Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (1) Ratni planovi za osvajanje Srbije

Ustanak u Toplici i Jablanici ugrozio je strategijski interes okupatora na prostoru gde su prolazile važne saobraćajnice prema Solunskom frontu i Bliskom istoku

Narod jugoistočne Srbije, ne pristajući na okupaciju, denacionalizaciju, teror i zločine, u porobljenoj Evropi, započeo je oružanu borbu za sopstveno oslobođenje od okupatora.

Na skupu u selu Obiliću u Pustoj Reci, 21. februara 1917. godine, okupljene četovođe donele su odluku za podizanje ustanka u Toplici, Kosanici i Jablanici.

Taj jedinstveni događaj u novijoj srpskoj istoriji mnogi istraživači su, kasnije, nazvali Trećim srpskim ustankom.

Ove, 2017. godine navršava se 100 godina od tog istorijskog čina koji će ostati trajno upamćen.

Toplički ustanak, kako je u dosadašnjoj istorijskoj literaturi nazivan, čini sastavni deo oslobodilačke borbe srpskog naroda za slobodu u HH veku i važan je period Prvog svetskog rata. Podignut je u pozadini neprijateljskih vojski i trajao je mesec dana. Takav masovan narodni bunt na okupiranoj teritoriji nije zabeležen u svetskoj istoriji. Nešto slično, ali u znatno manjoj meri, pokrenuli su Irci protiv Engleske, na inicijativu i u organizaciji Nemačke, i trajao je samo dva dana. Ustanak su podigli i Arabljani protiv turskog carstva, ali to je bila buna u organizaciji britanske obaveštajne službe a ne i masovni narodni ustanak.

Ustanak je obuhvatio južnu Srbiju i teritoriju u slivu Zapadne i Južne Morave, Nišave, Timoka i Vlasine. Topličko-jablanički kraj bio je središte ustaničkih borbi. Vojska, uglavnom srpsko seljaštvo, poznatija kao četnici, sa 12.762 pešaka i 364 konjanika, za kratko vreme uspela je da oslobodi nekoliko većih mesta: Kuršumliju, Prokuplje, Medveđu, Blace, Lebane i Vlasotince. Stvorena je prostrana slobodna teritorija sa centrom u Prokuplju.

Ustanak u Toplici i Jablanici ugrozio je strategijski interes okupatora na prostoru gde su prolazile važne saobraćajnice prema Solunskom frontu i Bliskom istoku. To je za bugarsko-austrougarskog okupatora bio težak udarac, pa je u martu i aprilu 1917. godine pokrenuo žestoku ofanzivu kojom je u krvi ugušio narodnooslobodilački pokret. Neprijatelj je, žestoko sveteći se, ubio oko 35.000 Srba svih uzrasta i oba pola. Samo u Toplici, Kosanici, Jablanici i Pustoj Reci ubijeno je oko 20.000 Srba. Ustanička sela su spaljena, a imovina opljačkana ili uništena.

Nezapamćeni pritisak napadača nije sasvim neutralisao ustaničke čete koje su se održale sve do oktobra 1918. godine, kada je oslobođena Srbija. Oko 1.500 preživelih ustanika priključilo se srpskoj i savezničkoj vojsci i učestvovalo, septembra i oktobra 1918. godine, u završnim borbama za konačno oslobođenje srpskih krajeva, posebno na Kosovu i Metohiji i u Crnoj Gori.

Srbija je za vreme Prvog svetskog rata bila dva puta pod okupacijom. Prva od strane austrougarskih trupa, od početka septembra do sredine decembra 1914. godine, i zahvatala je severozapadne oblasti Srbije, drugu su izvršile udružene armije Austrougarske, Nemačke i Bugarske, obuhvatala je celu Srbiju i trajala je od jeseni 1915. do jeseni 1918. godine.

Osvajanjem Srbije, novembra 1915. godine, Centralne sile su smatrale da su realizovale ratne planove na Balkanskom poluostrvu. Sledeći cilj bio im je da vojnički uspeh iskoriste za ostvarivanja trajne teritorijalne, privredne i političke koristi, što je značilo potpuno uništenje nezavisnosti Srbije i Crne Gore.

„Srbija mora da umre… Da nestane sa zemljopisne karte … jer bi njeno postojanje značilo trajnu opasnost za mir na Balkanu…“, bio je vojnički i politički moto Austrougarske, Nemačke i Bugarske. U ostvarivanju tog paklenog plana Centralnim silama pridružila se i Turska. Nosioci velikobugarske politike na Balkanu zadovoljno su trljali ruke jer su poverovali da je došao čas ostvarenja sanstefanske Bugarske.

