Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (11) Širenje srpske ustaničke države

Toplički ustanak je bio deo oslobodilačke borbe Srbije i saveznika u Prvom svetskom ratu. Stvorena je velika slobodna teritorija i formirana ustanička država sa centrom u Prokuplju

Ustaničke borbe su se širile i na austrougarske okupacione zone. U Blacu je bio smešten austrougarski garnizon kojim je komandovao major Ratki. Ustanici su razradili plan za oslobođenje Blaca, tako što bi garnizon napali iz tri pravca, sa ciljem da se naselje opkoli streljačkim strojem. Iz pravca Prokuplja očekivala se pomoć od Koste Vojinovića sa odredom. Četama određenim za napad komandovali su Miloš Milošević, Jerotije Đenadić i Vučko Pantić.

Napad na Blace započeo je 4. marta u 4 sata i trajao je 14 časova. Zbog jake artiljerijske vatre, ustanici su bili primorani na povlačenje. Obe strane su imale velike gubitke.

Čekali su pomoć od odreda Koste Vojinovića koji se približavao. Znajući za to, austrougarska komanda, u strahu da bude opkoljena i uništena, odlučuje da se pod okriljem noći probije kroz Jankovu klisuru i povuče prema Kruševcu. To im uspeva, tako da je Blace oslobođeno sledećeg dana, 5. marta, bez borbe. U oslobođenom gradu Vojinović je za komandanta svih snaga postavio Vučka Pantića. Oslobađanjem Blaca, cela Toplica je bila slobodna od okupatora.

Borbe su se širile velikom brzinom i na ostale krajeve pod okupacijom, naročito u Jablaničkom srezu i u vranjskom okrugu. Od 24. februara do 14. marta 1917. vođeno je 80 borbi i 35 manjih oružanih sukoba. Borbe su vođene u 71 mestu i naselju, od toga: 27 u Gornjoj Jablanici, 21 u Donjoj Jablanici, 23 u Pustoj Reci. Jablanički ustanici vodili su žestoke borbe i na prilazima naseljima na bivšoj srpsko-turskoj granici, sa združenim bugarsko-šiptarskim jedinicama. Bugarska vojska imala je najveće gubitke u borbama: na Kremenu, Bojniku, Lebanu, kod Petrinja, na Sviračkoj i Vrebačkoj kosi, zatim kod Zlate, na Lisici, Tularskom visu, Brveniku, Đacima, Mrvešu i Žitnom Potoku. Ustanici su vršili diverziju na železničkoj pruzi Niš – Leskovac-Vranje-Skoplje. Dejstva oružanih četa iz Jablanice preneta su na prostor Vlasotinca, Surdulice, Vranja i u dolinu Pčinje.

Odred vojvode Jovana Radovića oslobodio je prostor Orašja, Konopnicu, Šišavu i Kruševicu, a zatim 14. februara i Vlasotince. Zarobljeno je 230 bugarskih vojnika, ukinuta bugarska vlast i silom oterane manje bugarske posade iz sela.

Kapetan Milinko Vlahović sa Jablaničkim i Medveđskim odredom i seoskim četama Donje Jablanice, posle višednevnih borbi, 1. marta oslobodio je Lebane, sresko mesto Jablanice. Bugarski garnizon u Lebanu predao se jablaničkim ustanicima. Njegovi ustanici gonili su razbijene bugarske jedinice i oslobodili Bošnjane i izbili na 12 kilometara od Leskovca. Jablanički odred i pustorečke mesne čete oslobodile su Bojnik, Žitni Potok, Bublicu, Bregovinu, Grobovnice, Bogujevac i više sela, a Banjski, Borovački i Stubljanski bataljoni i Retkocerski odred oslobodili su Sijarinsku Banju, Tulare i vodili žestoke borbe duž stare srpsko-turske granice sa bugarskim i albanskim vojnim jedinicama.

Četovođa Mika Moravac bio je zadužen da sa više četa širi ustanak oko Aleksinca i severno od Niša. Jedno ustaničko odeljenje konjice napalo je Crveni krst kod Niša i unelo pometnju u redove Austrijanaca.

Čete Milana Dečanskog, Bogoljuba Miletića i Milana Milijića oslobodile su Svrljig, Davidovac, Radmirovac, Galibabinac, Plužane, Grbavče i druga naselja. Ustanički nemiri su zahvatili knjaževački i zaječarski kraj.

Tih dana Kosta Vojinović sa više od 1.000 četnika naneo je kraljevsko-cesarskoj vojsci velike gubitke u borbi na kopaoničkom Mramoru.

Ustanak je ubrzo zahvatio i pirotski okrug i krajeve na desnoj strani Južne Morave. Toplički četovođa Mašan Stojanović sa svojom četom prodro je i u moravički, dragačevski i ariljski kraj s ciljem da proširi ustanak u neprijateljskoj pozadini.

