Bastašić: Naravoučenije za opstanak na prostorima opasnog življenja

Povodom petog izdanja čuvene knjige akademika Vasilija Krestića pod naslovom „Genocidom do velike Hrvatske“.

Mnogo je Srba koji vuku poreklo sa područja koje pokrivaju današnja Hrvatska i Bosna i Hercegovina, koji mogu posvedočiti da su devedesetih godina prošlog veka, spasili glave samo zahvaljujući istorijskom iskustvu, porodičnom predanju o Pokolju, genocidu počinjenom nad Srbima od strane Nezavisne Države Hrvatske.

To prenošenje istine o velikom zločinu, čak i u istom kraju, od porodice do porodice, nije bilo isto. Većina preživelih je nerado govorila deci o tom bolnom iskustvu. Pominjanjem Pokolja, zabolele bi nezarasle rane, navrle pred oči slike pobijenih očeva, majki, dece. Zgrčilo bi se lice, pognula glava da deca i unučad ne vide suze, zategla crna marama ispod brade i prošaputalo:

Neka diko, pusti to..

Svoje drage, čije kosti i danas čame po jamama i vrtačama nisu mogle da sahrane i opoju. Nije im dozvoljeno ni da ih odtuguju, jer to nije bilo primereno i dobrodošlo za porodice dželata i njihove sunarodnike.

Mnoge od naših baka, nakon brutalnog hapšenja i odvođenja njihovih muževa, bile su prisiljene da u svojim, u pravilu patrijarhalnim porodicama, preuzmu ulogu glave porodice. Za decu koja su često i sama svedočila zločinu, majke, jedini preostali oslonac u životu, vremenom bi postajale majke ikone.

One i onakve, sa kojima se niko u životu koji je sledio, po važnosti nije mogao porediti.

Ta izranjavana deca, dizala su svoju decu koja nisu znala šta je to dedino koljeno, koja su odrastala bez muških članova porodice.

Tako se rana, davno nekada otvorena, prenosila sa generacije na generaciju i bolno podsećala da su potomci žrtava i sami postali žrtve.

Ostatku nedoklanog naroda koji je demografski osakaćen, ekonomski iscrpljen i izranjavane duše izašao iz rata, nametnuta je ćutnja.

Oni njegovi sinovi koji su bili deo javnih, političkih i vojnih struktura, iz ovih ili onih razloga, prihvatili su a često i sami nametali tu ćutnju.

Retki među njima, kada bi bili penzionisani, većinom tek krajem osamdesetih godina, počeli su da pišu o Pokolju, olakšavajući dušu osećaja krivnje, bivajući svesni da onakvo zlo ne sme i ne može da se oćuti.

Te publikacije, vredni zapisi, obično štampani u malim tiražima nisu dopirali daleko. Gotovo po istom obrascu, svedočili su o zločinu, opisujući gde se, kada, kako, nad kim i od koga dogodio.

Ako bi se i pominjali uzroci, ono što je dovelo do mega zločina bez premca, do genocida u potpunosti njegove definicije, vraćalo bi se u prošlost tek do osnivanja ustaškog pokreta u Italiji početkom januara 1929.  

O genezi Pokolja u periodu do Drugog svetskog rata, gotovo da nije bilo reči. Time je ispušteno da se ukaže na razvoj, više vekovni kontinuitet rasta do tada neviđenje mržnje prema pravoslavnim Srbima.

Izostavljanjem geneze Pokolja, u poratnom periodu u kome je zvanično pretila opasnost samo od vanjskog neprijatelja, kreirana je realnost u kojoj ne postoji šansa da se onakvo zlo ponovi.

Da je kojim slučajem, tekst akademika Vasilija Krestića pod naslovom: O genezi genocida nad Srbima u NDH u periodu do Drugog svetskog rata, objavljen 15. septembra 1986. u Književnim novinama, dopro do najširih slojeva srpskog naroda u Hrvatskoj, mnogima bi bilo jasno da se ponovo sprema veliko zlo.

Ipak, najviše zahvaljujući porodičnom predanju o Pokolju, Srbi na području tadašnje SR Hrvatske 1991. godine, prepoznali su da se sklapa pakleni mozaik sličan onome iz 1941. i odreagovali su bitno drugačije nego što su to učinili njihovi očevi pola veka ranije.

Iz gradskih sredina i područja na kojima su predstavljali značajnu manjinu, sklonili su svoje porodice a tamo gde su bili u većini, na područjima nekadašnje Vojne Krajine, pružili su organizovan otpor.

Zahvaljujući tome, rezultat rata 1995. je bio bitno različit od onoga 1945. godine.

Tačno je da su stotine hiljada Srba proterane sa svojih vekovnih prostora a njihova imovina spaljena i oteta, ali je mnogo manje života izgubljeno.

