Vladimir Bursać: Zločini Nezavisne Države Hrvatske u Bihaćkom kraju tokom proleća, leta i jeseni 1941.g

Uz saglasnost autora, prenosimo njegov rad objavljen 2023. godine u časopisu Topola, izdavača JU Spomen-područje Donja Gradina.

Apstrakt:  Nekoliko dana od početka invazije na Jugoslaviju, osniva se Nezavisna Država Hrvatska. Ključna osoba u stvaranju organa vlasti NDH u Bosanskoj Krajini je Viktor Gutić. Polovinom juna u Bihać kao Veliki župan Velike župe Krbava i Psat dolazi Ljubomir Kvaternik, organizator i predvodnik zločina nad srpskim i jevrejskim življem. U radu su kroz vremensku liniju prikazani svi zločini počinjeni nad Srbima i malobrojnim Jevrejima: oduzimanje zemlje i imovine dobrovoljcima, konfiskacije radnji trgovaca i zanatlija, hapšenja i zatvaranja, pljačkanje imovine i ucenjivanje imućnih žitelja, pokatoličavanje, rad Prijekog suda za Veliku župu, organizovano i sistematsko iseljavanje srpskog i jevrejskog življa Bihaća, uništavanje verskih spomenika Srba i Jevreja, hapšenja vojno sposobnog stanovništva u naseljima u okolini Bihaća, masovna streljanja u Bihaćkom polju (Garavice, Uljevite bare, Ceravci) kao i zločini na velikom broju drugih stratišta. Nakon početka oružanog otpora nastaju odmazde nad civilnim življem. Zločini u Bihaćkom kraju su bili organizovani ranije, masovnije i surovije u odnosu na druge delove NDH, jer je Bihać bio središte velike oblasti većinski naseljene Srbima.  

Ključne reči: NDH, zločin, Velika župa Krbava i Psat, Ljubomir Kvaternik, Prijeki sud,  

---

Bihaćki kraj između dva svetska rata

Prvi popis Jugoslavije 1921.g. u pokrajini Bosni i Hercegovini zatiče 1.890.440 žitelja (829.360 pravoslavnih-43.8%, 588.173 muslimana-31.1%, 444.309 rimokatolika-23.5%). U okrugu Bihać živi 216.973 stanovnika (123.783-57% pravoslavnih, 80.715-37.2% muslimana, 12.095-5.57% rimokatolika). U srezu Bihać popisano je 27.152 stanovnika (pravoslavnih 11.636-42.8%, muslimana 12.076-44.4%, rimokatolika 3.241-11.9%)[1].

Deset godina kasnije, 1931.g, u Bosni živi 46.8% pravoslavnih, 29.3% muslimana i 22.5% katolika[2]. Vrbaska banovina tada ima 57.8 % pravoslavnih, 16.6% katolika, 24.1 % muslimana. Bihać je popisan u Vrbaskoj banovini sa 23 sreza (Bosanska krajina proširena za Glamoč, Jajce, Donji Vakuf, Teslić, Tešanj, Doboj, Gradačac i Derventu).  Srez Bihać ima 39309 stanovnika (Srba 17.178-43.70%, katolika 7.999-20.35%, a muslimana 13.962-35.52%). Srez Cazin ima 59.541 stanovnika (pravoslavnih 21.956 – 36.8%). Srez Grahovo ima 26.118 stanovnika (pravoslavnih 24.644-94.3%). Srez Petrovac ima 32.557 stanovnika (pravoslavnih 24.647-75.7%). Srez Krupa ima 46.946 stanovnika (pravoslavnih 31.502-67.1%)[3].

Pred početak Drugog svetskog rata, u Bosanskoj krajini  živi 64.23% Srba, 23.69% muslimana i 11.34% Hrvata. Od 15 srezova u Krajini, Srbi čine većinu u 14 srezova (izuzetak je srez Cazin)[4].

Do 1914.g postojale su samo 4 srpske škole u ovom kraju, koje bivaju zatvorene tokom Velikog rata[5]. Procenat nepismenog stanovništva Vrbaske banovine iznosi 1931.g 44.6%, a pojedinim srezovima ove oblasti i preko 70%[6]. Državna kampanja otvaranja škola (4 razreda) kreće 1929.g i do 1934.g većina srpskih sela dobija škole[7]. U srednjem Pounju, tek agrarna reforma Kraljevine ukida feudalne odnose, što Austro-Ugarska nije učinila. Ovi krajevi se u prvoj Jugoslaviji  ubrajaju u najzaostalije, siromašno stočarsko-ratarsko područje, sa malim procentom obradivog zemljišta i ogromnim viškom radne snage. Poljoprivreda sa usitnjenim posedima, niskim prinosima, svako treće domaćinstvo ima gvozdeni plug. Prirast stanovništva se sve više povećavao. Najveći privredni objekti u tome kraju su bili Unska pruga, Šipadove pilane, električne centrale i nekoliko rudnika. Zbog toga veliki broj ljudi sezonski odlazi da radi u ravničarske krajeve.

Bihaćki kraj u aprilskom ratu 1941.g

Napad na Jugoslaviju, bez objave rata, počinje 06.aprila 1941.g. Za invaziju je pripremljeno 53 divizije i 2170 aviona. Odbrana zemlje je paralisana pobunama, sabotažama i dezertiranjem pre svega hrvatskih, nemačkih i muslimanskih pripadnika Vojske Kraljevine Jugoslavije. Nemačke vojne jedinice ulaze u Skopje 7.aprila, Zagreb 10.aprila i Beograd 12.aprila. Nemačka 14.tenkovska divizija, nakon prolaska kroz Zagreb, već 11.aprila ulazi u Karlovac. Narednog dana (12.04.) u dve kolone napreduje prema Bihaću i Banjaluci. Prethodnice ovih kolona bez borbe stižu 13.aprila u Bihać, Petrovac, Ključ i Prijedor, a 14.aprilu i u Banjaluku[8].  Drugi talas nemačke vojske, činile su 101. 132. i 183. pešadijska divizija 51.armijskog korpusa Vermahta koji zaposeda Bosansku krajinu. Jedinice drugog talasa prave posade u naseljima, oficiri  zaposedaju najbolje stanove, počinje pljačka trgovina, posebno srpskih i jevrejskih[9]. Roba je oduzimana, slata porodicama u Nemačku, bez naknade ili plaćanjem ratnim markama. Nikakav ozbiljniji otpor nije sačekao motorizovane kolone, koje su 4 dana polako prolazile putevima ka Bihaću, i od njega ka Banja Luci i Sarajevu. Svedok Vujo Popović iz Hrgara je kao 12-godišnji momčić sišao u Ripač da samelje raž. Sa konjićem natovarenim vrećama krenuo je ka kući, ali je ostao na desnoj strani puta kada su naišli motocikli nemačke prethodnice. Više od jednog sata je posmatrao prolazak motorizovane kolone koju su činili motocikli, oklopna vozila, kamioni i na kraju tenkovi, kako se kreće u pravcu Ripačkog klanca i dalje putem ka Petrovcu[10].  Štab 132.divizije u svom dnevniku beleži da je nastupanje „…primilo karakter ulaska u oslobođenu zemlju. Praznično odeveno stanovništvo klicalo je našim vojnicima“[11]. Italijanske vojne jedinice u Bihać stižu 17.04.1941.g.  U mestima od Bihaća do Jajca, članovi Hrvatske Seljačke Stranke (HSS), prohrvatski opredeljeno stanovništvo, članovi Jugoslovenske Muslimanske Organizacije (JMO), organizacija „Narodne uzdanice“ i „Mladi muslimani“, Kulturbunda svečano obučeni sa fesovima, na trgovima i ispred radnji ukrašenih hrvatskim zastavama dočekuju nemačke jedinice. U gradovima se stvaraju Narodna veća/odbori od predstavnika tri naroda. U Bihaću je formiran odbor na čelu sa Muhom Galićem. Međutim, vrlo brzo takve Odbore preuzimaju prohrvatski orijentisani advokati, sudije, trgovci, zanatlije, službenici i bogatiji seljaci, koji na ruku stavljaju hrvatsku trobojku. Prvi odbor koji otvoreno prihvata NDH u Cazinu organizuje zbor pred zgradom Opštine (11.april.1941.g, pre stizanja nemačkih trupa).

Na zboru govore dr Osman Kulenović[12] i Ale-Alija Omanović[13] (zaposlen u Zadruzi „Hrvatski radiša“). Omanović je Cazinjane pozvao da hrvatskim trobojkama dočekaju nemačke trupe[14]. Srbi, udaljeni od opštinskih i sreskih mesta, bez štampe, radija, dugo nisu ni bili svesni da je osnovana Hrvatska država, već su mislili da nad njima ponovo vladaju Nemci.

Nemačke vojne jedinice u skladu sa dogovorima sa Italijom, do 08.maja 1941.g, napuštaju sva mesta južno od linije Novi na Uni-Prijedor-Banjaluka-Mrkonjić grad-Jajce-Donji Vakuf-Travnik, a u tim mestima zadržavaju posade. Italijanske jedinice ulaze u Krupu na Uni, Sanski most, Glamoč, Kupres 08.maja,  ali nakon potpisivanja Rimskih ugovora sa NDH 18.maja, odlaze iz svoje 2. i 3. okupacione zonu (Bihać, Drvar, Knin, Gračac, Gospić). Odsustvo italijanskih vojnih i civilnih vlasti narednih 4 meseca i njihov povratak u ovu oblast u drugoj polovini septembra, kameni su međaši za vremensku liniju dešavanja zločina genocida u Bosanskoj krajini. 

Stvaranje organa vlasti NDH u Bihaćkom kraju

Način stvaranja organa vlasti NDH je svugde bio isti. Srezovi postaju kotari, sreske načelnike zamenjuju kotarski predstojnici, opštinska načelstva postaju općinska poglavarstva. Žandarmerijske stanice postaju oružničke postaje, svi Srbi žandarmi i lugari bivaju otpušteni, dok se u službi zadržavaju Hrvati i muslimani[15]. Mladići stari 18-20 godina su kratko obučavani, slati u sedišta kotara kao pripadnici regularne vojske (Domobranstvo) ili Ustaške vojnice (vojni ogranak Ustaške Hrvatske Revolucionarne Organizacije UHRO-Ustaša, partijska vojska, pandan Schutzstaffel/SS-jedinicama), obećavani su im državni posao, srpska imanja, privilegije ako budu verno služili NDH[16]. Istovremeno sa organima vlasti NDH, uspostavlja se mreža „partijske strukture“ ustaške organizacije: u svakom selu se stvara roj koji čini 3-5 članova, na čelu sa rojnikom; skup više rojeva na području jedne opštine/općine čine tabor na čelu sa tabornikom; skup tabora u kotaru/srezu čini logor na čijem čelu se nalazi logornik. Skup logora u jednoj županiji/okrugu čini stožer sa stožernikom na čelu.

Prvi pripadnici ustaške organizacije u Krajini bili su isključivo Hrvati, njima prilaze članovi desnog krila HSS-a, a tek od aprilskog rata pojavljuju se muslimani članovi organizacije „Narodne uzdanice“  vezane za HSS. Ključna osoba za organizaciju vlasti NDH u Bosanskoj Krajini je dr. Viktor Gutić[17]. Gutić, poručnik Jugoslovenske Vojske (JV), pre početka aprilskog rata dezertira iz jedinice smeštene u kasarni u Žegaru. Na vesti o osnivanju NDH, sa svojim saradnikom Ademom Haračićem[18] odlazi u Bihać. Još pre ulaska Nemaca u Bihać, Gutić 13.04. izdaje plakat/proglas potpisan kao Ustaški stožernik[19]. Hrvatskom narodu, muslimanima i katolicima objavljuje da je propala tlačiteljica Kraljevina Jugoslavija, da je stvorena NDH, da se svi znakovi hrvatskoga ropstva izbrišu, da su u ime Hrvatske vlade vlast u kotarima bihaćkom, krupskom, cazinskom i petrovačkom preuzeli imenovani ljudi. Gutić imenuje advokata Vicka Dračevca[20] za kotarskog predstojnika, advokata Ivana Bunića za ustaškog logornika Bihaća, a za njegove savetnike Osmana Kulenovića advokata i Murata Ibrahimpašića posednika iz Bihaća. U njihovom društvu je često viđen župnik fra Viktor Šakić[21]. Gutić se svega nekoliko dana zadržao u Bihaću, ali je uspeo da osnuje ustašku organizaciju  u Cazinu, Krupi, Otoci i Bosanskom Novom. Prolazeći kroz ova mesta, otišao je u Zagreb, da bi se već 16/17.aprila vratio u Banjaluku kao stožernik za Vrbasku banovinu, gde organizuje doček nemačke vojske koja stiže 17.aprila. Ustaška organizacija koju je osnovao Gutić, sastavljena od Hrvata i muslimana, organizuje doček Nemaca i razoružavanje jugoslovenske vojske. Prve jedinice Hrvatskog Domobranstva u Banjaluku ulaze 21.aprila.

Zvanična imenovanja logornika i kotarskih predstojnika  usledila su  počev od 17.aprila i tokom maja i juna 1941.g. U slučajevima kada logornici ili kotarski predstojnici nisu pokazivali oštriji kurs prema Srbima, sledila su smenjivanja i postavljanja novih funkcionera po kotarima. Ivan Bunić nije zadovoljio pa ga tokom maja 1941.g menja neuspeli student Zagrebačkog sveučilišta Petar-Pero Šimić iz Zavalja, a Vicka Dračevića zamenjuje pravnik Jakov Džal[23]. Kao stožernik Bihaća 14.oktobra 1941.g i 15.juna 1942.g pominje se Marijan Šola[24].

Na čelu državnih i lokalnih organa, kao i u vrhu ustaškog pokreta, nalaze se najistaknutiji političari iz HSS, JMO, advokati, doktori prava, sudije, visokoobrazovani ljudi, oficiri, činovnici, učitelji, župnici i hodže, fratri, nekolicina trgovaca i seljaka: braća dr Osman Kulenović[25] i dr Džafer beg Kulenović[26], Husein Muratbegović  književnik i učitelj logornik Krupe i Novog[27], dr Smajo Gradaščević prvi predsednik Prijekog suda u Bihaću, dr Mihovil Vujičić zamenik predsednika Prijekog suda u Bihaću, dr Salih Hadžialić[28], dr Mehmed Alajbegović[29], dr Krunoslav Batušić[30], dr Zvjezdan Čulić zamenik Predsednika Prijekog suda u Bihaću jul-septembar 1941., dr Ibro Ibrahimpašić sudija u Sankom Mostu, dr Nikola Gros predsednik okružnog suda Bihać 1941.g, Šarić Ismet glavni tajnik Velike župe Krbava i Psat, dr Kazimir Krndelić tajnik/sekretar velikog župana Ljubomira Kvaternika, Husein Alić profesor iz Kulen Vakufa pobočnik ustaškog stožera u Sarajevu i Veliki župan župe Sana i Luka, Himzo Pašić-Rešić posednik iz Sankog Mosta i predsednik općine[31]. Na dnu ustaške organizacije kao izvršioci masovnih zločina su polupismeni ljudi, bez obrazovanja, po neki gimnazijalac i nesvršeni student. Sredinu organizacije čine ljudi u ustanovama, koji „čistih ruku“ obavljaju posao u općinama, kotarskim predstojništvima, sudovima, ili kao komesari oduzetih srpskih i jevrejskih preduzeća, trgovina i radnji. Pod Gutićem Krajina je nazivana „Hrvatska Krajina“ i „srdce Hrvatske države“, muslimani su nazivani „cvijetom Hrvatstva“. Prišlo se pretvaranju Banjaluke u glavni grad i sjedište potpredsedništva Vlade NDH. Nakon izbijanja ustanka u Krajini i smenjivanja Gutića avgusta 1941.g od toga se odustalo.

Ovde treba pomenuti Hrvate koji su odbili da učestvuju u ustaškoj vlasti: u Bihaću Jozo Vujović advokat, trgovci Jako Ivković i Petar Salopek, urar Niko Pavlović, Marko Pavičić iz Korjenova kod Sanice (kao knez štitio komšije Srbe), Tomo Cvitković iz Bošnjaka kod Lušci Palanke, Franjo Tomić iz Stare Rijeke i Ante Marijan prvak HSS-a u sanskom srezu. Ugledni muslimani koji su odbili da učestvuju u ustaškoj vlasti, posredno ili neposredno pomažući Srbima ili uticajući na druge da i odbiju učešće u teroru NDH su Nurija Pozderac (bivši senator, krajem 1942.g u Bihaću potpredsednik IO AVNOJ-a, poginuo na Sutjesci), učitelji braća Osman i Sulejman Redžić iz Bihaća, braća Smail, Mehmed i Ahmet Ibrahimpašić iz Ripča (Nemci i ustaše su ih ubili pred kraj rata), gradonačelnik Bihaća Abdulah Ibrahimpašić, Atif Zametica učitelj, Omer hodža Lipovača iz Ripča (hapšen zbog saradnje sa ustanicima), Suljo Suljić radikalski prvak iz Ljusine kod Krupe, DžaferbegBiščević gradonačelnik Sanskog Mosta (spasavao Srbe), Muharem hodža Karadžić zvani Hodža Karadža iz Sanice (zabranio rođacima iz ustaškog pokreta da dolaze u njegovu kuću)[32]. Ovi ljudi zaslužuju sećanje i počasti od srpskog naroda i svojih sunarodnika, mada su tada zanemarujuća manjina u narodima koji su se ogromnom većinom stavili u službu NDH. 

Velika župa Krbava i Psat

Velika župa Krbava i Psat je osnovana Zakonskom odredbom o velikim župama od 10.juna 1941.g[33]. Spisak župa sa imenima velikih župana se pojavio u listu „Ustaša“ od 13.juna[34].  Župa je obuhvatala kotare: Bihać, Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo (do 1.01.1942.), Cazin, Korenica (do 20.12.1941.), Donji Lapac (do 01.01.1942.g), kotarske ispostave Velika Kladuša i Kulen Vakuf i grad Bihać[35]. Za velikog župana je imenovan Ljubomir Kvaternik (1887-1980)[36]. Njegova porodica je dala: Slavka Kvaternika (ministar oružanih snaga NDH i maršal), Milutina Petra (glavni ravnatelj udruženja Hrvatski radiša) i Eugena Didu Kvaternika. Tačan datum dolaska  Ljubomira Kvaternika u Bihać nije poznat, najverovatnije je to bilo između 10-15.juna 1941. g., mada je to moglo biti i prvih dana juna. Zvanična Objava o početku poslovanja Velike župe Krbava i Psat u Bihaću nosi datum od 16.juna 1941., pa taj datum kao datum preuzimanja dužnosti Velikog župana pominje i Ljubomir Kvaternik u svom drugom plakatu u Bihaću od 23.06.1941[37]. U istom plakatu Kvaternik pominje Prijeki sud u Bihaću i čast hrvatskog naroda čije povređivanje predstavlja zločin veleizdaje za koji je jedina moguća kazna smrt streljanjem[38].   

Abdulah Ibrahimpašić govori da je Kvaternik istoga dana kada je stigao u Bihać održao govor na mostu preko Une protiv Srba, a sutradan je održao konferenciju koju je otvorio rječima: „Vlasima nema više jesti“, da bi nastavio sa rešavanjem agrarnih pitanja i obećanjima da će svaki musliman imati po 50 duluma zemlja[39].

Nakon toga počinje talas zločina u Bihaćkom kraju, dok se atmosfera straha i zabrinutosti širila iz Bihaća. Dva časnika se posebno ističu: Stjepan Vindakijević[40] oružnički bojnik i Enver Kapetanović ustaški natporučnik[41]. Vojnu posadu Bihaća čini 11.pješačka pukovnija podpukovnika Gustava Matagića, jedinica Domobranstva snage 2 bojne i više od 1400 domobrana, koja sa pojačanjima nakon ustanka 17.septembra 1941. ima 2416 domobrana, dočasnika i časnika[42].

