatvor.

LIKVIDACIJE

Iako je postupak pri osudi za likvidaciju bio kratak, na sam čin ubistva trebalo je čekati. Ustaškim zločincima nije se žurilo. Uživali su da psihički i fizički muče svoje žrtve, i na taj način zadovolje svoje patološke strasti…

Vlada N. Popovića izveo je u dvorište zgrade sreskog suda trebinjski ustaša Ajdin Rokolj, do rata njegov potčinjeni službenik u opštini. „Radite kako hoćete?“ rekao je Vlado umjerenim, slomljenim glasom. Ajdin Rokolj mu je naglo prišao, i udario ga drškom pištolja po licu. Vlado je pao na zemlju i podigao ruke da bi zaštitio lice. Rokolj je Vlada prislonio uza zid, a onda stojeći u dvorištu s pištoljem u ruci, sasuo čitav okvir metaka u Vlada. Vladov pogled je ostao prazan, bio je mrtav. Mile Ratković je zapisao da su se na zidu mogle zadugo vidjeti crvene krvave mrljice i sitni komadići Vladovog moždanog tkiva. („Salve mome gradu“ Mile Ratković).

Vasa Babića ubili su u njegovom dvorištu… Ustaše su došle oko 23.00 časova da vrše pretres kuće, tobože da traže oružje. Kuću Vasa Babića pokazao je Džemal Mešović, koji se nalazio pred vratima, dok je šest ustaša vršilo pretres. Vasa su počeli mučiti od jedan sat poslije ponoći. Priznao je da je pripadnik četničke organizacije (predratno udruženje veterana), ali nije htio da oda ostale četnike. Prijetili su oružjem i ukućanima, čak i Vasovoj unuci Jovanki. Mučenje su nastavili do pet sati ujutru. Tom prilikom ustaše su opljačkale Vasovu radnju i kuću. Radnju je opljačkao Suljo Zubčević. Obio je magacin pred kućom i odnio veliku količinu stvari i skupog namještaja, kao i gvožđarski materijal iz radnje. Pljačka je trajala duže vremena i vršena je noću. Vasa Babića su poslije višečasovnog mučenja ubili oko pet sati ujutru, 1. juna 1941. godine.

Milan Brković se prilikom hapšenja zatekao na službi. Doveli su ga u kuću u 05.30 maltretirajući ga do 07.45. Prije ubistva, ustaše su izvršile premetačinu kuće, tražili su oružje i vojnu opremu. Nisu našli ništa, međutim Milanova supruga Stoja, majka petoro djece, vidjela je jednog od ustaša kako je iz džepa izvadio nekoliko metaka i stavio u fijoku noćnog ormarića. „Pronašavši metke“ počeli su galamiti, i tada su lakše ranili Stoju. Poslije toga, ubili su Milana na platou ispred njegove kuće, u prisustvu njegove žene i petoro djece… Ranjena Milanova žena Stoja uspjela je samo da izusti: „Nemojte!“ „Ne odlazi…“ „Potreban si nam…“ Milanove oči počele su da se sklapaju, sve je bilo gotovo.

Iliju Kukurića su doveli na prevaru pred sudski zatvor. Obmanuli su ga… Umjesto poziva na razgovor, kako su mu rekli, doveden je na strijeljanje. Tu je i ubijen, u sudskom dvorištu.

Šćepo Đurić – Žuti pokušao je da pobjegne. Bježao je u pravcu Goričke malte. Za njim je pojurio Juso Seknić – Zuza, sa nekoliko domobrana. Šćepo je bježao gornjom cestom, ali pošto su domobrani već blokirali izlaz iz grada, skrenuo je prema kući Aleksića kod Gradskog groblja. Tu je ranjen, preskačući veliki zid. Odvukao se do katoličkog groblja, gdje su ga stigli i ubili.

Dušan Nogulić Bio je gostioničar (trgovac) na Dražin – dolu, predgrađu Trebinja. Kamionom, sa ostalim ustašama po njega su na Dražin do pošle trebinjske ustaše:  Jure – Đorđo Srinčić i Hakija Šaran. Dušana su izveli iz kuće, poveli ga jedno 10-15 koraka i ubili pod odrinom, skoro pred kućom, odnosno njegovom gostionicom.

Vlajko Palikuća živio je u Mostaćima. U njegovu kuću su prvo došle ustaše. Pokušao je da se sakrije u štalu, ali ga i tu ustaše pronalaze. Ubijaju ga na svirep način, na očigled njegove majke i supruge Anike. Čulo se samo prigušeno krkljanje… Poslije nepuna dva minuta, sve se umirilo.