Sačuvan je biološki korpus.

Tokom te druge po redu ratne etape u kontinuitetu činjenja genocida, nemilice su brisani tragovi zločina od pre pola veka.

Uništeno je na području Hrvatske preko tri hiljade spomenika antifašističkoj borbi i civilnim žrtvama rata, spaljeno preko dva i po miliona knjiga, kako ćiriličnih tako i onih koje su svedočile Pokolju.

Ponovo su se orili ustaški pokliči, vijorile zastave i na crnim uniformama sijale oznake iz perioda Nezavisne Države Hrvatske. Rehabilitovani su politički i vojni prvaci iz tog vremena a ni jedno selo nije moglo ostati bez ulice ili trga posvećenog „ocu domovine“, ideologu ustaškog pokreta Anti Starčeviću.

Za očekivati je bilo da će se institucije Srbije i Srpske, po prestanku oružanih sukoba 1995. godine, početi odgovornije odnositi prema srpskim žrtvama, kako onim pobijenim u dva protekla rata tako i prema njihovim potomcima, dostojno i vredno graditi kulturu sećanja i pamćenja u funkciji prevencije genocida.

To se na žalost do danas nije dogodilo.

Teško je naći racionalno objašnjenje, zašto u Beogradu nema ulice, trga ili bulevara koji nosi ime žrtava Jasenovca i Donje Gradine.

Ako barem na taj način ne sačuvamo sećanje na žrtve našeg najvećeg stratišta iz vremena Drugog svetskog rata, onda se ne treba nadati da će se u srpskom kolektivnom pamćenju ukoreniti Jadovno, Prebilovci, Garavice, Jastrebarsko, Caprag, Sisak, Slana i Metajna na ostrvu Pagu, Livno, Stari Brod, glinska, sadilovačka, kolarićka ili ležimirska crkva..

Budu li naša deca i dalje, manje učila o žrtvi svog naroda a više o iskrcavanju naših tadašnjih saveznika u Normandiji ili ratovanju Romela u severnoj Africi, kako se možemo nadati da će usvojiti naravoučenije Pokolja, genocida počinjenog nad narodom kome pripadaju. A nema sumnje da je to istorijsko iskustvo snažno odredilo životne puteve većine srpskog naroda i da je time postalo identitetska kategorija.

Republika Srbija nema ni spomen sobu a kamoli muzej ili kako bi dolikovalo, Srpski memorijal posvećen žrtvama ratova u dvadesetom veku.

Pre nekoliko godina, dvadesetak respektabilnih imena srpske naučne zajednice osnovalo je Društvo za podizanje Memorijalnog centra srpskim žrtvama genocida u XX veku kao izraz volje građana da sami ličnim angažovanjem, vlastitim radom i sredstvima podignu u Beogradu na reprezentativnoj lokaciji Memorijalni centar posvećen svojim stradalim precima. U svom obraćanju javnosti istakli su da se time u njihovom poduhvatu ne isključuje angažovanje i neposredno učešće države. Čini se da su očekivanja osnivača bila prevelika i neutemeljena jer na internet stranama društva od kraja avgusta prošle godine nema ni jedne nove vijesti.

U Republici Srpskoj je tek nedavno izgrađen i osveštan, nedaleko od Višegrada na reci Drini, prvi Spomen muzej te vrste u Srba, posvećen žrtvama ustaškog zločina u Miloševićima i Starom Brodu počinjenog na Mladence 1942. godine.

Ima simbolike i zato je važno pomenuti da je taj Muzej, autorsko delo mladog Novice Motike, podignut na inicijativu protojereja stavrofora Dragana Vukotića, zadužbina dvojice srpskih preduzetnika, Miodraga Davidovića i Spasoja Albijanića, dobrotvora koji ne vuku poreklo sa tog područja i nemaju svoje pretke među žrtvama Novomučenika drinskih.

U proteklih desetak godina, sve je jači glas potomaka i poštovalaca srpskih žrtava u dvadesetom veku, nezadovoljnih institucionalnim odnosom prema ovoj važnoj temi.

Pokazalo se da je dobro došao aktivizam nacionalno svesnih i odgovornih pojedinaca koji stiču legalitet i legitimitet organizovanjem u udruženja građana kao što su Ognjena Marija Livanjska, Srpsko nacionalno društvo Prebilovci, Jadovno 1941, Savez udruženja potomaka ratnika Srbije 1912 – 1920, Zavičajno udruženje Bilogora i sl.

Rezultat njihovog rada je obelodanjivanje istine o zločinima počinjenim nad Srbima putem internet stranica i društvenih mreža, kratkih dokumentarnih filmova, putujućih izložbi, te organizovanja molitvenih i komemorativnih sabranja, konferencija i tribina. Nije zanemariv ni njihov rad na lociranju i hristijanizaciji stratišta.