U drugoj polovini avgusta, preko Prijedora i Krupe, u Bihaćki kraj dolazi Hercegovačka (Mostarska) ustaška bojna, jedinica Ustaške vojnice od 4 satnije[43] (veličine 300-400 vojnika) pod komandom Ivana Herenčića[44]. U Bihać tokom juna stiže Vjekoslav Luburić, ustaša emigrant, nakon pogibije Mije Babića ravnatelj Ustaške nadzorne službe (UNS) koja će se brinuti o sistemu logora Jasenovac. Njegova uloga je da malobrojne i nesigurne ustaške rojeve obučava kroz pokazna mučenja i ubistva zarobljenih Srba i Jevreja. Po svedocima Hajri Kapetanoviću[45] i Mirku Turiću[46], prva takva ubistva Luburić je lično izvršio u Zavalju 28.06.1941. Luburić je učestvovao u pokoljima u srpskim selima Suvaja Donja 01.jula (161 žrtva), Lički Osredci 02.jula (14 žrtava), Dobroselo (29), Doljani Lički (71) i Bubanj 03.jula 1941.g (83)[47]. Kapetanović kaže da je Kvaternik, sa fesom na glavi, u velikokladuškoj crkvi izvršio prva javna ubistva.

Zločini do 17.juna 1941.g

Do 17.juna 1941.g, kada stanje u Bihaćkom kraju eskalira, dešavaju se sledeći zločini:

1.pojedinačni slučajevi ubistava, pre svega dobrovoljaca-Solunaca

2. oduzimanja/konfiskovanja radnji

3. hapšenja viđenijih Srba kao talaca za sprečavanje otpora organima vlasti NDH

4. Ucenjivanje porodica Srba i Jevreja za novac i dragocenosti, ili pristanak na konverziju 

      Solunski  dobrovoljci se sa problemima u NDH suočavaju već 18.aprila 1941.g kada je doneta Zakonska odredba o nekretninama tzv.dobrovoljaca[48]. Ovom odredbom Pavelić proglašava svu zemlju podeljenu solunskim dobrovoljcima nakon Velikog rata narodnom imovinom. Sva zemlja, kao i građevine podignute na njoj se oduzimaju od vlasnika, bez prava na odštetu (samo Slavonija i Srem 8581 porodica, 42905 članova, koji žive u 94 sela i poseduju 75001 jutro zemlje).  Odlukom da se zemljište oduzme i pokloni Hrvatima seljacima, vlasti  praktično Srbe u NDH dele u dve grupe. Prva grupa su Srbi nastanjeni u NDH u 20.veku, druga grupa su ranije nastanjeni[49]. Prve žrtve vlasti NDH u Bihaćkom kraju bili su dobrovoljci Solunskog fronta i nosioci odlikovanja iz Velikog rata: zemljoradnik Petar Bojić iz Gorijevca, vozač Rade Dizija iz Meljinovca i Budo Mileusnić iz Jezera. Ovi ljudi su od strane članova ustaškog roja pokupljeni iz kuća 27.aprila 1941.g i odvedeni u nepoznato. Ubijeni su pre Đurđevdana, a nakon mesec dana rodbina ih pronalazi mrtve i zakopane na đubrištu kasarne u Žegaru. Leševi su bili bez odeće i dokumenata. Uz dozvolu italijanskih vlasti rodbina je pokojnike prenela i sahranila na groblju sela Jezero krajem maja 1941.g[50]. Ove zločine je izvršila trojka Himzo Biščević (Zavalje, poručnik vojske KJ), Jusuf Pašagić (osuđen na smrt novembra 1942.g za ubistvo oko 200 ljudi na Garavicama[51]) i Husein Grandula (vojnik 369. legionarske pukovnije pod Staljingradom). Ova trojka je u Krupi na Uni opljačkala, pretukla, ubila pa izmasakrirala trgovca Iliju Smiljanića.  

Konfiskovanja radnji, odnosno imenovanja komesara/povjerenika u radnjama je vršeno širom NDH, svugde gde je u gradovima bilo jevrejskih ili srpskih radnji. O tome svedoče izbegla i prognana lica sa prostora NDH u okupiranu Srbiju 1941-42.g[52]. U Bosanskoj Krajini vršeno je po uputama Ustaškog stožera za Bosansku Hrvatsku koji je Viktor Gutić uspostavio nakon svog povratka u Banjaluku 17.04.1941.g. Komesar preuzima radnju od vlasnika, uzima sve ključeve, popisuje robu, oduzima gotovinu i svu buduću zaradu predaje državnim vlastima. Dotadašnji vlasnici postaju radnici koji rade za naknadu, a komesar dobija svoj honorar. Iako su radnje preuzimane u ime NDH, imenovani komesari nisu bili kontrolisani koliko uzimaju mimo određene plate, pa su se pojedini Hrvati i muslimani otimali za komesarstvo. U Bihaću je ovo vršeno još krajem aprila[53], a masovno tokom maja. Mosko Kavezon u svom svedočenju[54] navodi da je šef svim povjerenicima bio neki Nola, a potom poimenično navodi ko je bio zadužen za koju radnju: Omer Ruždijić (Mosko Kavezon), Zjakić Muhamed (Jakov Baruh), Stipo Ivković i Jerković student iz Kralja (veletrgovina braće Kavezon), Kruno Stošić (Lozef Levi), Mažar (veletrgovac Ilija Bilbija), Aloz Brico (Marko Aničić), Matešić pa Muhamed Pjakić (Baruh). Jedan takav Dekret o imenovanju komesara/oduzimanju radnje Boška Bosnića u Bihaću je sačuvan[55]. Ovaj dekret se jasno poziva na dokument Ustaškog stožera za Bosansku Hrvatsku kab.br. 219/41 od 21.travnja 1941.g, što dokazuje put uspostave vlasti.

Preventivna hapšenja, odnosno uzimanje talaca u cilju sprečavanja otpora, stara je evropska feudalna pravna praksa. Na prostoru anektirane BiH  je često dokumentovano tokom Velikog rata, od strane Austro-Ugarske koja je brojne viđene i obrazovane Srbe držala u zatvorima i sudila im u Veleizdajničkim procesima[56]. Prva takva privođenja viđenih i uticajnih Srba u Bihaću su bila oko 17. aprila 1941.g, dok su Nemci i Italijani još bili tu. Tada su članovi „Hrvatske zaštite“ i oružnici priveli i u zatvoru Kula držali oko 15 uglednih, uticajnih i bogatih Srba (Jovo Balaban, lugar Prica, kapetan Rakočević, Branko i Žarko Sučević, učitelj Simo Srdić, Luka Stanarević, Đorđe i Petar Šević, paroh Vukašin Vukašinović, žandarmerijski narednik Tišma i kapetan Milorad Šukaović). Nakon 15 dana ovi ljudi su pušteni iz Kule kućama. Sledeća prigoda masovnijih hapšenja je bila povodom obeležavanja 13.juna, praznika Antunova, dana posvećenom sv.Anti Padovanskom katoličkom svetitelju. Taj dan se u NDH obeležavao i kao imendan dvojice očeva nacije, Starčevića i Pavelića. Uveče 12.juna organizovana je u Bihaću povorka sa bakljama koja je krenula iz Prekounja pokraj Kule do centra grada uz skandiranje Poglavniku i protiv „mrskih Srba“. Sutradan 13.juna održano je predavanje o Paveliću i njegovoj borbi za NDH, kod kafane Derviša Dedića Dede. U Bihaću je tokom noći 13/14.juna uhapšena veća grupa istaknutih, bogatih i poznatih Srba: Mile Šorak svršeni đak trgovačke akademije, Maksimović Branko trgovački pomoćnik nameštenik kod „Bate“, Dadasović Radomir pitomac vojne akademije, lekar dr.Dušan Matavulj (pisac Simo Matavulj mu je bio stric), trgovci Jovo i Žarko Kozomarić (sinovi Đorđa Kozomarića), inženjer Mihajlo i trgovac /knjižar Veljko Mandić, direktor Zemaljske banke Božo Popović, policajac Jovo Brdar, predsednik Okružnog suda dr.Milan Vojvodić, Stevan Pilipović penzionisani žandar,  Jovo Trbojević penzioner, Sučević Pavle trgovac, advokat dr.Simo Ilišević, Pero Hrvaćanin pilanar, tehničar Bogdan Turudija, Prica Rajko kafedžija, opštinski činovnik Vaso Cvijanović,  Studeni Mirko đak, poreski inspektor u penziji Risto Prodanović.

Do 17.juna u zatvoru su se našli: Đukić Ilija pekar, direktor Srpske Banke Živko Čulić,  profesor Mihajlo Vujatović, direktor gimnazije Dimitrije Petrović Milan Obradović student, Kukolj Milan lugar, služitelj Okružnog suda Đuro Korać, Stipina Ilija penzioner, Miloš i Vojo Pjevač đaci, Dušan Kuga student, Luka Kovačević student, Kovačević Rade penzionisani žandar, penzionisani žandar Ilija Rapo, Ilija Jovanić penzioner i drugi. Tih dana sredinom juna pokupljeni su i odvedeni u Kulu: činovnik okružnog suda Risto Inđić, Janković Branko lugar, Beronja Luka trgovac i gostioničar, Bilbija Ilija veletrgovac, Panjković/Paviković Spaso posednik, Rapajić Mihailo zemljoradnik, Trbojević Jovo penzioner, Vlaisavljević Jovo krojač, Stupar Pero i brat Dušan trgovci, Sučević Pavle, šef policije Jovo Glavanović, profesor Jovo Lakić, trgovac Risto Savić, učitelj Branko Sučević, gruntovničar Ljubo Banjeglav, vlasnik bioskopa Jovo Vukobratović,  Đorđe Brekić trgovac, profesor Mihajlo Žarković, Šteta Mladen opštinski činovnik i drugi[57].

Hapšenja su sprovođena i u selima oko Bihaća, iz kojih su muškarci kamionima dovoženi u Kulu i dvorište Brigade. Svedočenja ljudi iz sela oko Bihaća veoma često pominju odvođenje po 12 muškaraca iz sela[58], ali nisu dovoljno precizna po pitanju vremena kada su se dogodila. U vreme kada je Kvaternik stigao u Bihać zatvori su bili puni Srba iz grada i okolnih sela.

            Ucenjivanje porodica uhapšenih da se radnje prepišu na državne organe, da se novcem i dragocenostima oslobode zatvoreni članovi porodica su bili vrlo prisutni. Činjenice da su mnogi imućniji tako uspeli da spasu živote, govori tome u prilog. Navešćemo više primera: italijanski izvori i Branko J.Bokan direktor Muzeja Avnoja i Pounja u Bihaću pominju Iliju Bilbiju bogatog trgovca iz Bihaća i njegovog sina Dragu koji su odvedeni u nepoznatom pravcu. Supruga ovog veletrgovca sa dvoje male dece je ucenjivana da plati novac. Imovina te porodice u vrednosti od oko 10 miliona dinara je konfiskovana, pa je supruga proterana iz Bihaća. 

O hapšenju grupe najuglednih Jevreja kao jamaca krajem maja 1941.g, sa ciljem da Jevrejska opština preda vlastima 25 kg zlata i 100 kg srebra govore svedočenja Ele Rehnicer[59] i Moska Kavezona[60]. Taocima je saopšteno da imaju rok od 6 časova za sakupljanje traženih dragocenosti, pod pretnjom streljanja, odnosno „postupanja po ustaškim načelima“ kako im je rekao lično logornik Pero Šimić. Kavezon, kao neposredni svedok tvrdi da je logorniku Šimiću predato oko 6.75 kg zlata i više od 100 kg srebra (bez ikakve priznanice ili potvrde), dok Rehnicerova pominje 1 kg zlata i 8-10 kg srebra. Rehnicerova pominje oduzimanje nameštaja, posuđa, klavira, šivaćih mašina, kristala po kućama u Bihaću, kojim je 19.juna rukovodio Vlado Bunić. Takođe se pominje pljačka sinagoge i svih srebrnih predmeta iz nje i dragocenosti koje su završile kod ustaškog logornika, ali vezano za kasnije pritvaranje grupe Jevreja koje je bilo 22.juna. O pritiscima za pokrštavanje svedoči Mica Kozomarić, supruga trgovca Kozomarića, koja kaže da ju je obilazio fra Bosiljko Ljevar dok joj je suprug bio zatvoren, tešeći je da se ništa neće dogoditi. Ovaj fratar je prekrstio nju i njenu decu. Danica Batez u sličnoj izjavi tvrdi da je otišla u župni dvor nakon čega je fra Bosiljko Ljevar prekrstio nju i kćerku[61].

Zločini od 17. juna 1941.g

Od ovoga datuma stanje na terenu se dramatično menja. Organi vlasti NDH na području Bihaćkog kraja su potpuno zaokruženi dolaskom Velikog župana Ljubomira Kvaternika. Vojni potencijal čine oružničke postaje (žandarmerijske stanice) sa novim personalom, Hrvatsko domobranstvo sa 11.pješadijskom pukovnijom i Ustaška vojnica koja se na ovom području ubrzano popunjava uz pomoć pripadnika ustaškog pokreta iz emigracije. Emigranti su pomogli popunu rojeva po selima, tabora i logora u gradovima, kao i obučavanje metodama mučenja i ubijanja.

Branko Bokan, istoričar i direktor Muzeja Avnoja i Pounja u Bihaću[62], smatrao je da je okidač za pooštravanje terora nad Srbima dolazak Ljubomira Kvaternika u Bihać, što se po njemu dogodilo 15.juna 1941.g. Međutim, dolazak Velikog župana, koji se možda dogodio i ranije, bio je usaglašen sa najvažnijim preduslovom za početak spirale zločina u Bihaćkoj krajini. To je bilo imenovanje Prijekog suda za Veliku župu Krbava i Psat u Bihaću i kotareve Ključ i Sanki Most.

Ono što se dešavalo narednih nedelja, može se predstaviti na sledeći način:

1. Početak rada Prijekog suda i izricanja smrtnih kazni počev od 17.06.1941.
2. Rušenje Srpske crkve u Bihaću 28-29.06.1941.

Prijeki sud za Veliku župu Krbava i Psat sa sedištem u Bihaću

Vlasti NDH osnivaju Izvanredne sudove od 17.04.1941. a od 17.05. Prijeke sudove, stalne i pokretne.  Izvanredni sudovi sude zločine veleizdaje, dok su Prijeki sudili po postupku opisanom u Zakonskoj odredbi o prijekim sudovima od 17.05.1941.g[63]. Obe vrste sudova sude samo smrtne kazne koje su se izvršavale streljanjem u roku od 3 časa od izricanja presude. Prijeki sud za Veliku župu Krbava i Psat je imenovan 17.06.1941.g[64] u sastavu: predsednik dr Smajo Gradaščević predstojnik kotarskog suda u Bihaću, zamenik dr Mihovil Vujičić vijećnik sudbenog stola u Bihaću, sudije Islam Lukačević kotarski sudac u Bihaću i Petar Dujmović ustaša u Zavalju, zamenici Ferdo Jengić sudac kotarskog suda u Petrovcu i Petar Šimić student tehnike u Skočaju, ustaša i logornik Bihaća.

Odmah tu noć, prva grupa od oko 20 zatvorenih Srba je odvedena iz Kapetanove kule  i likvidirana u Risovačkoj gredi, kod sela Risovca u Podrgrmeču. Po svedočenju Mirka-Mirkeca Golubovića 8 naoružanih ljudi predvođeni Enverom Kapetanovićem odveli su prvi transport na smrt osuđenih zatvorenika iz Kule (dr.Milan Vojvodić predsednik Okružnog Suda, Dimitrije Petrović direktor Gimnazije, profesor Mihajlo Vujatović,  lekara dr.Dušan Matavulj, braća inženjer Mihajlo i knjižar Veljko Mandić, trgovci braća Jovo i Žarko Kozomorić, veletrgovac Ilija Bilbija[65]). Svedok Rašida Šakić navodi reči Jusufa Pašagića svoga suseda i učesnika ovog transporta[66]. Transport je obavljen zatvorenim poštanskim autom, uz Kapetanovića i Pašagića, bilo je 7 članova ustaškog roja iz Skočaja, šofer je bio Vlado Delić pripadnik ustaškog pokreta iz Dalmacije. Žrtve su odvedene po spisku koji je imao Kapetanović, a prethodno su fizički mučeni u sreskom zatvoru.  Sledeći transport iz Kule sa oko 20 Srba je odvezen noću 18/19.juna zatvorenim poštanskim autom u pravcu prema Zavalju. Ustaše su govorile da je ova grupa odvežena u Karlobag, međutim vozilo se vratilo u Bihać za oko jedan čas. Govorilo se i da su ovi Srbi ubijeni u Risovcu. Dopis štaba Vojnog zapovednika Srbije[67] pominje 42 žrtve 19.juna. To bi mogao biti zbir ova prva dva transporta iz bihaćke Kule.

Treći transport je otpremljen noću 19/20.juna, uz obrazloženje da su upućeni na rad u Njemačku.

Naredna grupa zatvorenika (Ilišević, Hrvaćanin) je iz Kule odvedena noću 21/22.juna, verovatno na Velebit. Svi ovi transporti su bili noću, bez svedoka, pa se mnogi detalji i ne znaju.

Memorandum SPC[68] pominje 81 žrtvu u 4 navrata u vremenu od 17.juna do 14.jula. Ovo je veoma zanimljivo jer bi moglo označiti broj osuđenih na smrt za vreme prvog sastava Prijekog suda, a odvedenih iz zatvora Kula. U isto vreme 18.juna iz zatvora u Bosanskom Petrovcu je u Risovac odvedena grupa od 18 osoba uhapšenih  prethodnog dana u Drvaru i okolini (Bogdan Kalaba direktor železnice/Šipada, Marko Jović inženjer, Milan Banjac sveštenik, Nikola Jovičić odlikovani dobrovoljac i sekretar Udruženja srpskih dobrovoljaca u Drvaru, službenici, radnici i zemljoradnici) i tamo su ubijeni i bačeni u pećinu[69].

Proglas Velikog župana  o zabrani pristupa i zadržavanja Srbima u Bihaću i okolini

Dana 20.lipnja (juna) Veliki župan Kvaternik izdaje proglas kojim Vlasima takozvanim Srbima zabranjuje pristup i zadržavanje u gradu Bihaću i njegovoj okolini od 15 km[70].

Ovaj proglas koji je izlepljen u Bihaću i okolini označava početak „hrvatizacije“  Bihaćke krajine, i najavljivao je svo zlo koje će se u narednim danima sručiti na Srbe u Bihaću i okolnim selima. U krugu poluprečnika 15 kilometara oko Bihaća, ležala su sela: Grabež, Radić, Grmuša, Ostrožac, Osredak, Vrelo, Gradina, Bugar, Gata, Rujnica, Zlopoljac, Jankovac, Vrsta, Klokot, Baljevac, Zavalje, Međudražje, Meljinovac, Skočaj, Lohovo, Račić, Gorjevac, Ripač, Golubić, Pritoka, Ličko Petrovo Selo, Nebljusi  u kojima su Srbi bili relativna ili apsolutna većina.