U Aleksinačkom i Svrljiškom srezu četnici su oslobodili Glogovicu, Bujmir, u niškom kraju Kravlje, Vrelo, Panjinu, a u Sokobanjskom srezu Labukovo, Jezero, Rsovac, Prekonozi, Poružnicu i druga mesta. Ustanici su oslobodili i Lužnicu, Babušnicu, Radosinje, Stol, kao i neka sela u niškom Zaplanju.

U prvoj polovini marta 1917. godine ustanak je obuhvatao teritoriju velikog dela Moravske vojno-inspekcijske oblasti i jugoistočni deo Vojno-generalnog guvernmana.

Krajem februara i početkom marta 1917. godine ustanici su oslobodili prostranu teritoriju Srbije koja se protezala: na severu do Đunisa, Aleksinca, Kruševca, Aleksandrovca i reke Rasine; na zapadu do obronaka Kopaonika, reke Ibra i blizu Kosovske Mitrovice; zatim starom srpsko-turskom granicom na jugu, obuhvatala prostor do blizu Vranja, potom celo veterničko područje i planinu Kukavicu i spuštala se ispod Leskovca i na istok do Južne Morave. Stvorene su i dve manje slobodne teritorije oko Vlasotinca i između Sokobanje i Svrljiga. Ova „ustanička država“ sa centrom u Toplici, sedištem u Prokuplju, iznosila je 80 kilometara po pravcima sever-jug i istok-zapad, i imala je oko milion stanovnika i ustaničku vojsku od 12.782 pušaka i 364 konjanika, koja je branila kružni front oko 240 km.

Po oslobođenju Prokuplja vojno rukovodstvo ustanka postavilo je Marka Pavlovića za komandanta grada, a za predsednika opštine imenovan je Milan Nikolić. Centralnu komandu, nad celom teritorijom, i dalje je imao vojvoda Kosta Pećanac, ali ona je u praksi bila fiktivna jer se mnogim starešinama njegov odnos prema ustanku nije uklapao u njihove planove.

Kosta Vojinović, koji je bio neprikosnoveni autoritet za stanovništvo toga kraja, uveo je red u grad, obrazovao komandu mesta, postavio sudske i druge organe lokalne vlasti. U oslobođenom Prokuplju napisan je i objavljen Zakon po kome će se za učinjena prekršajna dela suditi građanima. Po ostalim oslobođenim selima i gradovima postavljeni su organi narodne vlasti: predsednici, delovođe, blagajnici i prekršajni sudovi.

Postojala je i centralna blagajna, gde su se slivala sredstva od raspisanog narodnog zajma od 50.000 dinara.Pomenuta sredstva poslužila su za kupovinu oružja, municije, eksploziva, lekova, obuće i hrane.

„Ustanička država“ imala je i obaveštajnu službu u svim oslobođenim mestima, a u neoslobođenim gradovima i selima i tajnu obaveštajnu službu.

Vojne i civilne vlasti su iz oslobođenog Prokuplja uputili narodu jugoistočne Srbije proklamaciju za opšti ustanak.

SLUŽBENA UPOZORENjA BUGARIMA

Kosta Vojinović, da bi učvrstio vojnu i civilnu vlast u gradu i šire na oslobođenoj teritoriji, šalje više službenih predstavki bugarskoj komandi u Nišu, u kojima traži da se „sva oslobođena teritorija prizna za samostalnu srpsku državu“; da se zabrani zlostavljanje srpskog nevinog naroda; i da se u Prokuplje hitno uputi lekar-hirurg, radi lečenja ranjenika.

Sutra: Okupator kreće u gušenje ustanka

Autor: Novica Pešić

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (1) Ratni planovi za osvajanje Srbije 

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (2) Okupatori su hapsili i streljali

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (3) Poziv na totalno istrebljenje Srba

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (4) Srpsko stratište u Dubokoj dolini

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (5) Pljačke, zlostavljanja, silovanja…

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (6) Formiranje prvih četničkih odreda

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (7) Dolazak crnogorskih četnika

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (8) Nemoć okupatora pred ustanicima

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (9) Život brži od ustaničkih vođa

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (10) Narod je klicao – „Srećna sloboda“

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (12) Okupator kreće u gušenje ustanka

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (13) Užasni i krvavi zločini okupatora

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (14) Herojska smrt Nika Vukčevića

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (15) Četnički odredi nastavljaju borbu

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (16) Delegacija ustanika kreće u Solun

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (17) Gorela su čitava srpska sela

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (18) Otpor posustaje, počinje izdaja

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (19) Stigla je sloboda za napaćene Srbe