Odmah posle završetka vojnih operacija Srbija je rasparčana i podeljena. Austrougarska je svoju okupacionu zonu, u vojno-administrativnom pogledu, organizovala kao Vojnogeneralni guvernman sa sedištem u Beogradu. Bugarska je, shodno dogovoru od 6. novembra 1915. godine, zaposela dve trećine srpske teritorije i organizovala dve vojno-administrativne celine: Vojnoinspekcijsku oblast Morava, sa sedištem u Nišu, i Vojnoinspekcijsku oblast Makedonija, sa sedištem u Skoplju.

Granica između Vojnogeneralnog guvernmana Srbije i Vojnoinspekcijske oblasti Morava išla je Velikom Moravom od Smedereva do Stalaća, onda grebenom planine Majsinje, severozapadno od Jošje, Zdravinja, Zmajevaca, sela istočno od Blaca, vrhom kod Kaševara, zadnje linije Kopaonika, sela Zlata, Lebana, Lipovice, Ogošta, Gnjilana, Betine, Šar-planine i albanske granice.

Oblasti zapadno od te linije pripadale su Austrougarskoj, a oblasti istočno, uključujući i Vardarsku Makedoniju – Bugarskoj. Docnije, 10. februara 1916. godine, Bugarska je dobila i prištinski i prizrenski okrug. Ugovor o demarkacionoj liniji između austrougarske i bugarske komande potpisan je 1. aprila 1916. godine.

U delu Srbije koji je pripadao Austrougarskoj na čelu Vojnogeneralnog guvernmana bio je general Johan grof Salis-Sevis sa rangom komandanta korpusa i postavljao ga je car. Austrijska okupaciona zona imala je šest vojnih okruga: Beograd, Šabac, Valjevo, Gornji Milanovac, Kragujevac i Ćupriju.

Naredbom od 11. februara 1916. godine Guvernman je proširen i na okruge: Užice, Čačak i zapadne delove okruga Kruševac, a naredbom od 15. marta 1916. godine njemu su priključeni i okruzi Prijepolje, Novi Pazar i Kosovska Mitrovica.

Od aprila 1916. godine Guvernman je podeljen na 12 okruga, 57 srezova i 852 opštine i imao je četiri odeljenja: vojno, političko, privredno i sudsko, koja su se delila na više odseka sa posebnim referentima. Okružne komande su bile organizovane na sličnoj osnovi, a najniži organi vlasti bile su opštine.

Bugarska je svoje oblasti podelila u šest okruga: Niški, Vranjski, Pirotski, Zaječarski, Ćuprijski i Požarevački. Leskovac je pripadao Vranjskom okrugu, a Prokuplje Niškom. Okruzi su se delili na srezove, a ovi na opštine. Glavna vlast u okruzima bila je u rukama bugarske vojske. Po seoskim opštinama bile su bugarske civilne vlasti pod kontrolom bugarskog komandanta u glavnim mestima okruga.

Na čelu generalne uprave Moravske vojnoinspekcione oblasti, koja je obuhvatala delove srpske teritorije istočno od Velike Morave do linije razgraničenja sa austrougarskom okupacionom zonom na zapadu i sa vranjskim okrugom na jugu, nalazio se general Kutičev.

RAZLIČITI INTERESI AGRESORA

Prema deobi Srbije, agresori su ispoljili sasvim različite interese. Za Nemačku je Srbija predstavljala oblast za snabdevanja i tranzit. Trebalo je eksploatisati njene bogate rudnike bakra i uglja, crpeti žitarice iz poljoprivrednih rejona i koristiti železnicu koja Moravsko-vardarskom dolinom vodi prema Solunskom frontu, a dolinom Nišave prema Carigradu. Austrougarska monarhija je preko srpske teritorije želela prodor na Istok. Bugarski cilj bio je potpuno drugačiji: na srpskim teritorijama želela je proširenje svoje države.

Autor: Novica Pešić

(nastaviće se)

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (2) Okupatori su hapsili i streljali

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (3) Poziv na totalno istrebljenje Srba

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (4) Srpsko stratište u Dubokoj dolini

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (5) Pljačke, zlostavljanja, silovanja…

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (6) Formiranje prvih četničkih odreda

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (7) Dolazak crnogorskih četnika

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (8) Nemoć okupatora pred ustanicima

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (9) Život brži od ustaničkih vođa

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (10) Narod je klicao – „Srećna sloboda“

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (11) Širenje srpske ustaničke države

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (12) Okupator kreće u gušenje ustanka

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (13) Užasni i krvavi zločini okupatora

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (14) Herojska smrt Nika Vukčevića

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (15) Četnički odredi nastavljaju borbu

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (16) Delegacija ustanika kreće u Solun

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (17) Gorela su čitava srpska sela

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (18) Otpor posustaje, počinje izdaja

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (17) Gorela su čitava srpska sela

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (19) Stigla je sloboda za napaćene Srbe