Hapšenja nakon napada Nemačke na SSSR 22.06.1941.g

Dan početka napada Trećeg rajha na SSSR, 22.jun 1941.g, mnogi svedoci navode kao značajan datum novog talasa hapšenja i privođenja muškaraca kojima su punjeni zatvori u Bihaću. Husref Redžić[71], Mirko Turić[72] pominju hapšenje 22.juna. Ovih dana su hapšeni i mladi komunisti i napredna omladina Bihaća odnosno gimnazijalci i studenti. Privedeni su: Drago Bilbija (sin Ilije), Čedo Gavrilović, Branko Beronja, Dane Bubalo, Đorđe Đukić (sin Ilije pekara), student tehnike Strahinja Radetić, student prava Nada Beoković, Stana Sučević, Braco Beoković, Brane Cvjetičanin, Đuro i Vlado Funduk, Jovo Gaković i drugi[73]. Postoji svedočenje Čede Gavrilovića koji tvrdi da je Enver Kapetanović (bivši član KPJ), 22.juna prepodne pustio iz zatvora bihaćke komuniste uz obećanje da ga zaštite od Crvene armije. Narednih dana, kako je nemačka vojska beležila uspehe, komunisti su ponovo hapšeni.  Jedan deo pripadnika komunističkog pokreta je 28.juna odvežen sa 2 kamiona ka Skočaju (komunisti Milan Rogo Obradović, Strahinja Ćelo Radetić, studenti Drago Bilbija i Dušan Kuga, zatim stari bišćani IlijaĐukić-pekar, Ljubomir Banjeglav-gruntovničar, braća Pero Stupar i Dušan Stupar-trgovci i određen broj seljaka iz okoline). Vjekoslav Luburić je planirao da ovo budu pokazna ubistva za članove ustaških rojeva i lično je bio prisutan (izjava Mirka Turića). Student Dušan Kuga je uspeo da pobegne iz kamiona, pa su naoružane ustaše na brzinu poubijale ostale pod brdom Bukovac, između Žegara i Skočaja. Članovi KPJ su mučeni u zatvorima, ali su ostavili značajna svedočenja i mnogi su preživeli. Jedan deo njih je usmrćen u Bihaćkom polju poslednjih dana odvođenja (03.09.1941.g, Nada Beoković, Stana Sučević, Braco Beoković, Braco Kavezon-komunisti srpskog i jevrejskog porekla) dok su drugi (Mirko Turić, Husref Redžić, Stipe Butorac[74]-komunisti hrvatskog i muslimanskog porekla) pušteni iz zatvora. Ovo je u NDH sprovođeno po okružnici Ravnatelja Ureda 1 RAVSIGUR-a Božidara Cerovskog.[75]

Iseljavanje Srba i Jevreja iz Bihaća 24.06.1941.

U sklopu dogovora vlasti NDH sa nemačkim okupacionim snagama, stvoreno je Državno ravnateljstvo za ponovu (osnovano 20.06.1941.g  zakonskom odredbom poglavnika; na njegovom čelu je Josip Rožanković[76]). Zadatak ovog Ravnateljstva  je bio da organizuje masovna iseljavanja i preseljavanja Srba prvenstveno iz gradova ali i seoskih oblasti (slučaj Plitvičkih jezera i Ličkog Petrovog Sela) i da vodi brigu o imovini koja ostaje u državnom vlasništvu NDH. Ravnateljstvo je osnovano prvobitno pod imenom Odjel za preseljenje i naseljavanje pučanstva u sklopu Odjela za kolonizaciju, da bi 24.06. imenovano kao Ravnateljstvo. Odmah dobija Srpski odsjek koji vodi Tomo Grgić, uz pomoć Milutina Jurčića predstojnika ureda za iseljavanje i Stjepana Vedrine predstojnika ureda za useljavanje[77]. Iseljavanje iz Bihaća jedinstveno je u NDH po dva osnova. Prvom jer je izvedeno pre svih drugih, u trenutku kada Ravnateljstvo tek formalno postoji, Ured za iseljavanje u Bihaću takođe, ali ne postoje nikakva pismena uputstva za ovaj postupak. Uputstva za iseljavanje su doneta tek nakon sastanka Ravnateljstva sa županima velikih župa koji je održan 04.srpnja/jula[78]. Okružnica ovoga Ravnateljstva sa uputama za iseljavanje Srba, praktično se sprovodila u Bihaću 24.06., pre nego što je javno objavljena. Ljubomir Kvaternik je u Bihać došao odlično informisan o planovima vlasti NDH po pitanju Srba. To je mogao saznati od brata Slavka, bratanca Eugena ili Ozrena Kvaternika nadzornika Ustaškog redarstvenog ravnateljstva za područje ustaškog stožera u Banjaluci i čelnog čoveka povereništva UNS u Banjaluci[79]. Slična iseljavanja Srba su bila iz Banjaluke između 7-12.07.1941.g, Ljubinja 02.08.1941.g, Mostara 08.08.1941.g[80]. Drugi osnov je broj iseljenih građana. Toga dana iz Bihaća je proterano oko 1200 osoba (neki svedoci kažu 2000 osoba[81]), od čega oko 135 Jevreja, ostalo su Srbi. Prethodno je stožernik Gutić naredbom naredio iseljavanje iz Krajine svih Srba i Crnogoraca rođenih van NDH.

            U toku noću 23/24.06. su izvršene pripreme i u ranim jutarnjim časovima 24.juna, na osnovu usmenog naređenja, pripadnici ustaških rojeva, oružnici i redarstvenici su svim srpskim i jevrejskim porodicama naredili da se spreme za polazak i napuste svoje stanove. Porodice su imale obavezu da najkasnije u 06.00 časova dođu na mesto sakupljanja (uz pretnju streljanjem za neizvršavanje). Vremena za pakovanje je bilo 30 minuta, dozvoljeno je bilo poneti 500 dinara po članu porodice, torbu ili zavežljaj sa do 50 kg stvari i hrane za najviše 3 dana. Strogo je zabranjena prodaja stvari iz kuće. Sva pokretna i nepokretna imovina (nakit, ostatak novca, štedne knjižice, kuće, nameštaj, stanovi) je oduzeta i popisana. Otpor je izbegnut pričom da će Srbi biti internirani u Srbiju, a da će u njihove kuće doći raseljeni Hrvati.

Jedan deo žitelja je odveden na nogometno igralište SK Jedinstvo na Lukama, a većina na igralište BASK-a u Žegarskoj aleji (danas stadion FK Jedinstva) na levoj obali Une. Oko 1200 ljudi je sabijeno na fudbalskom igralištu. U pitanju su žitelji grada Bihaća, ali i prigradskih naselja (svedok Mara Sekulić-Lakić je živela u Kamenici/Karađorđevom selu na levoj obali Une, porodica od 6 članova je iseljena 24.juna[82]). Na igralištu se zapisnički predavao novac, dragocenosti i ključevi od kuća i stanova. Svedoci kao lica kojima je predavan novac, dragocenosti i ključevi pominju: Jakova Džala kotarskog predstojnika, dr Stanka Franka zamjenika kotarskog predstojnika, oružnike Vindakijević Stevu, Stjepana Trsku, Bebića, Ibrahimpašić Ahmu, ustaše Peru Šimića logornika, Stjepana Šimića, Bunić Vladu, Davida Pršu, Perković Zrina, Baričević Mileta, Visković Antu i druge. Svedoci pominju da je bio prisutan visoki italijanski oficir, komandant divizije, koji je ustupio 24 kamiona (neku kažu 30). Za transport su korišćena i 2 poštanska zatvorena auta. Po svedočenju Abdulaha Ibrahimpašića transport organizuje Blagomir Veber oficir Domobranstva. Unezverene, izgladnele i prestravljene  žitelje Bihaća, prvo Jevreje  a potom Srbe su u 2 partije (neki kažu 3 partije) prebacili do Kulen Vakufa, što je potrajalo celi dan. U Bihaću nije ostalo Srba i Jevreja (osim u kotarskom zatvoru) čak su i bolesni morali ići. Identitet ovih ljudi, njihova imena i prezimena i porodične veze su bili potpuno nepoznati, do objavljivanja svedočanstava žena koje su iz logora Loborgrad tranportovane u okupiranu Srbiju[83], kao i otkrivanja svedočenja Jevreja iz Bihaća Zemaljkoj komisiji[84] i jednog izveštaja oružničke postaje Zavalje[85]. Ova svedočenja iz mraka istorije iznose imena, prezimena i porodične veze ukupno 375 osoba srpskog porekla (74 muškarca, 91 žene, 210 dece). Svedočenja Jevreja otkrivaju imena i porodične veze 135 Jevreja (36 muškaraca, 59 žena i 40 dece). To je ukupno 510 osoba (110 muškaraca, 150 žena, 250 dece). Ako prihvatimo da je iseljeno 1200 osoba, to bi bilo  42-43 % od ukupno prognanih Srba i Jevreja iz Bihaća. Po toj raspodeli u celoj grupi bi bilo: 258 muškaraca, 354 žene i 588 dece. O sudbini bihaćkih Jevreja će biti reči kasnije.

Bihaćki Srbi su u Kulen Vakufu imali tri različite sudbine: jedna grupa je isto veče 24.juna upućena ka Martin-Brodu i manastiru Rmanj (15 km), gdje su nakon dva dana zadržavanja na otvorenom (26.juna), vraćeni u Kulen-Vakuf, da bi odatle otišli pešice za Petrovac i Krnjeušu (30 km). Druga grupa je odvedena u Rajinovac (5 km) odakle su pešačili do Petrovca. Treća grupa je odmah preko Vrtoča sprovedena u pravcu Petrovca i raspoređana u sela oko njega.          Sudbina ovih  bihaćkih Srba nikada nije potpuno objašnjena od strane zvanične istoriografije. Bihaćki komunista Husref Redžić svedoči: „tamo su mnogi našli smrt u masovnom pokolju. Samo je nekolicini i to najbogatijih pošlo za rukom da se prebace u Srbiju. U Bihaću je još nekoliko desetina Srba i Jevreja ostalo u Kuli i Brigadi. U julu, avgustu i početkom septembra bili su i oni poubijani“.  Moric J.Levi kaže: „tih dana su ustaše  pobile sve Srbe iz Bihaća koji su bili u Petrovcu i Srbe Petrovčane“. Postoje izjave koje kažu da je ove ljude pobila grupa hercegovačkih muslimana koje je predvodio Enver Kapetanović 28.juna 1941.godine. Postoji vojni izveštaj potpukovnika oružništva Vidasa od 12.07.1941.g  koji potvrđuje da je iseljavanje izvršeno na osnovu usmene naredbe Velikog župana,  sa 24 italijanska kamiona u dve partije do Kulen Vakufa  i da su grko-istočnjaci iz Bihaća preuzeti od strane kotarskog predstojnika Petrovca i raseljeni po kotaru Bosanski Petrovac[86]. Izjave žena iz Loborgrada govore da su bihaćki Srbi razmešteni po Petrovcu i okolnim selima, ali da su 21.jula i 23.jula ustaški rojevi pokupili najveći broj muškaraca, zajedno sa ljudima iz Petrovca i odveli ih u nepoznatom pravcu. Imena odvedenih muškaraca su:  Šorak Nikola, Batas Marko, Šteta Slado, Nidžić Vaso, Đurić Vlado, Lazo i Mile, Drakulić Luka i brat Pero, Savić Jovo, Bjelobaba Rade, Borisavljević Jovo i sin Joso, Bjegović Jovan, Đurđević, Juzbašić Milan, Žigić Đuro, Tupajić Stevan, Maksimović Dušan, Bubalo Nestor i mnogi drugi. Na taj način, od Srba muškaraca starijih od 18 godina iseljenih iz Bihaća u životu su ostala samo četvorica: Novaković Gavro, Lakić Jovo, Kac Josip i Đapa Miloš. Nažalost i oni su stradali u vremenu od 27.jula do 02.avgusta, kada su ljudi sakupljani po Petrovcu i okolnim selima, kada su sela pljačkana i paljena a ukradena stoka i stvari dogonjene u Petrovac[87]. Po uzoru na Bihać, i vlasti u Petrovcu sa ubrzo donele svoju odluku o zabrani prisustva Srba u Petrovcu i okolini od 5 kilometara.

Izjave svedoka potvrđuju da su sve tri pomenute sudbine istinite: da je deo proteranih ljudi stradao u teroru, da su se pojedini zahvaljujući novcu ili delatnosti Komesarijata za izbeglice i preseljena lica u Vladi narodnog spasa Milana Nedića uspeli dokopati okupirane Srbije i da se deo naselio u okolini Petrovca i kasnije delio sudbinu svojih sunarodnika u ustanku. Žene svedoci Loborgrada su 16.septembra 1941.g od kotarskog predstojnika Petrovca Crnića dobile dozvolu da napuste Petrovac, samo da se ne vraćaju u Bihać. One su krenule put Prijedora, gde dobijaju propusnice za Bihać. U Bihaću ih hapsi policija i dve nedelje ih drže zatvorene u mlinu. Nakon toga bivaju otpremljene u Dvor na Uni gde borave oko 15 dana, šalju ih za Jasenovac, ali ubrzo vraćaju u Dvor, odakle odlaze u logor Loborgrad. Krajem marta 1942.g 10 preživelih žena, u grupi od oko 130 žena sa decom iz raznih delova NDH, kreće na put ka Beogradu, nakon čega daju svoja svedočenja Komesarijatu za izbeglice i raseljena lica (prezimena Šorak, Đurić, Žakula, Marčetić, Drakulić, Novaković, Pjević, Guteša, Pjevač, Inđić). Znamo da je Rajka Matavulj, supruga doktora Dušana ubijenog 17.juna u Risovcu uspela da se domogne italijanske okupacione zone, pa Italije i da je 1951.g emigrirala u SAD sa porodicom devera Marka Matavulja[88]. Znamo da je supruga Ilije Bilbije, nakon što su je opljačkali i konfiskovali ogromnu imovinu, proterana iz Bihaća. Svedočenje Mare Sekulić-Lakić potvrđuje sve tri sudbine bihaćkih Srba: njena 6-člana porodica je kamionima odvežena iz Bihaća, nakon Kulen-Vakufa su ih rasporedili u Krnjeuši, pri čemu su Jevreji odvojeni od Srba. Otac je ubijen u Krnjeuši, njegov kožni kaput je viđen na žitelju sela Kralje, prigradskog naselja Bihaća a ostatak porodice se u novembru 1942.g vratio u Kamenicu blizu Garavica/Garevica. Svedok Stevo Drakulić[89] iz Bihaća potvrđuje progon 24.juna, put kamionima do Kulen Vakufa, put pešice do Martin-Broda, seljačkim kolima do Petrovca, imena 5 muškaraca koji su sa većim brojem muškaraca iz Petrovca odvedeni navodno na rad na Plitvice i koje nikada više niko nije video. Takođe svedoči o pokolju ljudi u blokiranom Petrovcu. Savremena hrvatska istoriografija[90], iako bez konkretnih dokaza za tako nešto, selektivno navodeći nemačke izvore o navodno 180.000 prebeglih Srba iz NDH u Srbiju do kraja jula 1941.g, pokušava da stvori narativ o najmanje 200.000 Srba koji su otišli iz NDH tokom prve godine rata[91]. Krajnji cilj takvih zaključaka je umanjenje broja Srba u NDH koji bi mogli biti predmet i žrtve pravnog i kaznenog poretka NDH i sistema sabirnih, radnih i logora za uništenje u NDH kroz delovanje službenih lica NDH. Možda bi tako bilo da su svi oni koji su planski i organizovano iseljavani iz svojih naselja u NDH zaista i stigli u okupiranu Srbiju. Nažalost svedočenja, tako dugo skrivana od nas, govore o nečemu potpuno drugačijem. Govore da je veliki broj organizovano iseljavanih osoba nasilno usmrćen od strane lokalnih općinskih i kotarskih vlasti, Oružništava, Redarstava, Ustaške vojnice, ustaških rojeva. Govore da su ova iseljena lica kamionima, vozovima ili pešice transportovani širom NDH po raznim sabiralištima i logorima, da su zatvarani, izgladnjivani, ucenjivani, sistematski pljačkani i da veliki broj njih nikada nije živ napustio teritoriju pod vlašću službenih organa NDH. U slučaju iseljenih žitelja Bihaća sačuvana su imena 74 muškarca srpskog porekla a procenjeni broj muškaraca u tom iseljavanju je oko 250. Po svedočenjima preživelih žena nijedan od tih 74 muškarca nije stigao u okupiranu Srbiju. Istoriografija o ovome pitanju tek treba da da potpunu sliku. 

            Na ovom mestu treba pomenuti i sudbinu bihaćkih Jevreja. Pred početak Drugog rata u Bihaću je bilo oko 160 Jevreja u 37 porodica. Nakon početka napada na SSSR, 23.juna u Županiji je održan sastanak, posle kojeg sledi hapšenje viđenih Jevreja. U zatvor Kotarskog ureda je odvedeno 12 Jevreja: Solomon Braco Kavezon, rabin Avram Atijas, sudija Okružnog suda dr. Emil Levi, student i sin dr.Levija student Rikard (Kiko) Levi, pravnik Mosko Kaveson, trgovac Rudolf Rehniker/Rehnicer, trgovac Jakov Kaveson, trgovac Jakov Baruh, geometar Levi Moric, namještenik “Tivara“ Atijas Albert (Miko), bivši trgovac Haim Farhi, Šebetaj Levi. U pitanju su najbogatiji i najviđeniji članovi jevrejske opštine. Opljačkana je sinagoga i svi srebrni predmeti iz nje i sve dragocenosti su završile kod ustaškog logornika. Noću 23.na 24.jun, ustaški natporučnik Enver Kapetanović sa pratiocima (Zuidija Kulenović, Rukavina, Mirkec Golubović, David Prša, Uremović) tuče i muči uhapšene Jevreje. Svedočanstvo Moska Kavezona, jednog od uhapšenih govori da su ovi uhapšeni ljudi napustili Bihać tek 14 dana kasnije, oko 07.jula. U velikom iseljavanju Jevreja 24.juna njih oko 135 je planski iseljeno iz Bihaća o čemu govori svedočenje Ele Rehnicer. U Kulen Vakufu su Jevreji odmah odvojeni od Srba, i smešteni  su 4 dana u školi. Poslednjeg dana boravka, obraća im se Tomo Ivaniš i kaže da se moraju javiti u Petrovac sutra ujutru u 8 časova. Sledi mukotrpno pešačenje do Petrovca (stari i bolesni su deo puta prebačeni vozilima) i smeštaj u nekom magacinu. Ubrzo Jevreji bivaju prebačeni u logor u selu Bukovača, u kojem ukupno ostaju oko 14 dana. Osmoga dana boravka u Bukovači, stiže druga grupa Jevreja, muškarci zatočeni 23.juna. Mosko Kavezon tvrdi da je tada u Bukovači oko 140 Jevreja. Radno sposobni muškarci su kopali rovove oko pomoćnog aerodroma kod Petrovca, uz mučenje i izgladnjivanje. Navodno postoje fotografije za potrebe Crvenog krsta  o dobrim uslovima u tome logoru. Po nalogu Kvaternika i Džala koji su bili u logoru Bukovača, Jevreji bivaju prebačeni u Petrovac u novu bolnicu koja je sužila kao logor, gde ostaju 3 meseca (kraj septembra- početak oktobra 1941.). Nisu dobijali hranu već su plaćali od 500 dinara koje su poneli od kuća. Muškarci rade na ograđivanju aerodroma, sahranjuju ugljenisane leševe iz sela spaljenih oko Petrovca. Iz Petrovca kamionima bivaju prebačeni u Bravsko, a potom Prijedor gde su smešteni po kućama lokalnih Jevreja. Deo Jevreja ostaje u Prijedoru, sve do oslobođenja maja 1942.g, kada se desetak mlađih pridružuje jedinicama NOR-a i odlaze na Grmeč i Kozaru. Deo porodica kreće put Sanskog Mosta ili Banjaluke i oni završavaju u logorima Gradiška, Jasenovac ili Gospić. Deo porodica odlazi u kotar Cazin, odakle grupu od 26 lica (1 kamion) vraćaju u Bihać. Oni su ubijeni u logoru Žegar, a tela su im bačena u Peranića dragu kod Zavalja. Mosko Kavezon je preživeo u Prijedoru, Ela Rehnicer sa porodicom menja prebivalište više puta (Prijedor-Nova Gradiška-Prijedor-Sanski Most, januara 1942.g stiže u Krupu sa propusnicom, dočekuje oslobođenje grada, povlači se sa partizanima). Oni koji su ostali u Prijedoru, povratkom hrvatske vlasti, su odvedeni u logore gde im se gubi trag. Od oko 160 bihaćkih Jevreja rat je preživelo svega 25[92]. Sinagoga i jevrejsko groblje u Bihaću Beth Olam su uništeni pre  povratka Italijana u Bihać septembra 1941.g.