Mada su izloženi otporu i aroganciji pojedinih državnih ustanova u čijoj je kompetenciji kultura sećanja i pamćenja, zahvaljujući odgovornim ljudima u institucionalnom sektoru i sve jasnijoj i konkretnijoj podršci koja dolazi iz najširih delova društva, njihov rad je sve vidljiviji i sve se više uvažava.

Pomenute organizacije sve češće ukazuju na umanjivanje broja žrtava Pokolja, posebno u jasenovačko – donjogradinskom sistemu logora smrti i sve tešnju saradnju pojedinih srpskih istoričara sa kolegama iz Hrvatske i njihov sve usaglašeniji „procenjeni“ broj žrtava.

Ovo umanjivanje broja srpskih žrtava u jasenovačko – donjogradinskom sistemu logora i kompleksu logora Gospić – Jadovno – Pag, nije rezultat nekih novih forenzičkih, antropoloških i sudsko-medicinskih istraživanja, ili otkrića do sada nepoznatih istorijskih izvora prvog reda. Tim više čudi i zabrinjava da su se ovoj „nemiloj raboti“ u proteklih pet – šest godina pridružili i neki od čelnika naših najviših naučnih i verskih institucija.

Toj snishodljivosti jednog dela srpske istoriografske elite prema ovovremenoj hrvatskoj istoriografiji, poseban pečat daje osoran odnos prema starijim kolegama koji su se bavili izučavanjem srpsko-hrvatskih odnosa i posledicama zločina genocida.

Tako je postalo gotovo uobičajeno obrušavanje ne samo na delo i ličnost starijih kolega, Milana Bulajića, Vasilija Krestića, Đure Zatezala, Srboljuba Živanovića nego i na ono malo pregalaca koji samostalno ili kroz nevladine organizacije, nastoje doprineti kulturi sećanja i pamćenja na žrtve Pokolja.

Ne treba gubiti iz vida da ovakvo neočekivano i neprimereno „sadejstvo“ srpsko-hrvatske istoriografije u relativizovanju i umanjivanju srpskog stradanja, pored vređanja dostojanstva žrtve i njenih potomaka, za posledicu može imati i pomeranje nivoa kompetencije za projektovanje i ukupnu memorijalizaciju stratišta u Donjoj Gradini.

Zato i ne čudi da smo nedavno od najviših srpskih zvaničnika mogli čuti zabrinjavajuću odluku da se arhitektonsko rešenje Memorijala u Donjoj Gradini poveri nekoj američkoj kompaniji za koju ne sumnjam da ima iskustvo u memorijalizaciji Holokausta, genocida počinjenog nad jevrejskim narodom.

Potomci žrtava, zbog bolnog porodičnog istorijskog iskustva i brige za sigurnost potomstva sa pažnjom prate pomenuta dešavanja u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Srbiji.

Potpuno jasan i otvoren revizionizam u Hrvatskoj, nezahvalan geopolitički položaj Republike Srpske i rastakanje nacionalne „kondicije“ u Srbiji, u najmanju je ruku zabrinjavajuće.

Nema sumnje da su i danas žive ideje o genocidnom uništavanju Srba, o velikoj, etnički i katolički čistoj Hrvatskoj sa granicom na Drini. Ideje i vekovni strateški plan, utemeljen na „hrvatskom državnom i istorijskom pravu“.

Ostatku ostataka, Srbima koji su iz nužde, zbog očuvanja imovine ili nekog drugog razloga odlučili ostati u Hrvatskoj, namenjeno je preveravanje i odnarođivanje, najkasnije u drugom kolenu.

Činjenica, da je u jesen 1995. godine, osvajački pohod prema istočnoj granici zamišljene velike Hrvatske, ofanzivu hrvatsko – muslimanskih oružanih formacija na Republiku Srpsku, zaustavila strana sila, njihov koalicioni partner, svedoči da rat nije završen nego je samo zaustavljen.

Oni koji i danas sa političkih govornica šalju poruke o zagarantovanom miru i sigurnosti srpkog naroda unutar postojećih državnih granica, ili ne znaju elementarne činjenice o genezi srpsko –  hrvatskih odnosa u proteklih pet vekova ili nam ne žele dobro.

Knjiga akademika Vasilija Krstića „Genocidom do velike Hrvatske“ pored ostalog predstavlja kratku, jasnu i najširoj javnosti razumljivu istorijsku lekciju o genezi srpsko-hrvatskih odnosa i naravoučenije za biološki opstanak na ovim prostorima opasnog življenja.

Dr Dušan Bastašić

Predsednik udruženja Jadovno 1941.

(Prilog je objavljen na portalu Jadovno 1941, 31. oktobra 2019.)

 „Ovaj projekat je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva informisanja i telekomunikacija. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.