Gaša Kovačevića ustaše su zatekle u kući, sa ženom i sedmoro djece, koji su bili jedno drugom do uveta. Pretresli su cijelu kuću. Pošto ni ovdje nisu pronašli „vojničke stvari“ i ovdje su podmetnuli metke, koje bi iskoristili kao povod za unaprijed planirani zločin. Gaša su natjerali da dođe do ceste, gdje im je bio parkiran automobil. Odveli su ga da vidi mrtvog Vlajka Palikuću. Shvatio je, vjerovatno, da je sve gotovo…  Ustaše su mu naredile da se vrati svojoj kući. Čim se okrenuo, ne prešavši nekoliko koraka, najbliži ustaša podigao je pušku i opalio. Gašo se zanio i pao pored jedne grede na kojoj se sa svojim komšijama odmarao. Sve ovo, nemoćni, u grču i šoku, posmatrali su njegova žena i djeca.

Radovan Lečić. Do kuće Radovana Lečića ustaše je doveo komšija – trebinjski ustaša Džemal Mešović – Longo. Ovakav postupak „komšije“ Radovanovoj porodici bio je neshvatljiv. Domobrani su opkolili kuću, a Džemal Mešović je ostao napolju. Ustaše su ušle u kuću i počele da viču: „Dajte oružje!“ Pretresli su i kuću i podrum, i ne našavši ništa, uz psovke, počeli su pljačku. Iznijeli su meso, mast i sve vrijedno. Radovana su izveli na terasu, gdje ga je jedan ustaša udario i krv mu je potekla iz usta. Pao je, usna mu je bila rasječena. Samo je nijemo gledao u ustašu. Pred vratima dvorišta, jedan od ustaša mu je pucao iz neposredne blizine u desnu sljepoočnicu. I ovdje, njegova žena Anica sa porodicom, potpuno nemoćni, gledali su ovo bestijalno ubistvo.

Pošto su ubili Nogulića, Palikuću i Kovačevića, ustaše su se vratile u Zasad, u kuću Rista Oslića, tražeći njegovog sina Toša, koji je uspio da pobjegne. Risto i njegov brat Rade, sakrili su se u blizini kuće. „Pobježe vam onaj najopasniji, sram vas bilo!“ vikala je ustašama žena Salka Resulovića. Ali, njihova komšinica Džemila Resulović klela je ustaše „…što ubijate naše komšije“.

STRAH OPUSTOŠIO ULICE

Do 2. juna 1941. godine, leševi ubijenih nalazili su se u sopstvenim kućama, a neki u bolnici. Žrtve, trebinjske Srbe, ubijene po gradu Trebinju niko nije smio sahraniti, dok to porodicama žrtava ustaše nisu dozvolile. Svi su sahranjeni 2. juna. Tog dana Ivo Lučić iz Zasada, sa nekoliko komšija bez svještenika, sahranio je u mostaćkom groblju Lečića, Kovačevića i Palikuću. Pravoslavni svještenik opojao je samo Vlada N. Popovića i Šćepa Đurića.

Poslije ovih ubistava u rano jutro, 1. juna 1941. godine, u srpskom narodu Trebinja zavladao je strah i nesigurnost. U tom periodu nije postojala bilo kakva srpska vojna formacija koja bi se suprostavila planiranim zločinačkim namjerama ustaša. Srbi su se zatvorili u svoje kuće i stanove, a jedan dio stanovništva sklonio se u Herceg Novi i crnogorsko primorje pod zaštitu Italijana. Veliki broj trebinjskih intelektualaca tada se sklonio u Crnu Goru.

Sutradan po ubistvu 2. juna 1941. godine, po cijelom gradu osvanuli su izlijepljeni plakati na kojima je pisalo da su svi strijeljani Trebinjci (navedena su njihova imena) navodno, bili četnici koji su pripremali pobunu protiv ustaške vlasti. Ustvari, Muhamed Šarić je prije 1. juna ’41. lično donio iz Dubrovnika unaprijed odštampane plakate, kojima je trebinjskom stanovništvu trebalo objaviti ubistva Srba. Na plakatima je bilo ostavljeno prazno mjesto za naknadno ispunjenje imena strijeljanih.

Isto tako nalijepljeni su plakati sa naznačenim zabranama i kaznama. Između ostalog na njima je pisalo da za svaku hrvatsku glavu (tada su i muslimani – ustaše smatrani Hrvatima)  biće strijeljano 100 Srba, kao i da se Srbima i Jevrejima u gradu Trebinju i okolici, zabranjuje kretanje od 17:00 do 06:00 sati.

NjEGOŠ OBJEŠEN O PLATAN…

Trebinjske ustaše su sa svojim nadređenim „sveučilištarcima“ iz Zagreba, po gradu Trebinju počeli su da ruše sve što je imalo veze sa srpskom tradicijom i sa srpskim predznakom, kao i sve što je imalo vrijednosti za grad.

Kao i njihovi preci u vrijeme Prvog svjetskog rata, kada se poslije atentata u Sarajevu, i na ulicama Trebinja skupila sva gradska ološ i polusvijet, predvođena intelektualcima iz redova svog naroda, noseći u flor umotanu sliku „prestolonasljednika“ Franca Ferdinanda, demolirala i opljačkala sve srpske radnje u gradu Trebinju. Tada je zahvaljujući molbama trebinjskog prote Stevana Pravice kod austrijske vlasti, srećom, spašen Saborni hram Svetog Preobraženja Gospodnjeg u Trebinju od planiranog demoliranja.