Rušenje bihaćke Saborne crkve Svete Trojice 28/29.jun 1941.g

Kada je završeno organizovano iseljavanje Srba i Jevreja iz Bihaća, u gradu više nije bilo Srba na slobodi. Jedini Srbi u gradu su zatvoreni u Kuli i Brigadi, zatvoru Sudbenog suda. Veliki župan Kvaternik je izgleda imao ideju da se poruše svi hramovi Srpske pravoslavne crkve na podružju župe, a prvi srušeni hram je morala biti bihaćka crkva. Rušenje hrama Svete Trojice u Bihaću, miniranjem 28.juna 1941.g, na Vidovdan, nastavljeno i sledećeg dana, bilo je prvo rušenje pravoslavnog hrama u NDH. Pošto u Bihaću nije bilo Srba, pod prisilom su dovedeni Srbi iz okolnih sela (Golubić, Gorjevac, Lohovo, Pritoka, Grabež, Račić, Založje…) da zaprežnim kolima raznose kamen. Svoja svedočanstva o rušenju srpske crkve su ostavili Dane Gavrilović iz Baljevca, Spaso Radaković sa Grabeža, Bosančić Đuro iz Grmuše. Svedok Spaso Radaković[93] govori da je samo iz sela Grabeža na rušenje crkve u Bihaću nasilno odvedeno 80 muškaraca. Hram Svete Trojice u Bihaću je osvećen 28.(26.) jula 1898.g od strane mitropolita dabrobosanskog  Nikolaja Mandića[94], ujaka Nikole Tesle. Izgradnja Hrama je počela polaganjem kamena temeljca na Duhove 05.juna 1894., čemu prethodi premeštanje stare drvene crkve sa Jezera u Bihać 1879.g. Pored te stare crkve je podignuto zvono koje se prvi put oglasilo nakon skoro tri veka zabrane zvonjenja (Osmanlije su zauzele Bihać 1592.g). Novi kameni hram Svete Trojice je bio dimenzija 25h15.5 metara, a kubeta su bila visoka skoro 30 metara. Tesani kamen sa crkve je po svedočenjima iskorišten za podzid puta u Žegaru a navodno i za nadogradnju zvonika rimokatoličke crkve. Rušenje crkve je zahtevano od načelnika grada Bihaća, Abdulaha Ibrahimpašića, koji se tome otvoreno suprotstavio. Samo zahvaljujući autoritetu i velikom broju pristalica, Ibrahimpašić je izbegao hapšenje, ali je početkom jula smenjen sa položaja prvog čoveka grada. On je takođe ostavio svoje svedočenje. Hram nije obnovljen, nakon rata opštinska vlast je 1959. oduzela zemljište na kojem je potom podignuta zgrada opštine Bihać.  

Dalje pooštravanje terora nad Srbima od 14.jula 1941  

Do ovoga momenta, pojam i mesto Garavice u Bihaćkom polju se još ne pominju u vezi zločina NDH u Bihaću. Prvi muškarci  ubijeni na Garavicama su izdvojeni iz velike grupe raseljenih Srba iz Ličkog Petrovog Sela i okoline Plitvica. Naime, Veliki župan Kvaternik je naredio da se 30.juna i 01.jula, Srbi iz sela oko Plitvica proteraju u okolinu Petrovca, Drvara i Grahova. Nastao je zbeg od oko 1500 muškaraca, žena i dece[95]. Svedok Mirko Rapajić iz sela Jezerce, star 16 godina, kaže da je kolona od oko 1200 osoba bila iz sela Jezerce, Ćuić Krčevina, Kapela, Plitvice, Bigina Poljana, Mirić Štropina, Plitvički Ljeskovac, Bijela Rijeka, Končarev Kraj. Putovali su od Plitvice, preko Prijeboja, Ličkog Petrovog Sela, Izačića, Bihaća, Petrovca, Drvara, Grahova. On ne pominje stradanje muškaraca u Bihaćkom polju. Kada je kolona u Koluniću između Petrovca i Oštrelja, 01.jula, dešava se pokolj u Donjoj Suvaji. Navodi i svedočenje Ice Klašnje koji je vozio zaprežna kola kojima su Srbi iseljeni.[96] Ovim ljudima je javno rečeno da idu za Hercegovinu, ali je telefonom kotarskim predstojnicima ili ustaškim logornicima govoreno „da u Hercegovinu niko ne stigne“[97].  Iz kolone izdvojena je grupa muškaraca, koji su zadržani u štalama i magazinima Juraja Mikuljana zapadno od Bihaća. U prvoj polovini jula, ovi ljudi su ubijeni u Bihaćkom polju. Svedok Trivo Korać govori o proterivanju žena i dece iz Ličkog Petrovog Sela u prvoj polovini jula. Svedok Nikica Pilipović iz Vrtoča, navodi da je 31.jula (dan nakon Ognjene Marije) sa grupom kosaca posmatrao prolazak velike grupe uglavnom žena i dece[98] sa Plitvica, što znači da je bilo nekoliko organizovanih iseljavanja. Patrole ustaške vojnice su ih vodile do kraja Ripačkog klanca a onda ih pustile dalje same. Žene pričaju da su muškarci odvedeni na radove, da im je imetak otet a one isterane na cestu sa zavežljajem u rukama. Kolona je u Borovači pred Grahovom doživela bestijalno iživljavanje od ustaškog logornika None Sarića i članova rojeva. Porodice u tom zbegu su razmeštene oko Grahova, tu su dočekale ustanak i nikada nisu stigle do Hercegovine.

Pooštravanje terora nad Srbima je postignuto kroz dva nova momenta koji su promenuli činjenično stanje na terenu tokom jula 1941.g. Prva je imenovanje drugog sastava Prijekog suda u Bihaću, a druga su masovna privođenja Srba po selima u okolini Bihaća.

Drugi sastav Prijekog suda za Veliku župu Krbava i Psat sa sedištem u Bihaću

Nakon 27 dana od osnivanja Prijekog suda u Bihaću (17.juna), 14.jula 1941.g imenuje se drugi sastav u kojem ostaju samo članovi ustaške organizacije: Ferdo Jengić predsednik, dr Zvezdan Čulić zamenik, Petar Dujmović član, Petar Šimić (logornik kotara Bihać) zamenik člana. Ova pravna praksa u NDH bila je uobičajena i česta. Zakonska odredba o prijekim sudovima je doneta 17.05.1941.g i kaže da Prijeki sud čini veće od 3 sudije kojim predsedava sudija pravnik. Jedan član ne mora biti pravnik. Već 21.05. prilikom imenovanja Prijekog suda za područje sudbenog stola u Sarajevu ova Odredba o prijekim sudovima je suštinski promenjena, jer u njoj se izričito kaže da treći sudija (sudija laik, koji nije pravnik) ima biti iz redova ustaša[99]. Još dok su postojali samo Izvanredni narodni sudovi (pre Prijekih sudova) u slučaju Veljun, imenovan je 07.05.1941. prvi sastav suda u Slunju u kom su bili pravnici i ovaj sastav suda nije našao krivicu kod optuženih ljudi. Ministar pravosuđa potom dan kasnije 08.05.1941. imenuje sastav suda koji predvodi Joso Rukavina istaknuti član ustaške organizacije i taj sastav suda nalazi krivicu i osuđuje optužene na kaznu smrti streljanjem[100]. Sa drugim sastavom Prijekog suda u Bihaću, kojeg čine samo pripadnici ustaške organizacije, događaji počinju da se ubrzavaju, a spirala zločina se značajno usložava i postaje masovnija. Zatočeni i hapšeni ljudi su držani u zatvoru Sudbenog stola Bihać, a to je bila Kapetanova kula i zgrada pored poznata kao „Brigada“. Kao pomoćni zatvori, za privremeni smeštaj zatočenih, služili su magacini trgovca Bilbije u Bihaću, škole, podrumi, trgovina Uzelac u Ripču ili crkveno dvorište u Pritoci.

Masovna sakupljanja i privođenja Srba iz sela u okolini Bihaća

1.Sakupljanja Srba na javne radove odnosno kuluk: 08.juna 1941.g ustaški stožer u Banjaluci na čelu sa Viktorom Gutićem je doneo odluku o prisilnom radu Srba omladinaca[101]. Na osnovu toga u mnogim srezovima vlasti NDH su izvršile popis mladih ljudi rođenih 1916-1922.g, ponegde su popisali i sve koji imaju više od osnovne škole. Na ovaj način su nastali spiskovi stasalih za vojnu službu, kojima je govoreno da će im se vreme provedeno u javnim radovima računati kao služenje vojnog roka. Kulučari su bili obavezni da rade od jutra do mraka, da sami nose svoju hranu, i uglavnom su radili u blizini većih mesta, što je iskorišteno prilikom njihovih hapšenja. Tokom juna i prvih dana jula broj kulučara je bio mali, ali se tokom jula, posebno krajem jula na tim poslovima nalazilo stotine mladića i muškaraca srednjih godina, posebno u krupskom i sanskom srezu i selima oko Ripča. Svega nekoliko naoružanih stražara je čuvalo stotine mladih, snažnih i sposobnih Srba na okupu. Zanimljivo je da hrvatsko i muslimansko stanovništvo nikada nije pozivano na javne radove. Poslovi su bili  drobljenje i mrvljenje kamena u sitniji, razvlačenje sitnog kamena, ravnanje i popravka ceste. Neki cestari su upozoravali Srbe šta im se sprema (Dženan Ramić iz Sanskog mosta, ubijen 1942.g[102]).

Svedok Trivo Korać[103], omladinac iz Bihaća koji je prebegao u Ličko Petrovo Selo nakon iseljavanja Srba 24.juna, svedoči o sakupljanju muškaraca iz okoline Petrovog Sela i odvođenju na prisilni rad na Plitvice. Kod prvog odvođenja postupak je bio dobar, ljudi su hranjeni, posao nije bio težak, nije bilo maltretiranja i brzo su pušteni kućama. Nekoliko dana kasnije, prikupljeno je više muškaraca pod izgovorom da opet idu na rad, ali oni su u prvoj polovini jula završili živote na Garavicama. Po njemu tada su preživela 2 čoveka: Daco podvornik Doma zdravlja i Petar Kuga. Svedok Ilija Sekulić govori o odvođenju 12 muškaraca iz sela Zlopoljac, Jankovac i  Pitošnja tokom jula pod izgovorom da idu na prisilni rad u Nemačku[104]. Svedok Rade Bubalo, koji je jedini preživeo streljanje 204 muškarca iz Ličkog Petrovog Sela 28.jula noću, govori o tome da su svi sakupljeni po spiskovima, uz obrazloženje da idu na rad  u Nemačku[105].                                        

Dokument iz Arhiva Unsko-Sanskog kantona pokazuje da su pravoslavci iz grada i neposredne blizine zatvoreni po nalogu Velikog župana Kvaternika 22.jula 1941.g, narednog 23.jula noću pod izgovorom da odlaze na prisilni rad u Nemačku, prevezeni kamionom na poljanu Ceravci. Tamo su, bez odeće i stvari koje su poneli streljani i bačeni u reku[106].  Oko 120 kulučara  iz Jasenice, Vojevca, Gorinje, Zalina i Benakovca kod Krupe je 28.jula odvedeno u Krupu i ubijeno ili iza Sokolskog doma ili na Crnom jezeru[107]. Ovde imamo očiglednu nameru službenih lica NDH da se radno i vojno sposobno srpsko stanovništvo, na miran način, bez otpora odvoji od porodica i usmeri ka sabiralištima ili zatvorima, odakle su ljudi sprovođeni na mesta izvršenja smrtne kazne po presudama Prijekog suda. Izgovor da su muškarci upućeni na rad u Nemačku, je sa jedne strane obmanjivanje porodica koje misle da je sakupljanje i odvođenje muškaraca naredio strani okupator, a sa druge strane način da se izbegne oružani otpor. Mnoge supruge i deca odvedenih muškaraca, mesecima čak i godinama su verovali da su njihovi najbliži odvedeni u Nemačku i očekivali su njihov povratak. 

2.Pozivi da se preda oružje i vojnička oprema: Zakonska odredba o prijekim sudovima[108] je kao jedinu kaznu koju prijeki sudovi mogu da sude odredila smrtnu kaznu streljanjem. Ova odredba je u nadležnost Prijekih sudova stavila i dela koja Kazneni zakonik Kraljevine Jugoslavije nije poznavao („nepredaja oružja vatrenog i hladnog za koje se nema dozvola na javni poziv vlasti“).   Za ovo konkretno delo, vreme kažnjivosti je čak pomereno unatrag do 06.aprila 1941. 

Kako je ovo izgledalo na terenu?  Zabranjen je pristup Srbima u Bihaću i 15 km okoline od 20.juna, potom su 24.juna svi Srbi iz Bihaća iseljeni, objavljuju se plakati o obavezi vraćanja oružja i vojne opreme po Bihaću i okolnim selima (svedok Trivo Korać pominje „plakate ili oglase u kojima smrtnom kaznom prijete svakome ko krije oružje“). Potom službena lica NDH (oružnici, redarstvenici, rojnici) odlaze u neko selo unutar kruga od 15 km od Bihaća i dele pozive za vraćanje oružja i vojne opreme. Svaka osoba koja donese  i preda oružje ili vojnu opremu, a da to nije učinila ranije na poziv vlasti (plakatom) kriva je po Zakonskoj odredbi o prijekim sudovima i u sudskom postupku mora biti osuđena na smrt streljanjem. Osobe koje su predale oružje ili opremu se vode zajedno sa prikupljenim oružjem, prolaze evidentiranje u Bihaćkoj  kuli, Prijeki sud zaseda i donosi presudu, isto veče zatočenike vode na Bihaćko polje gde se izvršava smrtna kazna streljanjem. U selu Grmuša je na ovaj način tokom dva dolaska odvedeno više od 140 muškaraca. Grupa od 18 naoružanih ljudi (rojevi Srbljana, Spahića i Čekrlija, sa nekoliko ljudi iz Hercegovine, svedok pominje Vrpolje koje postoji kod Posušja-Gruda) predvođena dvojicom novopostavljenih knezova sela (Kutlača Stevo i Miljuš Pajo[109]) je zašla po zaseocima sela i pozvala odrasle muškarce da dođu kod škole i donesu oružje i vojničke uniforme. Ljudima kažu „da je od vlasti došlo naređenje da ljudi predaju oružje, ma kakvo ono bilo. Oružje treba  da donesu kod crkve i škole, dobiće potvrdu da su predali oružje a zatim će ići kući“. Pozivaju se i oni koji nemaju oružje, da dođu da dobiju potvrdu o tome. Svedok Brkljač Jove Dušan[110] svedoči da je njegov otac dobio pismeni poziv koji je delilo civilno lice iz sreza. Pismeni pozivi ukazuju na vojnu evidenciju kasarne 55.pešadijskog puka Vojske Kraljevine Jugoslavije u Žegaru. Svedokov otac Brkljač Jovo je otišao i nikada se nije vratio kući. Svedokov stric Brkljač Lazo je zakasnio jer se vratio kući po spremu i hranu, preživeo ovaj dan, dočekao kraj rata i kolonizaciju u Kikindu. Sakupljeno oružje je stavljeno na zaprežna kola, zatečenima se potom kaže da moraju otići u Srbljane, po potvrdu. Kod mosta preko Une u Srbljanima čekaju kamioni, sa uperenim puškama se naređuje ukrcavanje u kamione, koji voze za Bihać. U 15 kamiona, staje stotinjak Grmušana i nekoliko stotina seljana Osredaka, Vrela i Gradine iz sreza Cazin (30-40 ljudi u kamion, ukupno 450-600 ljudi). U Bihać su kamioni stigli po danu i ostavljeni da čekaju po najvećoj žezi. Građani koji su prilazili da pomognu vezanima, oterani su uz psovke. Ovo čekanje je zbog trajanja suđenja i zbog čekanja policijskog časa. Oko 20 časova uveče, kamioni kreću u Bihaćko polje. Svedok koji je preživeo je Vukašinović Stojana Rade, star 18 godina, seljak iz Grmuše. Seoska hronika Grmuše govori o dva odvođenja muškaraca (27.jul preko 100 ljudi; 29.jul 42 ljudi) sa danom pauze između. Branko Jerković u seoskoj hronici svedoči da je u dva navrata odvedeno 147 Grmušana. Srebrenka Budimir[111] govori o dva odvođenja (24.jula 80;  25.jula 120) u dva uzastopna dana. Vukašinović Stojana Rade u svom svedočenju u seoskoj hronici pominje da je prvog dana (nedelja 27.jul) sakupljeno oko 150 ljudi koji su postrojeni i poterani prema Srbljanima. Sačuvano je  144 imena odvedenih iz Grmuše.

3.Sakupljanja muškaraca u cilju upisivanja i evidentiranja: Ovakvih slučajeva je mnogo. Novi načelnik opštine u Lipi Džafer Ibrahimpašić je poručio žiteljima Kliševića da se prikupe kod kuća, da se napravi spisak odraslih muškaraca i njemu dostavi. Svakome je garantovao život. U petak 25.jula 1941.g muškarci su se sakupili kod škole u Bukovcu, između Kliševića i Ćukova. Ibrahimpašić  je bio prisutan, muškarci su popisani. Potom su dvojica naoružanih ljudi povezali prisutne, zatvorili ih u zgradu škole i kasnije u toku dana poveli ka Ćukovima. Ljudi su naslutili prevaru i počeli da pružaju otpor, ali su ih naoružani tukli kundacima. U Ćukovima su proveli noć zatvoreni  i ujutru su odvedeni u Ripač. Ubijeni su na stratištu koje se zove Zabare i nalazi se pored Ripča. Organizatori ubistava su tabornik Ripča Ante Pavelić Tono i komandir oružničke postaje  Ivan Frković, obojica iz okoline Gospića[112]. Rukovodilac radova proširivanja kanala i bara i zatrpavanja masovnih grobnica zemljom na stratištu je bio Muharem zvani Tubalj, a zabeleženo je i ime jednog od izvršilaca ubistava na Zabarama, to je Salko Mujić iz Ripča. Članovi ustaškog roja u Ćukovima koji su priveli  Srbe su bili: Ante iz Žegara (predratni žandar), Hilmić (Ilmić) iz Ćukova, Vojić iz Ćukova, Miralem Kulenović zvani Šunjić. Zapisana su imena 31 muškarca koji je odveden iz sela, kao i dvojice koji su toga dana ubijeni u selu (učitelj Sava Stojanović i Miko Đurin Babić mladić od 20 godina)[113]. Narednog dana, subote 26.jula 1941.g članovi ustaškog roja iz sela Ćukovi su u zaseoku Luke sela Bosanski Doljani sakupili 18 muškaraca. U pitanju je 16 žitelja sela, jedan čovek koji je sa ličke strane došao da samelje žito u mlinovima na Uni i Pavle Pava Mašanović, radnik na Unskoj pruzi, deklarisan kao Crnogorac. Rekli su im da odu do Železničarske/inžinjerske kuće na Štrbačkom buku da se upišu i da će sve biti dobro. Polovina muškaraca je pokupljena po kućama a druga polovina je sama otišla na predviđeno mesto. Uhvaćeni ljudi su noć proveli u Železničarskoj kući koja je imala telefonsku vezu sa Bihaćem. Tu noć je bila obilna kiša, pa su tek sutra ujutru (nedelja 27.jul) prešli preko mosta na Uni i vozom otišli za Bihać. Od privedenih, jedan je uspeo da pobegne, dok se samo Pavle Mašanović vratio. Ostali  su  stradali na u Bihaćkom polju[114]. Mašanović je ostavio svoje svedočenje[115], ali ono je kao i većina ideoloških svedočenja pomereno nekoliko dana kasnije, da bi bilo u skladu sa narativom o ustanku u organizaciji KPJ. On svedoči da je sakupljanje muškaraca bilo 28.jula, a odvođenje za Bihać 29.jula. Uspeo je da se spase iz Kule, da boravi u Bihaću sve do 11.avgusta (u to vreme Srbima je boravak u gradu zabranjen i organizovano su iseljeni, hram je srušen, zatvori se svakoga dana pune i noću prazne) kada napušta grad. U selo Pritoka 26.jula rano ujutru ulazi veća grupa naoružanih pripadnika ustaških rojeva i po spiskovima odvode 12 muškaraca i još 5 iz zaselaka Bijelo Brdo i Dangube[116]. Ljudi su odvedeni u Bihać i nikada se nisu vratili.

