Život posle NDH

Veliki broj unesrećenih koji su nekako preživeli pokolj kompenzovali su svoj bol i traumu upadajući u iracionalne prostore uma, u asocijalnost i izolaciju, u svet magijskih obreda i mističnih rituala.

Piše: Milan Četnik

Sudbina preživelih Srba na područjima gde je ustaški genocid bio masovan i monstruozan samo usput i fragmentarno pominjana je u srpskoj memoaristici i publicistici, dok je u istoriografiji potpuno zanemarena.

Posleratnim komunističkim vlastima nije padalo na pamet da urade kakvu-takvu mentalnu „asanaciju terena”. Preživeli su ostavljeni da se, u materijalnoj bedi, sami izbore sa svojim košmarima i demonima.

Veliki broj unesrećenih koji su nekako preživeli teror, ranjeni i progonjeni, svedoci zločina, pripadnici obezglavljenih ili zatrtih porodica ili širih zajednica kompenzovali su svoj bol i traumu upadajući u iracionalne prostore uma, u asocijalnost i izolaciju, u svet magijskih obreda i mističnih rituala.

Čak dvadesetak godina posle kraja rata stanje je bilo katastrofalno, o čemu nam svedoče šibenski psihijatar dr Jovan Rašković i beogradski arhitekta Bogdan Bogdanović. Njihovi zapisi odnose se na sredinu šezdesetih godina prošlog veka.

Baš u ovim krajevima regrutovane su najfanatičnije Titove brigade, pa je naoko paradoksalno da su tamošnje „ranjene duše” prepuštene sebi. Nije bio problem ni u tome što su komandanti i komesari postali deo nove društvene elite, odabrane porodice otišle putem kolonizacije, a ostali prepušteni sebi. Reč je o doktrini komunista koju B. Bogdanović definiše kao „veliki muk, zastrašeno preskakanje teme, reč (Jasenovac) koja se smela izgovoriti samo u buketima kliširanih krilatica” (B. B., „Ukleti neimar”, 2011).

Raškovićeva priča zasniva se na kliničkoj praksi, ali i na terenskom uvidu.

– Prošlo je skoro dvadeset godina od završetka rata. U nekim našim krajevima, posebno u sjevernoj Dalmaciji, Lici, Baniji i Kordunu, bilo je dosta osamljenih ljudi koji su izgubili u ratu cijele uže porodice (J. Rašković, „Luda zemlja”, 1990).

Ovako je dr Rašković počeo svoj viktimološki osvrt. On je napravio socijalno-psihološku  klasifikaciju i dao opis:

„Prvu grupu su sačinjavali osamljeni čudaci, skoro pustinjaci, bez socijalnog kontakta i potrebe za zbiljom. Nešto hrane su im davali susjedi ili udaljeniji rođaci. Uglavnom su boravili u napuštenim karoserijama automobila ili kamiona…

Postoje i osamljenici koji borave u očuvanim kućama. Prag i ulazna vrata ispisali su magijskim znakovima sličnim kineskom ili grčkom pismu. Na zidove oko dvorišta zabijaju čelične ili drvene štapove obojene raznim farbama. Na male drvene jarbole ljepenkom pričvršćuju ptičja i kokošja pera. Ponekad o tim štapićima vise mrtve, uginule, osušene zmije… Cijeli ovaj instrumentarij protiv zla i uroka stvorio je utisak zaštite od zlih duhova i još gorih ljudi.

Drugu veliku grupu sačinjavaju osamljenici – zatvoreni ljudi. Obim njihovih komunikacija je zadovoljavajući. Ne smatraju ih čudacima. Jedan veliki dio ovih osamljenika uspostavio je nove porodice, prihvatio je zbilju i socijalno se utemeljio.”

Tek kad bi se „čudaci” našli na ivici života, hospitalizovani su, najčešće u umnobolnicama. Jedan takav pacijent, kojem su ustaše ubile četvoro dece, transportovan je iz Gračaca (Lika) do šibenske psihijatrijske bolnice.

Rašković kaže da je pacijent izgledao okamenjen, smiren kao kameni spavač, ukočen, da je izgledao kao doseljenik iz drugih svetova… Nije pio, nije jeo, uporno je držao zatvorene oči… Dijagnoza: katatonija.

– Uvijek su mi ovakvi bolesnici djelovali kao ljudska bića koja su pogasila sve elemente realnosti i kojima je postalo nevažno sve što je vezano za život. Katatonija je vjerovatno projekt čistilišta i duševno stanje iščekivanja da li će sve biti zaboravljeno, otpisano, da li će naići spasenje – notirao je dr Rašković.

Početkom šezdesetih godina 20. veka Bogdan Bogdanović se provlačio, u suton, kroz gustu šikaru budućeg spomeničkog kompleksa u Jasenovcu, proučavajući teren kojim će dominirati njegova megaskulptura Kameni cvet. Jedva se izvukao do nasipa, kad je naišao kočijaš na taljigama koji je, kad je ugledao arhitektu, počeo da urliče od straha, da se guši, „zavijajući kao zver, glasom izvan čovekovog registra”.

– Stanovnici Jasenovca, koji su u toku rata bili gotovo svi iseljeni, po povratku su dugo živeli pritisnuti teškim iracionalnim strahom. Noću, bez velike potrebe, nisu izlazili iz kuća koje su gdegde bile čak označene nerazumljivim odbrambenim znacima i okićene čudnim predmetima. Još je gora od opsade sujevernog straha bila moralna opsađenost. Pričali su mi da im je ukleti naziv mesta pratio decu kao zla kob: u vozu, na letovanju, na univerzitetu, nastajala su laka stresanja, grčevi ćutanja kad bi upitani odgovorio odakle je rodom – piše Bogdanović.

Izvor: POLITIKA