Stopama svojih predaka iz 1914. godine, ustaše 1941. godine u Trebinju uklonile su sve ćirilične natpise, čak i sa spomenika u centru grada. Na ulasku u gradski (Dučićev park kod dva kamena lava postavili su drvenu tablu, obojenu crnom bojom sa bijelim slovima: ZABRANjEN ULAZAK SRBIMA, JEVREJIMA, CIGANIMA I PSIMA.

Ustaše su bespovratno uništile i polomile više spomenika poklona trebinjskog pjesnika Jovana Dučića svom gradu: Njegoševu bistu objesili su o platan, skinuli su i anđela sa spomenika „Herojima za slobodu“. Uklonjena je i niska ograda od kamenih stubova povezana lancima oko ovog spomenika.Tadašnji predsjednik opštine, Muho Resulbegović naredio je da se ove dvije biste odlože u magacin vatrogasnog društva, i tako su sačuvane.

Nestale su statue Herkulesa i Atlasa na ulazu u Stari grad, kao i reljefni grb Trebinja. (neke od njih i poslije rata). Ustaše lome i dva orla raširenih krila na Dubrovačkoj kapiji, koje je Dučić poklonio Trebinju. Mermerni kip antičkog boga Plakira u fontani  u Gradskom parku, ustaše gađaju iz pušaka i potpuno uništavaju. Poslije rata napravljena je kopija ovog kipa u bronzi. U tom pogromu na sve srpsko, ustaše su na pravoslavnom Gradskom groblju u Podglivlju i u pravoslavnom groblju na Prljači polomile većinu spomenika, u neke pucajući iz pušaka…

Deset dana nakon ovog zločina, ustaše iz „postaje“ u Lastvi ubijaju bez razloga i bez ikakvog povoda četvoricu Begenišića (Jovana, Stevana, Mirka i Petra). Nakon ovog zločina srpsko stanovništvo se sklanja u planine u graničnom pojasu sa Crnom Gorom, ali im ustaše ni tamo ne daju mira: 20. juna napadaju narodni zbijeg u Bijeloj gori, hvataju i ubijaju osmoricu Zubčana. Uz put su opljačkali oko 500 grla sitne i krupne stoke.

Te tragične događaje po trebinjske Srbe iz 1941. godine, srpski narod je opjevao i u jednoj pjesmi. Sakupljene dijelove jedne verzije ove pjesme ovdje objavljujemo:

„U Trebinju krvava je džada,

Ubili su Popovića Vlada.

Ko je Srbin njemu nema spasa,

Ubili su i Babića Vasa.

U Trebinju nema Srba više,

Nogulića Dušana ubiše.

Zaplakala Srbadija naša,

Ubiše i Kovačević Gaša.

Poslije samo devet jadnih dana,

Ubiše i Lečić Radovana.

U Trebinju plače srpska majka,

Ubiše nam Palikuću Vlajka.“

…

Budući srpski naraštaji ne smiju zaboraviti ove nevine srpske civilne žrtve, koje kao i svi stradali zaslužuju poštovanje, ali i obavezu da ih se uvijek sjećamo. „Mrtvima – da ih ne zaboravimo/ Živima da se ne zaboravi“.

Autor: Milan PUTICA za Radio Trebinje

KORIŠTENA LITERATURA:

– Božidar N. Čučković,  „Zločini u Hercegovini u Drugom svjetskom ratu“, I  i II dio, izdavač: Muzej Hercegovine Trebinje, 2003.

– Dr Savo Skoko, „Pokolji hercegovačkih Srba ’41“,  Beograd, 1991.

– Mile Ratković, „Salve mome gradu“ i  „Maljem u zatiljak“ –  (Hercegovina u NOB)

– Arhiv Vojno-istorijskog instituta, Fond NDH

– Dr Savo Skoko, „Krvavo kolo hercegovačko“, I i II dio

– Arhiv Jugoslavije, Presuda Okružnog suda u Mostaru Đorđu Srinčiću, Muhamedu Šariću i dr.

– Vladimir J. Popović proto i Danilo Tunguz, „Stradanje Srba u Hercegovini za vrijeme NDH“

– Državna komisija za ratne zločine – izjave svjedoka

– Komesarijat za izbjeglice i preseljenike – izjave svjedoka

– Spomenica Eparhije zahumsko hercegovačke

– Vladimir J. Popović, „Patnje i žrtve Srba sreza trebinjskog 1914 – 1918“,  Trebinje, 1929.

– Tihomir T. Prodanović, „Sjećanja na ustaški logor Danicu“

– Marija Štrbac ,“Genocid nad Srbima u NDH“, Novi Sad, 2001.

Izvor: Slobodna Hercegovina

Vezane vijesti:

76 godina od nepriznatog genocida nad Srbima u NDH: Kalendar zločina u Hercegovini