4.Sakupljanje stanovništva u cilju preseljavanja: nakon organizovanog iseljavanja Srba iz Bihaća, bilo je još nekoliko takvih slučajeva. Ranije je pomenuto organizovano iseljavanje Srba sa Plitvica 30.juna i 01.jula 1941.g. U toku noći 29/30.avgusta oružnici i pripadnici ustaških rojeva pod komandom Blagomira Vebera su sakupili celokupno stanovništvo Pritoke[117] (750 osoba) i ujutru 30.avgusta u koloni ih poveli preko Gorijevca ka Petrovcu. Prolazeći kroz Gorijevac Pritočani vide posledice razaranja Gorijevca 29.avgusta (zgarišta kuća, leševi ljudi, lokve krvi, leševi stoke, razbacane stvari), koje je izvršila satnija ustaške vojnice kao odmazdu za napad ustanika 28.avgusta na 3 kamiona na putu Lipa-Dubovsko-Gorijevac i ubistvo podoficira[118]. Ustanici napadaju obezbeđenje kolone, oslobađaju manji deo Pritočana i odvode ih u Doljane. Ostatak kolone stiže do Kulen Vakufa gde noće. Sutradan 31.avgusta prolaskom kroz špalir se odvajaju oko 30 muškaraca starijih od 12 godina (čak i stariji dečaci i 3 invalida) koji nikada nisu napustili Vakuf[119]. Žene i muška deca preobučena u žensku odeću (svedok Duško Kenjalo je preživeo obučen u suknju svoje bake) nastavljaju ka Martin Brodu. Nakon oslobođenja Kulen Vakufa, desetak dana nakon ovih događaja, svedok Duško Kenjalo se vratio u Kulen Vakuf i kod mlina video veliku hrpu odsečenih ljudskih glava među kojima prepoznaje svoje komšije[120].  U utorak 02.septembra 1941. u zoru, u Ličko Petrovo Selo stiže kamionima oko 80 naoružanih ljudi iz Bihaća, kao pojačanje domaćim rojevima. Ovi naoružani ljudi opkoljavaju mesto i okolna naselja Novo Selo, Željavu, Zaklopaču i Lisinu. Naoružane patrole na čelu sa lokalnim ljudima govore meštanima: „Selite za Srbiju, sa sobom možete ponijeti potrebnu obuću, odjeću, hranu za dva dana. Sve ostalo ostavljate“. Kada su sakupljeni žitelji, naređeno je odvajanje muškaraca starijih od 12 godina na jednu, a žena i dece na drugu stranu. Manji broj žena je utovaren u kamione, većina je pešice krenula cestom Ličko Petrovo Selo-Baljevac-Skočaj-brdo Drenovača kod Troslapa na Uni gde su ih prihvatili ustanici. Oko 150 muškaraca starijih od 12 godina je utovareno na kamione, odvezeno na Garavice gdje su istoga dana svi pobijeni[121]. Ovo je jedno od poslednjih masovnih ubijanja u Bihaćkom polju, jer su zatvori Kula i Brigada ispražnjeni po izjavi preživelih svedoka 03.09.1941.

5.Sakupljanje stanovništva nakon vojno-policijskih akcija po selima: tokom juna i jula 1941. stvaraju se ustaški rojevi u selima oko Kulen Vakufa. U Kulen Vakufu i Kalatima imaju 6 članova, u Orašcu i Ćukovima po 5 članova. Organizator izgradnje ustaške organizacije  u Kulen Vakufu je Tomislav Tomo Ivaniš koji ubrzo dobija pomoć od 17 naoružanih ljudi iz Petrovca na čelu sa Mladenom Šnjarićem, bratom Ante Šnjarića ustaškog poručnika koji je juna došao iz Zagreba[122]. Tabornik Miro Matijević traži pomoć od Velikog župana Kvaternika i u Kulen Vakuf stiže satnija vojnika Ustaške vojnice. Ova vojna jedinica, okuplja dobrovoljce i mobiliše članove ustaških rojeva i kreće u akcije po selima na ličkoj strani Une. Potvrđeno je prisustvo Vjekoslava Luburića krajem juna i početkom jula u Pounju. Izmišljani su izgovori za vojno-policijske akcije po selima („primećeni su naoružani četnici po šumama, neko je pucao na automobil domobranskih časnika“ i slično). Sledile su surove akcije po selima sa velikim brojem žrtava (Suvaja Donja 01.jula-161 žrtva, Lički Osredci 02.jula-14 žrtava, Dobroselo-29 žrtava, Doljani Lički-71 žrtva, Bubanj 03.jula-83 žrtve)[123]. Dobro su poznati i opisani slučajevi ovakvih početnih ubistava ili izmišljenih incidenata koje su vršili pripadnici Hrvatske zaštite ili ustaša iz emigracije, da bi se stvorio razlog za pretrese, hapšenja ili odmazde nad nenaoružanim življem[124]. Izgovori su bili bezbednost, oduzimanje oružja, otpor stanovništva, uništavanje javne imovine. Svaka akcija uznemiravanja ljudi, paljenja kuća, ubijanja i pljačkanja, izazivala je oružani otpor Srba, što je korišteno kao povod za sledeće akcije. Tokom jula Kulen Vakuf je prepun zarobljenih Srba koji su držani u školi. Kamionima su vezani Srbi voženi do Boričevačke jame kod sela Boričevca, čiji otvor je držan u tajnosti. Saradnik Mire Matijevića je bio Adembeg Harašlija. U selu Kestenovac njihove direktive su izvršavali: Pavelić Nikola, Ivezić Aco, Sikić Joso, Štrkljivić Lale i Hodak Marko. Svedok Esad Bibanović[125] pominje da se po mestu govorilo da je ta jama progutala oko 1500 ubijenih Srba. Kada je put Kulen Vakuf – Boričevac postao nesiguran (nakon 02.avgusta 1941.g), svi zarobljeni seljaci su dovoženi u Vakuf, držani zatvoreni i svaku noć mučeni, a potom ubijani i bacani u dugačke iskopane kanale pored škole i pravoslavne crkve u Kulen Vakufu. Svedok Bibanović pominje 597 Srba iz Kulen Vakufa i okolnih sela koji su ubijeni u Vakufu i ubačeni u iskopane kanale.  Bibanović pominje Jakova i Ivana Hodaka, Hrvate iz Kliških Poljica koji su spasili oko 60 Srba prebacujući ih iz Rajinovaca u Liku, kao i Ibrahima Vojića koji je ubijen sa Srbima u Kulen Vakufu.                                                    

Nekoliko časova nakon napada ustanika Ilije Desnice na Pasjaku kod Drvara 26.jula i pogibije bojnika domobranstva Ferdinanda Konrada, sledila su odvođenja muškaraca iz više sela: Ripač (19), Hrgar (12), Pritoka (oko 150), Lipa (52) i druga[126].  Svedok Đuro Vunjak[127] iz Račića pominje hapšenje 45 mladića iz Račića pri vršidbi i njihovo zatvaranje u Ripču. Devet mladića iz te grupe je pušteno da obilaze okolna sela i objašnjavaju da nova vlast nema loše namere. Miladin Surla se vratio u Ripač i preneo predstavnicima vlasti da im Srbi po selima ne veruju jer u Ripču ima 40-tak zatvorenih. Tada je iz Ripča pušteno oko 45 ljudi. No u danima pred ustanak i tokom prvih nedelja nakon ustanka iz Lohova i Račića je u akcijama  ubijeno ili odvedeno oko 400 osoba a popaljena je polovina Gornjeg Lohova. U rulji koja je napala ova sela nalazili su se Hrvati iz susednih sela Veliki i Mali Skočaj i Golubić i muslimani iz Ripča, Golubića i Sokolca. Svedok Spase Radaković[128] govori o nevoljama žitelja Grabeža. Desetak pripadnika ustaških rojeva sela Čekrlije i Vinice (desna obala Une) su uznemiravali i pljačkali žitelje Grabeža, sakupljali nekoliko desetina ljudi (čak i 50) da rade poljske radove u muslimanskim selima, dok bi članovi roja pljačkali staje i kokošinjce po Grabežu. Iz srpskih kuća su otimana jagnjad, hleb, sir, krave, pokrivači. U utorak 29.jula u selo je stigla vest da su odvedeni svi muškarci iz Pritoke, zatim neki iz Malog (Srpskog) Založja, Tihotine i Hrgara. Iste noći iz zaseoka Volarice, između Grabeža i Hrgara su odvedeni Vasilije i Đuro Uzelac. 

Kao odgovor na napad ustanika na 3 kamiona na putu Lipa-Gorijevac i ubistvo podoficira domobranstva na Veliku gospojinu 28.avgusta 1941.g, narednog dana 29.avgusta, u rano jutro kroz Ripački klanac,  dolazi satnija ustaške vojnice, koja je prošla kroz selo, ubijala i palila sve što je mogla. Svih 119 kuća u Gorijevcu je izgorelo, kao i crkva. Zapisana su imena 81 stradalog žitelja [129] (34 dece, 9 starih osoba, 46 osoba ženskog pola).  Po Dušanu Narandžiću stradalo oko 110 osoba[130], po Branku Bokanu[131] i Đorđu Radakoviću 125 osoba. Ovo potvrđuje dnevni izveštaj Glavnog stožera NDH 29.08.1941.g (…četnici napali transportne samovoze kod Gorijevca, iz Ripča upućen vod domobrana a iz Bihaća satnija Ustaške vojnice, samovozi spašeni, poginuo dočasnik/podoficir, za selo Gorijevac izdata zapovijed  da se zapali…)^[132].

Nakon odvođenja 17 muškaraca iz Pritoke 26.jula, u nedelju 27.jula je bilo novo hapšenje Pritočana. Privedeni su smeštani u dvorište crkve, gde ih čuvaju naoružani stražari. Pre podneva došli su kamioni (Hilmija Lipovača pominje 2 ili 3) i odveli ljude u Bihać[133].

6.Fizičke likvidacije izravno dovođenih Srba iz Like i Korduna na Bihaćko polje: Službena lica NDH su kombinovala izravno dovođenje kolona Srba iz Like i Korduna, sa privođenjem zatvorenika iz bihaćke Kule i drugih zatvora. Primer za ovo je sudbina muškaraca sa Plitvica i Ličkog Petrovog Sela. Krajem jula i početkom septembra bila su tri takva sakupljanja, slanja i streljanja na Garavicama. Prvo sakupljanje muškaraca iz Ličkog Petrovog Sela i okoline se dogodilo 27.jula 1941.g (sakupljeno 204 ljudi, sa izgovorom da idu na rad u Nemačku, prespavali noć u opštinskoj zgradi Petrovo Selo, kamionima prebačeni u Bihać, držani u magazinima trgovinske radnje Ilije Bubala i tu noć odvedeni na Garavice gde su streljani, iz grupe je pobegao Rade Bubalo koji je ostavio svedočenje[134]).  Drugo sakupljanje je bilo 29.jula kada su muškarci kamionima odvedeni ka Bihaću i držani u štalama i zgradama Juraja Mikuljana. Tada je sa streljanja pobegao Mirko Vlaisavljević-Lakić iz Željave, sa 5 puščanih rana. Uspeo je da stigne do svog sela Željava (većinsko hrvatsko selo) ali tetka i majka su se poverile komšijama, pa ubrzo po njega dolaze zaprežna kola sa Isaijom i Silvestrom Rukavinom članovima ustaškog roja Željave. Mirko je odveden u pravcu Baljevca i njega više niko nije video. Poslednje sakupljanje muškaraca u Ličkom Petrovom Selu i okolini je bilo 02.septembra kada je oko 150 muškaraca na prevaru sakupljeno, odvedeno kamionima u Bihać i streljano istu noć. U ova tri slučaja, ukupno je streljano 508 muškaraca (204+154+150)[135].                   

Primeri koji su dati nažalost nisu jedini niti u potpunosti preneti, već su tu da samo posvedoče na kakve sve načine su službena lica NDH sprovodila svoj infernalni posao, biološki uništavajući Srbe, u isto vreme umirujući preostalo stanovništvo kako je sve u redu i da se ništa strašno ne dešava.

Sudbina privedenih Srba iz sela oko Bihaća

Tokom decenija nakon završetka Drugog svetskog rata, državna istoriografija, spomenička kultura i kultura sećanja o događajima u Bihaćkom kraju su kreirane i vođene tako da dešavanja u Bihaćkom polju bace u senku sva ostala stratišta NDH u Bihaćkom kraju. Sledeći korak je bio da se dešavanja u Bihaćkom polju vezuju samo za ime Garavice, da bi se potom obezličila, izmenila i polako pala u zaborav. Na taj način jedno stratište, o kojem se najmanje zna, polako u zaborav potiskuje sva ostala mesta stradanja o kojima je mnogo više zapisano, zapamćeno ili spomenicima obeleženo.  Istovetan primer imamo sa sistemom logora Jasenovac koji na sebe privlači veliku pažnju, čime relativizuje i obezličava sve ono što se dogodilo na teritoriji NDH. Očigledno je da se radi o istovetnom načinu upravljanja i stvaranja istoriografije, spomeničke kulture i kulture sećanja na događaje na teritoriji NDH, kako za vreme Jugoslavije (1945-1991), tako i nakon stvaranja nezavisnih država na toj teritoriji (od 1991. do danas).

Prvo će biti izneto sve što se zna o Bihaćkom polju odnosno Garavicama, a potom će biti izneto sve što se zna o drugim mestima stradanja u bihaćkom kraju, za koje postoje podaci i svedočenja.

Bihaćko polje odnosno Garavice

Šta je stratište Bihaćko polje odnosno Garavice?  Pojam Garavice, odnosno ono što je spomenička kultura i kultura sećanja stvorila od tri stratišta u Bihaćkom polju se odnosi na mesta za izvršenje smrtnih kazni  koje je izricao Prijeki sud za Veliku župu Krbava i Psat sa sedištem u Bihaću. Dokazano je da tek od imenovanja drugog sastava ovog Prijekog suda (14.jul 1941.) izvršavanja smrtnih kazni koje je izricao ovaj sud, počinju da se izvršavaju u Bihaćkom polju. Jedini do sada poznati slučaj masovnih ubijanja u Bihaćkom polju pre 14.jula, vezan je za zbeg iseljenih Srba iz Plitvičkog kraja, kada je iz kolone od oko 2500 osoba, odvojeno oko 500 muškaraca, uz obrazloženje da idu na radove. Dok je broj ljudi koji su dnevno usmrćivani iznosio nekoliko desetina, i dok je te ljude na stratište mogao voziti jedan ili dva kamiona, mesta na kojima su vršena ubijanja su bile sakrivene pećine i kraške jame. Onoga trenutka kada je broj ljudi dnevno dovođenih u Bihaćku kulu iznosio 300, 400, 600 ili 700, Bihaćko polje se nametnulo kao najpogodnije mesto za masovne likvidacije privedenih, uhapšenih i na smrt osuđenih Srba. Streljanja u Bihaćkom polju su počela sredinom jula (između 14.-19.07.), broj streljanih se svakodnevno povećavao do vremena ustanka (26/27.07.) a „Veliki pokolj“ je trajao do 04. ili 05.avgusta. Dana 06.avgusta 1941.g sanitarna komisija grada Bihaća je obišla sva tri mesta na kojima su Srbi streljani i zatrpavani zemljom i ostavila o tome pisani zapisnik[136]. Izvršavanja smrtne kazne su nastavljena tokom avgusta i po izjavama svedoka završena su tek 03.septembra kada su poslednji zatvorenici iz Kule i Brigade odvedeni put Garavica.  Veliki župan Ljubomir Kvaternik je izgleda smenjen 03.septembra odredbom Poglavnika NDH kojom je imenovano Povjerenstvo za uspostavljanje javnog mira i poretka u velikim župama Krbava i Psat, Sana i Luka te Pliva i Rama. Veliki župan postaje Josip Barišić dotadašnji župan u  Bjelovaru[137], koji se stanovništvu Bihaća prvi put obraća plakatom 08.09.1941.g[138].

Prijeki sud je menjao svoj sastav 28.avgusta (Karlo Bać predsednik, Smail Delić pravnik zamenik predsjednika, članovi Petar Dujmović i Petar Šimić, novi članovi Humbert Musapa i Stjepan Vindakijević-oružnički bojnik, drugi zamenik Sadik Ćehajić pravnik iz Bihaća. Novembra 1941.g u sastav suda ulazi Maksimilijan Šmid. U ovom sastavu sud je radio do 14.aprila 1942.g kada je ukinut a svi nezavršeni predmeti dostavljeni na rad Pokretnom prijekom sudu u Zagrebu kojim je gotovo sve vreme rata predsedavao Ivan Vidnjević rodom iz Zavalja kod Bihaća[139].

Gde je Bihaćko polje odnosno Garavice?  To je prostor zapadno i severno-zapadno od Bihaća, udaljen svega 2-3 kilometra od centra grada.  Tamo su se do aprila 1941.g nalazile livade i šumarci, prirodni kanali i jaruge rečice Klokot, leve pritoke Une. Taj predeo je bio u vlasništvu porodica dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata. Zakonskom odredbom o nekretninama tzv.dobrovoljaca[140], zemljište i sve građevine su oduzete i tokom aprila i maja 1941.g taj predeo je ispražnjen od  žitelja. Na levoj obali rečice Klokota se nalazi Kamenica (nekada Karađorđevo selo) ili livade Garavice.  Na desnoj obali Klokota se nalaze Uljevite ili Muljevite bare i omanje brdo Kozomorića Glavica/kota 246 na kojem je danas kompleks spomeničkih skulptura. Malo na istok, južno od puta za Bihać a u pravcu grada, blizu nekadašnjih kuća Bubala su Ceravci. To su tri stratišta na kojima su ubijeni i zatrpani Srbi od jula do septembra 1941.g.

Šta se dešavalo u Bihaćkom polju? 

Saznanja o poslednjim danima uhapšenih Srba uglavnom potiču od pritvorenih bihaćkih komunista, koji su bili u Kuli ili dvorištu Brigade, ali su pušteni na slobodu nakon 03.septembra. U pitanju su Mirko Turić (član KPJ iz Cazina, uhapšen 10/11.jula, u bihaćku Kulu doveden 13/14.jula), Husref Redžić (uhapšen 19.jula), Stipe Butorac (dao izjavu Branku Bokanu 21.12.1959.) i Hasan Delić (član MO SKOJ-a u Bihaću; iz hodnika kuće Diklića posmatrao kolonu od 8 ljudi u redu i 20-30 redova koji su trčeći krenuli iz Kule prema Garavicama)[141]. Po njima, zatvor je već pun kada oni stižu, a svakoga dana, posebno od 19.jula (toga dana Husref Redžić postaje zatvorenik), u Bihaćku kulu, zgradu Brigade i dvorište ograđeno visokim zidom, dovode se stotine Srba muškaraca iz okolnih sela (Mirko Turić  pominje 3 grupe dovedenih Srba u 3 različita dana, prva oko 700, druga oko 600, treća oko 300 ljudi), koji nakon strahovitog mučenja, ponižavanja i batina, kamionima noću bivaju odveženi na Garavice i tamo ubijeni. Žrtve su dovođene iz Bihaćke kule i drugih pomoćnih zatvora (crkva u Pritoci, trgovina Uzelac, Mikuljanove štale), ali i direktno iz naselja. Svedoci koji su pobegli sa streljanja, zločinci koji su učestvovali u mučenjima i ubijanju (Jusuf Pašagić, Mirkec Golubović), kao i žitelji sela Kralje i Bakšaiš koji su učestvovali u kopanju rovova i zatrpavanju leševa (Ćurić Živko[142], Tomo Janković, Stipe Jerković[143], Husein Zjakić iz Hatinca) svedoče o streljanjima puškom ili mitraljezima. Ćurić Živko opisuje kanale koje su kopali (dužine 15-20 metara, širine 1,5 metar, dubine za ljudski boj; otprilike 1,5 kubni metar na metar dužine). Ljudi su dovođeni iz kamiona vezani žicom, u grupama od po 10, postavljani na ivicu iskopanih rovova ili prirodnih kanala, licem okrenuti ka njima. Svedoci govore i o ubijanju nožem, krampom, maljem, čekićem i zatrpavanju poluživih ljudi zemljom. Ćurić pominje Peru Šimića logornika Bihaća (i zamenika člana Prijekog suda) kako pištoljem ubija streljane ljude koji su pokazivali znake života. Husein Zjakić je svedočio da je na poziv muhtara (seoskog starešine) Selimović Avdage sa još 5 komšija iz Hatinca, išao na Garavice da kopa rupe dugačke 20-30 metara. Pored jama koje su on i komšije kopali, lešalo je oko 50 streljanih osoba. Svaki dan su dolazili kamioni i ubijano je po 40-50 ljudi u grupi. 

Svedočenja preživelih sa masovnih streljanja u Bihaćkom polju i drugim stratištima:  

Đoko P. Šević iz Gate Ilidže[144] je uspeo da pobegne sa streljanja na Garavicama.

Petar Pejo N.Smiljanić iz Bugara, rođen 1906.g, sa grupom meštana iz Bugara, odveden preko Ilidža Gate i bio smešten u Mikuljanovom dvorištu[145] sa preko 100 muškaraca. Uspeo da pobegne sa streljanja na levoj obali Klokota, iznad rake do pola popunjene leševima[146] .

Đuro Ćujić iz Tržačkih Raštela, rođen 1906.g, sa ocem i komšijama je 31.jula 1941.g uhvaćen od lokalnih muslimana i odveden u Raštela. Pretrpanim kamionom ih voze u pravcu Bihaća, ali pre Klokota (leva obala reke) izlaze iz kamiona i nastavljaju pešice desno od puta za Bihać. Uspeo da pobegne iz kolone vezanih ljudi vođenih ka iskopanoj jami i sakrio se u selu Bugar[147].

Vukašinović Rade iz Grmuše[148] pobegao sa streljanja na Garavicama.

Bubalo Rade iz Petrovog Sela[149] je pobegao sa streljanja na Garavicama noću 28.jula 1941.g.

Milan Zec iz Jankovca pobegao sa streljanja iznad Zavaljske vrtače[150].

Đuro Đuka Šamlija iz Rujnice kod Cazina pobegao iz stratišta Vučija jama u šumi Osoje. Poslednjih dana jula sa preko 50 muškaraca iz svoga i okolnih sela odveden do oružničke postaje u Vrsti, prisustvuje mučenju ljudi od strane ustaških rojeva i muslimana civila, kolonu vode ka šumi Osoje, pominje oružničkog narednika Miku Brinjaka, ljudi skinuti u donji veš kleče iznad iskopanih jama, pored stoje brojni muslimani sa lopatama i ašovima, ubijena je i supruga Dušana Blanuše iz Gate, bežeći čuje rafale mitraljeza iz toga pravca[151].

Solać Pajo iz Meljinovca pobegao sa streljanja sa Delić jame kod Zavalja 28.jula 1941[152]. 

Nikola i Mihajlo Stojić iz Pritoke su privremeno pobegli sa streljanja, ali su se sakrili u selu Golubić. Članovi ustaškog roja u tom mestu su saznali za njih dvojicu i ponovo ih hvataju[153].

Za sada nema dokaza, na kojem od tri stratišta u Bihaćkom polju su započela masovna streljanja muškaraca. Možda su istovremeno vršena na sve tri lokacije. Ostalo je mutno sećanje, da je zbog žalbi hrvatskih sela Kralje i Frkašić na desnoj obali Une, prekinuto ubijanje na potezu Garavice. Naime, meci iz mitraljeza i pušaka, leteli su prema hrvatskim selima Kralje i Frkašić na desnoj obali Une. Nakon toga prešlo se na desnu obalu Klokota, na potez koji se zvao Uljevite bare u podnožju Kozomorića glavice/kote 246 u koju su se promašeni meci zarivali. Tu na Uljevitim barama i na trećem potezu koji se zvao Ceravci je ubijen najveći broj uhapšenih Srba. Uzimajući u obzir da su se masovna streljanja dešavala tokom leta (druga polovina jula i početak avgusta), da su žrtve zatrpavane sa malo zemlje, a krv, delovi tela i leševi plovili rekama Klokotom i Unom, bilo preko prenosnika (insekata) bilo preko zagađenja reke Klokot koja se koristila za napajanje stoke i za potrebe ljudi, nastaje opasnost od pojave zaraze za obližnji Bihać. Pretpostavka je da je neko od čelnika vlasti Bihaća (ili gost iz Zagreba) 04. ili 05.avgusta obišao sva tri stratišta i zatekavši ih u neurednom stanju sa rasutim kostima, lokvama krvi i rojevima muva, zadahom koji se širio, naložio da se stratište dovede u red i tragovi uklone. Hitno, u toku noći 05.na 06.avgust, verovatno po nalogu Velikog župana lično (član komisije je tajnik Velike Župe), obrazovana je sanitarna komisija sa ciljem da ispita stanje masovnih grobnica na području Bihaćkog polja i predloži mere neposredne zaštite. Komisija je u jutarnjim časovima 06.avgusta obišla teren uz pomoć svedoka Stipe Jerkovića, koji je učestvovao u zatrpavanju ubijenih. Po obavljenom poslu 06.avgusta u Domu narodnoga zdravlja u Bihaću sačinjen je Zapisnik koji su potpisali dr.Petar Doječanski, lekar i ravnatelj Doma narodnog zdravlja u Bihaću, Ismet Šarić tajnik Velike župe Krbava i Psat, Ivan Janković, Zvonimir Milković i Dušan Tičinović zdravstveni radnici (kandidati medicine, verovatno studenti ili diplomci bez položenog državnog ispita). Komisija je dala opis i mišljenje za sva tri velika stratišta: stratište u bivšem Karađorđevom selu/Kamenici (livade Garavice) ima dve grobnice dužine 62 i 30 metara (92 metra); stratište pod humkama kod reke Klokota (Uljevite bare) dve grobnice dužine 190 i 26 metara (216 metara); stratište u Ceravcima dve jame dužine 56 i 15 metara (71 metar). Svugde su leševi prekriveni slojem zemlje od 40 cm, osim na Ceravcima gde sloj zemlje dostiže 50 ili 70 cm. Komisija je predložila da se stratišta kod Kamenice i Uljevitim barama dodatno zatrpaju slojem zemlje od 1 metra, a da se mesta gde ima krvi, zadaha i ostataka streljanih prekriju i slojem kreča[154]. Zapamtimo da je ukupna dužina grobnica 379 metara. Zanimljivo je da se sam pojam Garavice i ne pominje u ovom zapisniku, a da se na toj lokaciji praktično nalazi manje od jedne četvrtine  ukupnih grobnica u Bihaćkom polju.

            Tokom avgusta i septembra 1941.g ubijanja su nastavljena u Bihaćkom polju, tako da je na Uljevitim barama napravljena i treća grobnica. Godinama nakon rata, mesta gde su bile grobnice su bila ulegnutija i nešto niža od okolnog zemljišta. Zbog toga je jedna od mera sanacije bila i nasipanje kreča i zemlje duž grobnica. Takođe, trave i žita na tim mestima su bile bujnije i zelenije od onih okolo tih grobnica. Ovaj važni istorijski dokument čuva Vojni arhiv u Beogradu,  a pronašao ga je Nikica Pilipović iz Vrtoča oko 1970.g.

U Bihaću je sve vreme masovnih streljanja vladao policijski čas od 18 časova do narednog jutra, pa je muslimanski i hrvatski živalj koji nije učestvovao u pripremi terena, ubijanju ili sahranjivanju, jedino mogao čuti noćna mitraljiranja sa leve obale Une. Ono što su svakoga dana viđali u gradu, su kamioni puni vezanih ljudi koji su stizali u Bihaćku kulu, i svake noći odvoženi van grada. Muškarci su sakupljani različitim prevarama, pa su ukućani i rodbina dugo verovali da su oni živi. Mnogi su postali svesni istine tek u novembru 1942.g kada je Bihać oslobođen, a svoje najbliže tamo nisu pronašli. Kao učesnici u mučenju i streljanju Srba pominju se imena: Stjepan Vindakijević oružnički bojnik, Enver Kapetanović ustaški natporučnik, Nikola i Mirkec Golubović, Vicković Ante i Nikita, Derviš Mehe Salihodžić (iz Harmana), Jusuf Pašagić, satnik Himzo Biščević, Hasan Bajremović, Ivan Mažar, Miro Matijević i mnogi drugi.

Koliko ljudi je ubijeno u Bihaćkom polju/Garavicama?  Niko ne zna tačno. Žrtve nikada do sada nisu u potpunosti pobrojane. Prva saznanja o tome šta se dešava su poticala od ljudi koji su pobegli sa stratišta, kojima mnogi u njihovim selima nisu verovali. Iz Bihaća su 24.juna proterani svi Srbi i deo Jevreji, pa tokom jula 1941.g u Bihaću nije bilo Srba, osim zatvorenika u Kuli. Sve brojke koje se pominju od tada, koje su pisale na spomenicima ili pominjane u knjigama su proizvoljne i potiču iz sledeća tri izvora:

1. „Dnevnik Vladimira Dedijera“: „…Ukupno je u srezu bihaćkom pobijeno oko 12.000 Srba, jednom od najvećih gubilišta našeg naroda… “[155].
2. izveštaj Koste Nađa komandanta Operativnog štaba za B.Krajinu Vrhovnom štabu NOVJ i POJ od 4. novembra 1942.g (objavljen u Zborniku Vojno-istorijskog instituta u Beogradu, tom 4. Knjiga 8.): „…Dokument pronađen kod jednog zarobljenog Hrvata, pominje 12-15.000 likvidiranih grko-iztočnjaka (službeni naziv za Srbe u NDH) u bihaćkom srezu. Pronađen je i nalog logornika Bihaća ustaškom rojniku Rami Melkoču, da se po nalogu Velikog župana pobiju svi Vlasi i Vlahinje od 16-100 godina  … “
3. Nezavisni britanski izvor pominje brojku od 14.500 ubijenih civila u okolini Bihaća. Ovaj broj žrtava je Mirko Turić izrekao u svom saopštenju u Karlovcu na naučnom skupu „Prvi hrvatski korpus NOV“ 1987.g[156].

Veoma važno svedočanstvo, za razumevanje onoga što se događalo, zapisao je Vladimir Dedijer u Dnevniku. U izjavi Jusufa Pašagića, jednog od uhvaćenih i na smrt streljanjem osuđenih zločinaca novembra 1942.g stoji:  „Glavni deo žrtava, oko 8.500, pobijen je na Garavici. Jusuf priča da je pokolj trajao oko 20 noći. Kamioni su nosili po 30 ljudi. Ja sam svake noći klao po 5 do 6 ljudi. Svega preko dve stotine! kaže on hladno“. Pašagić govori istinu, jer oko 20 noći koje pominje su počele 14/15.jula a završile 4/5.avgusta, što je tačno 22 noći. Zanimljivo je da Dedijer možda i prvi pominje pojam Garavice.

Posleratna istoriografija nije uzimala za ozbiljno dobro obaveštene nemačke izvore (Izveštaj nemačkog obaveštajnog centra Zagorje o zločinima ustaša 1941. i 1942.g[157]), koji pominju da je u Zapadnoj Bosni od uspostave NDH do početka oktobra 1941.g procenjeni broj žrtava oko 55.000 ljudi, žena i dece, a Bihać oko 8000 samo na poljani zvanoj Ceravci.

Takođe nisu ozbiljno razmatrane procene stručnjaka „Muzeja AVNOJ-a“ (upravnik Branko Bokan[158]) iz Bihaća da je na Garavicama ubijeno do 10.000 ljudi, od kojih samo 3000 iz sreza Bihać, a ostali iz Like, Cazina, Velike Kladuše, Krupe, Petrovca, Kulen Vakufa.

Fikreta Jelić-Butić je naslućivala pravo stanje na terenu: „Najveći pokolji na području Bosne zbili su se u zapadnim područjima. Pretpostavlja se da je tih dana u kotarima Bihać, Bos.Krupa i Cazin ubijeno oko 20.000 Srba, na području kotara Sanski Most oko 6.000 (napomena Šušnjar), u kotar Prijedor i Bos. Novi također oko 6 000[159].

Dakle, Dedijer/Pašagić kaže oko 8500 ubijenih na Garavicama, nemački izvore govore o oko 8000 na polju Ceravci, Bokan smatra da je na Garavicama ubijeno do 10.000 ljudi. Forenzička analiza grobnica (dužina 379 metara, širina 1.5 metar, dubina 1 metar) poređena sa sondiranjima u Staroj Gradišci izvršenih 1945.g koje je vodio dr.Anton Premeru (22.86 leševa na 2 kubna metra grobnica)[160] i na Donjoj Gradini izvršenih 1964.g od strane komisije u kojoj je bio prof. Srboljub Živanović (14.65 leševa na kubni metar grobnica) daje broj između 6498 i 8328 ubijenih i zatrpanih osoba. Znajući da svedoci govore o bacanju dela streljanih u reke Klokot i Unu, kao i da je na Uljevitim barama kasnije stvorena i treća grobnica koju Zapisnik ne pominje, brojke se mogu neznatno uvećati. Zaključak je da je na tri stratišta u Bihaćkom polju (Garavice, Uljevite bare, Ceravci) ubijeno 7500-9000 hiljada ljudi, najviše do 10000. Smatralo se da su na Garavicama ubijani samo radno i vojno sposobni muškarci, međutim spiskovi objavljeni u magistarskom radu Saime Lolić koji je odbranjen na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 2018.g[161], svedoče da je među žrtvama pojedinačno bilo i žena. Spiskovi se nalaze u Arhivu Unsko-Sanskog kantona u Bihaću. Prvi spisak daje imena, prezimena i godine života 69 osoba muškog pola stradalih na Garavicama, 40 osoba iz sela Jasika, 4 iz Kamenice, 2 iz Klokota i 23 iz Izačića. Najmlađa osoba je Bubalo Dragan iz Klokota star 13 godina, a najstarija Savo Dojić iz Izačića star 84. Drugi spisak daje imena i prezimena 36 muških osoba iz sela Jankovca, koji su „na 5 dana pred svetog Iliju odvedeni“ (ponedeljak 28.jul 1941.) a ubijeni u utorak (29.jul). Treći spisak daje imena i prezimena 12 muških osoba iz sela Vrsta, a kao dan ubijanja se navodi nedelja (verovatno 20. ili 27.jul ili 03.avgust 1941.g). Četvrti spisak sadrži imena, prezimena, godine starosti i pol ukupno 60 osoba iz sela Zlopoljca koje su stradale na Garavicama. Najmlađa žrtva ima 16 godina, najstarija 65, a jedna od žrtava je žena Milica Radoković stara 55 godina. Peti spisak sadrži imena,  prezimena i godine starosti 78 muškaraca iz sela Srpsko Založje koji su ubijeni na Garavicama. Najmlađi je Boško Šošić star 12, a najstariji Miloš Radić star 90 g. g

Saima Lolić iz mrvica sačuvane arhivske građe, najvećim delom oštećene ili nečitke, izvlači 255 imena žrtava koje su život završile na Garavicama. To je svega oko 3% broja stradalih.

Ostala stratišta u Bihaćkom kraju

Prvi Srbi iz Bihaća na ubijanje su vođeni do Risovačke jame. Za Gospić je odveden nepoznat broj viđenih žitelja Bihaća i 105 muškaraca iz Ivanjske, Baštre, Dobrog Sela i Glavice[162]. Ovi ljudi su sakupljeni po selima 19.jula, a preko Otoke i Bihaća su putovali do Gospića gde predveče 21.jula stižu pred kaznionu okružnog suda. Prvi Srbi ubijeni u Bihaćkom polju su muškarci iz zbega sa Plitvica u prvoj polovini jula 1941g. 

Druga poznata stratišta u okolini Bihaća su:

Risovačka jama ili pećina: verovatno 81 žrtva dovedena iz Bihaćke kule u prvom mandatu Prijekog suda i najmanje 21 žrtva iz Petrovca od 17.juna.

Šuma Debeljača između Sokoca,Skočaja i Bihaća:  pomoćno stratište, najmanje 68 žrtava.

Šuma kraj sela Dubovsko: pored puta Bihać-Petrovac ubijeno 11 žena i dece.

Selo Gorjevac: oko 13.jula mladić i 3 devojke (stari 11-19 g.) ubijeni na putu za Ripač, 02.avgusta kao odmazda za rušenje telefonskih stubova ubijeno 13 muškaraca ispred kuća i svojih porodica, 29.avgusta kao odmazda za napad na kolonu kamiona ubijen  najmanje 81 civil (34 dece, 9 osoba starijih od 65 g, 46 osoba ženskog pola) i zapaljene sve kuće u selu i crkva[163].

Srpska sela Suvaja Donja 01.jula (161 žrtva), Lički Osredci 02.jula (14 žrtava), Dobroselo (29), Doljani Lički (71) i Bubanj (83 uključujući i 12 devojaka na brdu Bubanj) 03.jula 1941.g[164].

Selo Nebljusi, kotar Lapac: 20 muškaraca odvedeno oko 22.juna, 08.jula u jami Jasikovači ubijeno 74 žitelja Nebljusa sa 5 iz Kruga i 5 iz Pirovišta[165].

Boričevačka jama ili Jasikovača kod Boričevca: najmanje 900 žrtava a po Esadu Bibanoviću čak do 1500 osoba je stradalo u njoj, ubijanja prestala 02.avgusta ustaničkim zauzimanjem Boričevca.

Njive oko sela Hrgara: Jankina njiva (40 staraca, žena i dece), Babina draga (1942.g 19 žena i dece) i zaseok Velebit (83 lica oba pola i raznih uzrasta).

Kalati kod Kulen Vakufa: tokom jula 1941.g na 4 lokacije najmanje 217 civilnih žrtava – u selu Kalati 161 meštanin, Inđića gaj-11 žena i dece, kuća Mile Grbića-30 žena i dece, Rajićeva dolina-15 žena i dece. Neki izvori pominju 221 lice od čega 99 dece i spaljenih 113 kuća, opljačkanu celokupnu imovinu i uništen stočni fond[166].

Kulen Vakuf: na tri lokacije (u gradu oko škole, iznad izvora Ostrovice kod stare pravoslavne crkve i na močvarnom terenu između Une i tekstilne fabrike) tokom avgusta i početka septembra u samom mestu je ubijeno 597 muškaraca, žena i dece kojima treba dodati mušku decu i starce dovedene iz Pritoke, Ripča i Račića mada procene o broju ubijenih u samom mestu idu na 950 žrtava[167]. Dokument Vojnog arhiva procenjuje broj ubijenih u Kulen Vakufu na 2000 lica[168].

Dvoslap u selu Lohovu: krajem avgusta ubijeno 10 žena i dece.

Rajinovci kod Kulen Vakufa: na  potezu Bare tokom leta 1941.g ubijeno je oko 100 civila.

Ribićka glavica u selu Ribiću kod Bihaća: ubijeno  16 žena i dece.

Grmuša:  8 pružnih radnika ubijeno 28.jula 1941.paljenjem Železničke stanice, u odmazdi domobranstva, ustaške vojnice i naoružanih civila nakon pucanja na voz u selu je ubijeno oko 50 žene, deca i staraca i zapaljeno 226 od 229 kuća u selu 12.avgusta 1941[169].

Ripač: na dva stratišta je od 25/26.jula ubijeno najmanje 93 žrtve, Zabare (66) i Čaire (27).

Veliki Skočaj: na stratištu Splavak ubijeno je najmanje 137 civilnih žrtava, pretežno iz Lohovskih brda gde je 27.jula uhapšeno 83 meštanina. Iz Skočaja je Petar Šimić logornik Bihaća i njegov otac Franjo tabornik Skočaja.

Privor izmeću Vinice i Grabeža: krajem 1941.g ubijeno 32 žene i dece.

Šuma Osoj kod Vrste:  hrastova šuma oko 13 km severo-zapadno od Bihaća, na putu Vrsta-Izačić. Pusto i nenaseljeno područje sa mnogo jaruga. Krajem jula nakon sakupljanja muškaraca iz sela Bugara, Čavkića, Gate, Jankovca, Vrela, Zlopoljca, Jasike i drugih prema Cazinu ovde su vršena ubijanja.  Sakupljanja su vršena u oružničkoj postaji Vrsta, pa je sledilo odvođenje u šumu. Smatra se da je tu ubijeno oko 800 lica, a možda i preko 1000 lica. Đuro Šamlija iz Rujnice je uspeo da pobegne i ostavi svedočenje[170]. Jedno od najvećih stratišta u Bihaćkom kraju.

Založje:  početkom jula porodica Milana Čanka od 11 članova[171], u avgustu najmanje 49 žena i dece zapaljeno u kući Steve Jankovića u Malom Založju. Spasila se Deva Radić[172].

Zavalje: hrvatsko selo Zavalje se nalazi oko 5 km jugozapadno od Bihaća u pravcu Plješivice. Oko 3 km zapadno od sela i nekih 600 metara od puta je Peranića draga, prikrivena kraška jama u koju su ubačeni leševi grupe Jevreja prebačenih iz Cazina u Bihać, koji su mučeni, ucenjivani i opljačkani u Žegaru. Organizator Josip Bujanović. Za ovaj zločin, bez obzira koliko tajan doznalo se zbog učešća seljaka u dovoženju leševa do jame. Drugo stratište u okolini ovoga sela je Delića jama koja se nalazi oko 500 metara od sela u pravcu Bihaća. Ovde je sve počelo 27.jula 1941.g sa dovođenjem uhapšenih meštana sela Meljinovac, 85 muškaraca koji suodvedeni u Skočaj gde su im oduzeti svi predmeti od vrednosti. Niko se nije bunio niti pokušao otpor, jer su među oko 40 lokalnih pripadnika ustaških rojeva bili poznanici, vršnjaci i školske kolege. Iz Skočaja su povezani i odvedeni ka tvrđavi (oružničkoj postavi) u Zavalju. Tamo im je pridruženo 7 srpskih porodica iz Međudražja, 1 iz Zavalja, i uhapšeni muškarci iz Baljevca i Željave, ukupno oko 200 osoba. Povedeni su vezani po dvoje, kolonom ka Baljevcu, ali skreću oko 500 m sa puta ka Zavalju do Delića jame. Tu je naređeno da naprave krug oko grotla, dok se oko 60 ustaša smestilo oko njih. Na kolonu je otvorena vatra iz mitraljeza i pušaka. Istoga dana je dovedeno još 4 ovakve grupe. Zvaničan broj stradalih ovde je 864 ubijene i u jamu bačene osobe iz Meljinovca, Lohova, Međudražja, Baljevca, Željave i Vrste. Spomenik je podignut 1973. Sa streljanja je pobeglo više ljudi, a svedočenja su ostavili Vučen Repac, Pajo Solać i Milan Zec.

Baljevac: u pećinu u Baljevcu je ubačeno 12 žena i dece (Antina Jurković je ubio Simu ženu nadlugara sa 3 dece i ubacio ih u jamu).

Otoka na Uni:  svedočenja izbeglica koje su stigle u Srbiju govore da je po odlasku Italijana oko 150 viđenijih muškaraca iz Otoke i susednih sela odvedeno za Gospić navodno na prisilan rad[173]. Sakupljanja i masakri u Otoci, Krupi i svim selima u srezu Krupa su povezani jer se radi o odmazdama. Trajali su od 26.jula do 04.avgusta, a najviše u nedelju 27.jula, na pijačni dan, prema spiskovima[174]. Naoružani ljudi zaposedaju sve ulaze u grad i raskrsnice, dozvoljavan je ulazak u oba naselja, ali su naoružani ljudi sprečavali odlazak iz Otoke i Krupe. Radnje su kasnije razbijane i pljačkane. U Otoci su tokom noći 28/29.jula vršena masovna streljanja, svedoci kažu najmanje 500 Srba, u stvarnosti i mnogo više jer u mestu nije preostao nijedan žitelj srpskog porekla[175]. Drugi izvor pominje preko 670 streljanih[176]. Odvedeni ili uhvaćeni u Otoci su streljani na mjestu Brskavac, zatim na obali Une, na mostu preko Une i ispod brda Plavno. Slavko Tajić Hrvat iz Otoke je uspeo da spase oko 30 žena i dece iz Otoke i vagonima ih otpremi u Srbiju. Preživeli su Dimitrije Jordanov, Ankica Vajagić i Jovan Latinović pandur.

Krupa na Uni: između 15-20.jula, pre početka otpora privedeno je 169 muškaraca i domaćina iz sela Perna, Podgomila, Pištaline i Ćojluk. Ovi ljudi su kao odmazda za početak otpora ubijani u Sokolskom domu, Crnom jezeru, Macinom dolu, čak u Gospiću. Slede sakupljenja od 26.jula do 04.avgusta neprekodno, a najviše u nedelju 27.jula (pijačni dan) u isto vreme kada i u Otoci. Kao zatvor u Krupi služi Sokolski dom. Streljanja u Krupi su takođe vršena noću 28/29.jul na dve lokacije: u uvali iza Sokolskog doma toga dana streljano oko 1000 lica[177] (98 iz Perne i okolnih sela) i na mostu preko Une kod Crnog jezera odakle su leševi bacani u reku. Ubijanja na mostu iznad Une su trajala duže vreme, jer se smatra da je u Crnom jezeru stradalo do 2000 civila. Poslednjih dana jula, kada postoji oružani otpor već i kada put kroz kanjon Une više nije siguran, po selima između Krupe i Cazina (Perna, Pištalina i Ćojluk)  je odvedeno 229 muškaraca. Oni su sakupljeni u školu u Pištalinama, i preko Stijene odvedeni u zatvor u Cazin.  Tamo su mučeni. Iz te grupe je odvojeno 15 muškaraca iz Perne koji su odvedeni u Jezersko i tamo streljani sa 16 žitelja toga sela 01.avgusta. Ostali iz velike grupe su streljani 01.avgusta u Macin Dolu južno od sela Gnjilavca zajedno sa najmanje 800 žrtava toga stratišta[178]. Svedoci tvrde da je od 35.000 Srba u srezu stradalo oko 15.000[179]

Perna, Pištaline i Ćojluk: iz ta tri sela 44 muškarca  su u internaciji a iz sela je odvedeno ili ubijeno 440 muškaraca (sva tri sela su imala 281 kuću). Nakon toga se dešavaju upadi naoružanih grupa i zločini nad ženama, decom i starim ljudima. U Dučića gaju u Miostrahu kod Perne ubijeno 45 civila (16 žena, 21 dete) tokom avgusta 41. Tokom avgusta i septembra naoružani ustaški rojevi upadaju u zaseoke, sakupljaju živalj i odvode ih do pojedinih kuća. Slede vezivanja, ubijanja metkom, hladnim oružjem i paljenjem kuća. Bilo je 7 takvih slučajeva sa ukupno 800 žrtava (171 žena, 585 dece, 43 osobe starije od 50 godina). Osim ovih užasnih zločina, 191 osoba (Perna 22, Pištaline 129, Ćojluk 40)  je stradala u dvorištima ili u selu[180].

Dobroselo, Banjani i deo sela Baštra u Dubokoj krajini: 02.avgusta na Ilindan, nakon povlačenja komunističkih ustanika sa svojih položaja ustaški rojevi i naoružani civili muslimani provaljuju u pomenuta sela, pale kuće, pljačkaju imanja i ubijaju sav zatečeni civilni živalj. Toga dana je stradalo 76 civilnih žrtava (Baštra 13, Banjani 41, Dobroselo 22) i srušen je spomenik kralju Petru na Ćorkovači. Napadači su stali na Suvoj Međi odnosno granici Banije. Ostala su svedočenja o tome u Zapisnicima o saslušanjima okrivljenih Nanić Ale iz Varoške Rijeke i Halilović Ibrahima iz Lubarde od 11.03.1945.[181].

Ivanjska, Banjani, Dobroselo: iz Otoke, Mrazovca i Bužima 22.avgusta 1941.g na pomenuta sela kreće ustaška vojnica i naoružani muslimanski civili. Preostali žitelji tih sela (udovice, deca, starci) u panici beže ka Suvoj Međi i Baniji. U selima, po šumi, u potocima, ispod brda strada 131 civilna žrtva. Ovoga puta potere napadaju zbegove i na teritoriji Banije, odnosno druge župe. Zapisano je 76 žrtava u Javnici i Ćorkovači, 34 imena ubijenih u Rastovači gde svedoci tvrde da je ubijeno najmanje 200 žena i dece[182]. Vojni izveštaj NDH pominje da je 22.kolovoza preduzeta akcija vojske od Otoke preko sela Ivanjska u pravcu Glodine zaseoka Banjana gde se nalazila oružnička postaja. Teren je očišćen i oružnička postaja Glodina oslobođena. Uništeno je 20 pobunjenika, a dva su ranjena dok su se ostali pobunjenici razbežali prema kotaru Dvor na Uni i po šumama.

Stabandža, Zborište, Gradina, Bojna, Glinica, Poljana, Drenovac: 22.avgusta, sa napadom iz Otoke i Mrazovca, usledio je napad iz Bužima, Varoške Rijeke, Vrnograča i Kladuše ka srpskim selima duž Suve Međe. U pitanju je bila ordija velikog broja naoružanih civila muslimana i manjeg broja naoružanih pripadnika ustaške vojnice iz Bihaća, Cazina, Gline i Slunja. Kao vođa se pominje oružnički narednik Martin Pilinger. Napadači su naoružani hladnim oružjem (vile, sekire, kose). Toga dana ubijeno je oko 1000 žena i dece iz Stabandže, Dobrog Sela, Zborišta, Crvarevca, Gradine. Vojni izveštaj NDH pominje da je 22.kolovoza preduzeta akcija vojske od Bužima i Ravnica kojom prilikom su očišćena sela Zborište, Stabandža i Dobro Selo. Prilikom akcije uništeno je 700 pobunjenika[183]. Kakvu su sudbinu doživele zatečene žene, deca i starci govore presude Okružnog suda u Bihaću sa kraja 1945.g[184] (neimenovanog dana avgusta meseca ustaški milicioneri Dukić Ibrahim, Brkić Fejzo, Koštić-Tralješić Mujo, Šerić Redžo iz Vrnograča, ubijaju 44 žene i dece iz Zborišta i Crkvine u Mujkića potoku, a Dukić Ibrahim nožem ubija još 4 muškarca;  Husein Mašinović iz Čaglice i njegova grupa ubijaju 110 duša u šumi Grljavcu, sakupljaju 150 muškaraca, žena i dece u Zborištu, Crevarevcu i Čaglici, 90 lica su žive zapalili u kući Pere Drobca u Čaglici, ostale su pobili u Dobrića jarku). Javni tužilac za okrug Bihać u ovim suđenjima je bio Hakija Pozderac. Da je stanje bilo slično i tokom septembra/rujna govori novi izveštaj kotara Slunj na koji se poziva ministarstvo unutarnjih poslova NDH 24.rujna. Kotar Slunj izveštava da se kod njih nalazi oko 3000 najviše žena i dece iz kotara Cazin i ispostave Velika Kladuša, koji su izbegli pred verskim proganjanjima domaćih muslimana divljih ustaša. Vodi se pravi verski rat koji za cilj ima verski prelaz na islam. Katolički živalj takođe živi u strahu od progona[185]. Vlasti Velike župe Krbava i Psat 02.listopada/oktobra 1941.g traže od kotara Cazin i kotarske ispostave Velika Kladuša opširan izveštaj o pravom verskom ratu, progonima i čišćenju koji muslimansko pučanstvo vodi protiv Vlaškog žiteljstva[186]. Ukupan broj žrtava u ovim selima tokom rata iznosi  2937[187].

Velika Kladuša:  O drugom po veličini stratištu u Bihaćkom kraju najmanje se zna. U pitanju je Mehino stanje kod Velike Kladuše, gde su ubijeni skoro svi Srbi iz opštine Velika Kladuša, manji broj iz opštine Vrnograč, kao i sa Korduna[188]. Većina žrtava je zatvarana u pravoslavnoj crkvi u Velikoj Kladuši, gde su prolazili mučenje, iživljavanje, nekada i ubijanje. Žive izmučene ili već ubijene Srbe, kamionima bi prevozili do Mehinog stanja, njive gde su bila 3 protivtenkovska rova Jugoslovenske vojske (jedan dug 700 metara i širok 5 metara i dva kraća). Komisija za pregled masovnih grobova iz Pećigrada (dr Miroslav Šlezinger, studenti medicine Vladimir Hećimović i Vladimir Palmović) je na zahtev sreskog načelstva Velika Kladuša 19.avgusta 1941.g obišla 3 velike grobnice u rovovima jugoslovenske vojske udaljene 2 km od mesta, opisala njihovo stanje i dala mere za sprečavanje zaraze[189]. Smatra se da je tamo pokopano preko 6000 žena, dece i muškaraca iz okoline Kladuše i sela Korduna. Organizatori zločina su Božidar Cerovski[190], Viktorio Baljak Ventura[191] a izvršioci pitomci Oružničke dočasničke škole iz Zagreba, te ustaški rojevi iz Slunja, Cetingrada i Velike Kladuše.

            Sabiranjem podataka sa drugih stratišta u okolini Bihaća, uviđamo da je na njima, a to je van Bihaćkog polja, ubijeno oko 20.000 muškaraca, žena i dece u toku proleća, leta i jeseni 1941.g. Broj žrtava u Bihaćkom polju, vezan za pojam Garavice, iznosi manje od jedne trećine ukupnog broja stradalih u Bihaćkom kraju. U sećanju nekih žitelja Bihaća, ostao je čovek po imenu Šukrija Bijedić[192] koji je tvrdio da je u Bihaću i okolini ubijeno 26.000 Srba.

Sada naslućujemo prave razmere stradanja u Bihaćkom kraju u prvim mesecima postojanja NDH.

Zaključak

Svega nekoliko dana od početka invazije na Jugoslaviju 1941.g i osnivanja Nezavisne Države Hrvatske, počinje stvaranje organa vlasti NDH u Bosanskoj Krajini. Brzina uspostavljanja državnih organa NDH u Bihaću, kao i paralelne partijske strukture Ustaške Organizacije ukazuje na veoma dobru pripremu i organizaciju preuzimanja  vlasti. Drugi važan činilac značajan za dešavanja tokom proleća i leta u Bihaćkom kraju je masovna podrška novoj državi od strane muslimanskog i hrvatskog stanovništva ovih krajeva, uz pojedinačne i simbolične izuzetke. Vremenski okvir u kojem su počinjeni strašni zločini nad Srbima i Jevrejima počinje odlaskom italijanskih vojnih i civilnih vlasti nakon 18.maja. Do sredine juna 1941.g Srbi i Jevreji doživljavaju: oduzimanje zemlje i imovine dobrovoljcima, konfiskacije radnji trgovaca i zanatlija, hapšenja i zatvaranja viđenih ljudi i puštanja iz zatvora, pljačkanje imovine i ucenjivanje imućnih žitelja, pokušaje verske konverzije odnosno pokatoličavanje i pojedinačne slučajave ubistava sa ciljem osvete i zastrašivanja srpskog življa, kome se tako šalje poruka šta mu sledi u narednom periodu. Od sredine juna do sredine jula 1941.g, spirala zločina se ubrzava. U Bihać kao Veliki župan Krbave i Psata dolazi Ljubomir Kvaternik, organizator i predvodnik zločina nad srpskim i jevrejskim življem. Biva imenovan Prijeki sud za Veliku župu Krbavu i Psat, važno oružje pravnog i kaznenog sistema NDH za sprovođenje državne politike nad srpskim stanovništvom. Dešava se organizovano i sistematsko  iseljavanje srpskog i jevrejskog življa Bihaća, uništavanje verskih objekata Srba i Jevreja,  pljačkanje imovine, iznuđivanje novca i dragocenosti od imućnih žitelja Bihaća, brojna hapšenja istaknutih žitelja grada i okolnih sela. Broj ubijenih zatočenih Srba počinje da se meri desetinama dnevno. Od sredine jula, imenovanjem novog sastava Prijekog suda koji čine istaknuti članovi ustaške organizacije, spirala zločina se ubrzava. Svakodnevno se iz sela oko Bihaća odvode muškarci, vojno sposobno stanovništvo, u zatvore Sudbenog stola Bihać i pomoćne zatvore. Ovi ljudi se odvode po raznim osnovama, ali sudbina im je uvek ista: masovna streljanja u Bihaćkom polju kao posledica izvršavanja presuda Prijekog suda. Osim tri stratišta u polju (Garavice, Uljevite bare, Ceravci), dešavaju se zločini na velikom broju drugih stratišta kao što su Boričevačka jama, šuma Osoj kod Vrste, Delića jama, Peranića draga, Mehino stanje kod Velike Kladuše, Sokolski dom i Crno jezero kod Krupe, Macin Dol kod Cazina i mnoga druga. Broj ubijenih Srba počinje da se meri stotinama dnevno. Poslednjih dana jula i prvih dana avgusta, nakon prvih slučajeva oružanog otpora vojnim snagama NDH, masovna ubijanja traju bez prestanka danju i noću, kao posledica dotadašnjih sakupljanja muškaraca ali i početak odmazde zbog oružanog otpora. O ovome su svedočenja ostavili ljudi koji su pobegli sa mesta masovnih ubijanja Srba i bihaćki komunisti zatočeni u zatvoru Kula. Tokom avgusta meseca i kasnije, kada putevi nisu bezbedni za vojne kolone, snabdevanje i patrole domobrana i oružnika zbog oružanog otpora ustanika, kada su muškarci iz srpskih sela u šumi i daleko od svojih kuća, vidimo drugačije postupanje oružanih snaga NDH. Slede surove odmazde nad  življem sela u kojima su žene, deca, stara lica i poneki muškarac. Svaki slučaj oružanog otpora (rušenje telegrafskih stubova, napad na vojnu kolonu, paljba na voz, paljba iz šume, primećena nepoznata naoružana lica u blizini mesta i slično) izaziva odmazde nad zatečenim življem u najbližem naselju. Žitelji sela oko Bihaća doživljavaju najstrašnija zverstva od regularnih vojnih jedinica NDH, ustaške vojnice i naoružanih civila muslimanskih i hrvatskih sela. Najstrašniji zločini, nepojmljivi ljudskom umu izvršeni su hladnim oružjem, kosama, sekirama i vilama u drugoj polovini avgusta, u selima na Suvoj Međi i između Krupe, Otoke i Kladuše, nad nezaštićenim i preplašenim ženama i decom. Sagledavanjem svih pomenutih stratišta, dolazi se do zaključka da broj žrtava u Bihaćkom polju, koje je spomeničkom kulturom i kulturom sećanja vezano za pojam Garavice, iznosi manje od trećine stradalih Srba u Bihaćkom kraju. Strašna istina je da ukupan broj stradalih Srba u Bihaću i okolini, tokom proleća, leta i jeseni 1941.g. značajno prelazi 20.000 usmrćenih osoba. Bihać je tokom rata izgubio svoju malu sefardsku zajednicu  a kao središte velike oblasti većinski naseljene Srbima počinje da menja nacionalnu i versku strukturu. Posleratna kolonizacija 1945.g preseljavanjem velikog broja srpskih porodica u Banat i Bačku, nastavlja taj proces u istome pravcu. Brojna pojedinačna ekonomska iseljavanja i ekonomsko zapostavljanje srpskih opština i sela daju veliki doprinos ovom procesu. Konačno, građanskim ratom 1991-1995.g i masovnim iseljavanjem srpskog življa, Bihać i njegova okolina danas imaju nacionalnu i versku strukturu potpuno drugačiju od one sa početka 20.veka.

Zahvalnost

Autor izražava iskrenu zahvalnost osobama koje su čuvale sećanje na tragične događaje kojima su prisustvovali:  Peri Bosančiću, Dušanu Brkljaču, Cvijeti Erceg, Milovanu Grubiši i Vuji Popoviću. Nemerljivu zahvalnost duguje onima koji su zapisivali i objavljivali sećanja drugih: Branku Bokanu, Branku Vranješeviću, Mirku Rapajiću, Stevi Kovačeviću, Bošku Stoisavljeviću, Branku Vukadinoviću, Bošku Kantaru, Janku Velimiroviću. Posebna zahvalnost ide Draganu Radoviću koji je novom energijom osvežio i osnažio obavezu čuvanja zaveta predaka i sećanja na voljene da bi istina o njihovom stradanju trajala kroz nas.

Literatura

Neobjavljeni izvori

• Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo
• Arhiv Jugoslavije, Beograd
• Arhiv Srbije, Komesarijat za izbeglice i preseljenike, Beograd

Knjige

• Raniji popisi stanovništva 1921-1981., Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1998.
• Bokan J.Branko Skrivene namjere Beograd-Baljaluka, 2001.
• Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988.
• Bogićević Vojislav Istorija razvitka osnovnih škola u BiH, Sarajevo, 1965.
• Papić Mitar Istorija srpskih škola u BiH, Sarajevo, 1978.
• Marko Ručnov Zašto Jasenovac, (drugo izdanje) Donja Gradina, 2022.
• Dedijer Vladimir  Dnevnik, knjiga prva, Beograd, 1970
• Zbornici zakona i naredaba NDH (ZZN), Zagreb, 1941-1944
• Dr Milan Bulajić Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986.g, III,Beograd,1989.
• Kovačević Stevo Krvava staza od okupacije do slobode–Gorijevčani u NOB Novi Sad,2020.
• Veljko Đurić Mišina  LOBOR GRAD Saslušanja srpskih izbeglica, Beograd, 2022.
• Vladimir Ćorović CRNA KNjIGA patnje Srba BiH za vreme rata 1914-18. Beograd, 2014.
• Saima Lojić  Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu prema izveštajima komisije za ispitivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, Magistarski rad, Filozofski fakultet Sarajevo, 2018.
• Branko J. Bokan  Genocid nad Srbima Bosanske krajine 1941-1945, Beograd 1996
• Nada Kisić Kolanović Podržavljenje imovine Židova u NDH, Zagreb, 1998.
• Prvi šematizam pravosl. srpske mitropolije Banjalučko-Bihaćke 1901. Banjaluka, 1903.
• Miloš Puzić  Da se ne ponovi  Titova Korenica, 1985.
• Mirko Rapaić  Lička tragedija  Beograd, 1999.
• Savić Ljubiša Grmuša u NOR-u (1941-1945.), Bihać, 1988.
• Miljković Dušan  Stradanja u Cazinskoj krajini i antifašistička borba (1941-1945), Beograd, 2011. 
• Bogdan Čučak Nebljusi u NOR-u i revoluciji, Donji Lapac, 1981.
• Fikreta Jelić-Butić Ustaše i NDH 1941-1945, Zagreb, 1977.
• Veljko Đurić Mišina Iskopavanja u Jasenovcu 1964.g Beograd, 2021.
• Oljača Mladen Duboka krajina, Beograd 1994.
• Bokan G.Branko Perna, Pištaline i Ćojluk u NOB-u 1941-1945, Zemun, 1984.
• Ranko Jovčić  Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji 1941-45.g, Bosanska Krupa, 1969.
• Vranješević Branko  Srpska sela na suvoj međi   Novi Sad, 2004.

Zbornici i časopisi

• Podgrmeč u NOB-u, knj.1,  Beograd, 1972.
• Arhivski vjesnik, Zagreb 2001
• Bihać u novijoj istoriji II, Beograd, 1987.
• Radovi Zavoda za hrvatsku povijest   Zagreb, 2007.
• Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, Beograd, 1993.
• Zbornik saopštenja, svjedočenja i dokumenata sa I okruglog stola Garavice 1941., 2011.
• Topola JUSP Donja Gradina, 2022.
• Zbornik Drvar 1941-45. Sjećanja učesnika, knjiga 1, Drvar, 1972.
• Stanovništvo, Beograd, 2012.
• Prvi korpus NOV Hrvatske, referati i diskusije s naučnog skupa, Historijski arhiv Karlovac, 1987.
• Ustaška zverstva, Arhiv Vojvodine, Novi Sad, 2020.

Internet

• http://www.zlocininadsrbima.com/Zlocinac.aspx?ImeZlocinca=%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80-%D0%93%D1%83%D1%82%D0%B8%D1%9B-%D0%90%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D1%82
• https://www.poreklo.rs/2019/10/29/rodoslov-porodice-matavulj-iz-sibenika/?fbclid=IwAR0acMVjUibFaNSgClnhBcnNsXJ18MfpzaZMw9QMgpoGlOClCc9AA_Q6Ykk

Novine

• Hrvatski narod  Zagreb
• Ustaša  Zagreb

• Krajina Bihać

---

Vladimir Bursać

Crimes of the Independent State of Croatia in the Bihać region

during the spring, summer and autumn of 1941

A few days after the invasion of Yugoslavia, the Independent State of Croatia (NDH) was founded. The key person in the creation of the NDH authorities in Bosnian Krajina is Viktor Gutić. In mid-June, Ljubomir Kvaternik, the organizer and leader of crimes against Serbs and Jews, comes to Bihać as the Grand Prefect of Krbava and Psat. The work presents a timeline of all the crimes committed against Serbs and a small number of Jews: confiscation of land and property from volunteers, confiscation of merchants’ and artisans’ shops, arrests and imprisonment, looting of property and blackmailing of wealthy residents, conversion to Catholicism, the work of the Special court for Velika župa, organized and the systematic emigration of the Serbian and Jewish population of Bihać, the destruction of religious monuments of Serbs and Jews, the arrest of the military-capable population in the settlements around Bihać, mass shootings in the Bihać field (Garavice, Uljevite bare, Ceravci) as well as crimes at a large number of other execution sites. After the beginning of the armed resistance, there are reprisals against civilian life. Crimes in the Bihać region were organized earlier, more massively and cruelly than in other parts of the NDH, because Bihać was the center of a large area mostly inhabited by Serbs.

Keywords: NDH, crime, Velika župa Krbava and Psat, Ljubomir Kvaternik, Special court

---

[1]Raniji popisi stanovništva 1921-1981., Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1998.

[2]Bokan J.Branko Skrivene namjere Beograd-Baljaluka, 2001, 30

[3]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988, 12-15

[4]Bokan J.Branko Skrivene namjere Beograd-Baljaluka, 2001, 31

[5]Bogićević Vojislav Istorija razvitka osnovnih škola u BiH, Sarajevo, 1965.

[6]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988, 15

[7]Papić Mitar Istorija srpskih škola u BiH, Sarajevo, 1978.

[8]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988, 30

[9]Zapisnik Moska Kavezona zemaljskoj komisiji od 06.07.1945.g, Inv.34211, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo

[10]Svedočenje Vuje Popovića (1929) iz Hrgara, dato autoru 30.01.2022.g

[11]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988, 34

[12]Advokat iz Bihaća, potpredsednik u prvoj Vladi NDH imenovanoj 16.aprila 1941.

[13]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, (drugo izdanje) Donja Gradina, 2022. Prvi ustaški logornik Cazina, pre rata član desnog krila Hrvatske Seljačke Stranke (HSS), od juna 41.pobočnik/zamenik stožernika Viktora Gutića

[14]Turić Mirko, Od fašističke okupacije do Bihačke kule 1941., u: Podgrmeč u NOB-u, knj.1, 154, ur.Pejanović Dušan, Beograd, 1972.

[15]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 35

[16]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 36

[17]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, (drugo izdanje) Donja Gradina, 2022. (1901-1947.), advokat i doktor prava iz Banjaluke, član UHRO-a postao 1937., Veliki župan Sane i Luke i stožernik Banjaluke, pokretač i predvodnik zločina nad Srbima, poznat po govorima punim mržnje prema Srbima, verovatni organizator ubistva Episkopa banjalučkog Platona (Jovanovića) 05.maja 1941.g

[18]poručnik JV, poručnik Domobranstva, sekretar OK SKJ i predsednik Opštine Kakanj, savezni poslanik 1965

[19]Plakat sačuvao bihaćki trgovac Boško Bosnić koji je nakon 24.06. pobegao u Beograd. Faksimil plakata publikovao njegov sin Petar Bosnić u listu “Politika“ od 19.10.1986.  Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 33

[20]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 142, Dračevac je smenjen već tokom maja 1941. jer se suprotstavljao zločinima nad Srbima i spasao mnoge Srbe iz Bihaća. Organizovano je njegovo hapšenje i odvođenje u logor Jasenovac gde je proveo oko mesec dana. Pušten je na nečiju intervenciju.

[21]Zapisnik zemaljske komisije za utvrđivanje zlozina okupatora i njihovih pomagača od 07.08.1946.g, Miloš Škorić, Inv.56134, Arhiv Bosne i Hercegovine,  

[22]<http://www.zlocininadsrbima.com/Zlocinac.aspx?ImeZlocinca=%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80-%D0%93%D1%83%D1%82%D0%B8%D1%9B-%D0%90%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D1%82>

[23]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 508. Rođen 1910.u Bihaću, predratni sudija, član UHRO-a, tokom maja 1941.g postaje kotarski predstojnik Bihaća i sekretar Velikog župana Kvaternika. Kao ustaški dopukovnik jedan od upravnika sistema logora Jasenovac i miljenik Luburića. Aprila 1945.g postaje pukovnik i komandant Prvog Ustaškog odbrambenog zdruga koji učestvuje u likvidaciji logora Jasenovac. Emigrirao u Australiju, veoma aktivan u emigraciji. Sva sedmorica braće Džal su bili uključeni u rad NDH.

[24]Dedijer Vladimir  Dnevnik, knjiga prva, Beograd, 1970.,zapis 11.11.1942.    Vojni arhiv,fond NDH k.195 f.10 d.18

[25]Osman Kulenović (1889-1947), doktor prava, advokat u Bihaću, dopredsednik prve vlade NDH

[26]Džafer Beg Kulenović (1891-1956), doktor prava, narodni poslanik u Jugoslaviji, ministar u Cvetkovićevoj i Simovićevoj Vladi Jugoslavije, predsednik JMO, uspeo da emigrira, veoma aktivan u emigraciji, umro u Siriji

[27]Hrvatski narod  od 29.svibnja 1941.g, Zagreb

[28]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 476.  Podžupan u Bihaću u vreme kada je Veliki župan bio Kvaternik i kasnije

[29](1906-1947.), iz begovske porodice, deda i otac su bili gradonačelnici Bihaća za vreme Austro-Ugarske. Doktor prava sa Zagrebačkog sveučilišta. Od avgusta 1941.sekretar u podvladi Ministarstva spoljnih poslova, od januara 1942. konzul NDH u Minhenu, od oktobra 1943. Ministar skrbi NDH, od maja 1944. Ministar spoljnih poslova NDH Isporučen Jugoslaviji 09.1946. pogubljen sa Osmanom Kulenovićem, Slavkom Kvaternikom i Zigfridom Kašeom.  

[30]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 37. (Modruš 1895- Nemačka 1984), komandant Mačekove lične garde 1938-41., šef ustaške obaveštajne službe, Ustaške nadzorne službe i ravnatelj župskog redarstva u Bihaću i kasnije Varaždinu. Luburićev saradnik, u činu ustaškog pukovnika, od 1943.g u GRAVSIGUR-u. Aktivan u emigraciji

[31] Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 36

[32]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 37

[33]Zbornici zakona i naredaba NDH (ZZN), Zagreb, 1941-1944.   Narodne novine od 10.lipnja 1941.g Zagreb

[34]Ustaša  13. VI 1941. Zagreb

[35]Rajka Bućin, Prilog poznavanju institucija: zakonski okvir rada velikih župa NDH, u: Arh. vjesn. 44, ur. Melina Lučić, Zagreb 2001. 209-225,

[36](1887. Vučinić Selo kod Vrbovskog – 1980. Minhen), agronom, Veliki župan Krbave i Psata od juna do 11.septembra 1941.g, organizator i predvodnik masovnih zločina u Bihaćkom kraju, povučen u Zagreb, službovao do 1942.g u Zagrebu i Banjaluci, još tokom rata odlazi u Nemačku i živi u emigraciji 

[37]Vojni arhiv Beograd, fond NDH, k.195. f.10 dok.61

[38]Vladimir Bursać, Prvi mjesec postojanja NDH: razvoj pravnog i kaznenog poretka u cilju istrebljenja srpskog naroda i slučajevi na terenu, u: Topola br.8, ur. Tanja Tuleković, Donja Gradina, 2022, 131-158

[39]Izjava Abdulaha Ibrahimpašića data Gradskoj komisiji za utvršivanje zločina okupatora i njihovih pomagača 09.juna 1945., Arhiv Jugoslavije, reg.br.463851

[40]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 87

[41]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 194, pripadnik Poglavnikove telesne bojne, došao u Bihać sa Kvaternikom. Početkom 1942.g Luburić ga prebacuje u Jasenovac gde je i likvidiran kao neugodan svedok

[42]Vojni arhiv Beograd, fond NDH, k.151  f.3 dok.12 i 7

[43]Muhamed Hadžihalilović, Mukotrpne staze kurira oblasnog komiteta, u: Podgrmeč u NOB-u, knj.1,208, .

[44](1910. Bjelovar – 1978.Buenos Aires), telohranitelj Vlatka Mačeka, rezervni oficir vojske KJ, poverenik RAVSIGUR-a i Glavni nadzornik UNS, satnik (kapetan) Ustaške vojnice, organizator junskog nasilja u Mostaru i Jablanici, napredovao do čina pukovnika, krajem 1944. kada se spajaju Domobranstvo i Ustaška vojnica u Hrvatske oružane snage (HOS) postaje general i vrhovni komandant vojske, pregovarač u Blajburgu, uspeo da se probije kroz britanske linije i pacovskim kanalima stigne u Južnu Ameriku, Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 477 

[45]Hajro Kapetanović, u: Bihać u novijoj istoriji II, 425-426, ur:Vukmanović Milan, Beograd, 1987.

[46]Turić Mirko, Od fašističke okupacije do Bihačke kule 1941., u: Podgrmeč u NOB-u, knj.1, 180-203

[47]Dr Milan Bulajić Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986.g knjiga III, Beograd, 1989. 416-423

[48]Narodne Novine od 19. travnja 1941. br. 6.

[49]Bartulin Nevenko, Ideologija nacije i rase: ustaški režim i politika prema Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941-1945, u: Radovi Zavoda za hrvatsku povijest  god.39/2007., ur: Grgin Borislav, str. 225-226, Zagreb, 2007.

[50]Kovačević Stevo Krvava staza od okupacije do slobode – Gorijevčani u NOB od 1941. do 1945, Novi Sad, 2020

[51]Dedijer Vladimir  Dnevnik, knjiga prva  Beograd, 1970., zapis za 15.11.1942.

[52]Veljko Đurić Mišina  LOBOR GRAD Hrvatski logor srpske žene i dece Saslušanja srpskih izbeglica, Beograd, 2022, o tome svedoče preživele žene iz Ljubinja, Modriče i Mostara.

[53]Zapisnik Ele Rehnicer zemaljskoj komisiji od 05.07.1945.g, Inv.56132, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo

[54]Zapisnik Moska Kavezona zemaljskoj komisiji od 06.07.1945.g, Inv.34211, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo

[55]Dekret o imenovanju komesara u radnji Boška Bosnića od 05.svibnja 1941. Pominje ustaškog logornika Ivana Bunića i kotarskog predstojnika Vicka Dračevića. Boško Bosnić je uspeo da se dokopa Beograda nakon 24.06.1941.

[56]Vladimir Ćorović CRNA KNjIGA patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme svetskog rata 1914-18. Beograd,2014

[57]Memorandum SPC od avgusta 1941.g generalu Fon Dankelmanu vrhovnom vojnom zapovedniku u Srbiji, u: Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, 249, ur. Slavko Vukčević, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1993.

[58]Zbornik saopštenja, svjedočenja i dokumenata sa Prvog okruglog stola Garavice 1941., ur.Vukadinović Branko, Banjaluka, 2011, str.262, 274, 295

[59]Zapisnik Ele Rehnicer zemaljskoj komisiji od 05.07.1945.g, Inv.56132, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo

[60]Zapisnik Moska Kavezona zemaljskoj komisiji od 06.07.1945.g, Inv.34211, Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo

[61]Saima Lojić  Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu prema izveštajima komisije za ispitivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, Magistarski rad, Filozofski fakultet Sarajevo, 2018. 27

[62]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 51

[63]Vladimir Bursać, Prvi mjesec postojanja NDH, u: Topola br.8, ur. Tanja Tuleković, Donja Gradina, 2022, 131-158

[64]Ministarska odredba o proglašenju Prijekog suda za područje sudbenog stola u Bihaću, u: Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, 63, ur. Slavko Vukčević, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1993.

[65]Branko J. Bokan  Genocid nad Srbima Bosanske krajine 1941-1945, Evropsko slovo, Beograd 1996.

[66]Zapisnik zemaljske komisije od 07.08.1946.g, Miloš Škorić, Inv.56134, Arhiv Bosne i Hercegovine

[67]Dopis štaba zapovednika Srbije 25.06.1941.g  poslanstvu u Zagrebu, Zbornik Vojnoistorijski institut, Beograd, 1993, 77

[68]Memorandum SPC generalu Fon Dankelmanu, Zbornik Vojnoistorijski institut, Beograd, 1993, 249

[69]Trikić Stevo Uspostavljanje vlasti NDH i ustaški teror u Drvaru, u: Zbornik Drvar 1941-45. Sjećanja učesnika, knjiga 1, ur: Branko Grubor, Drvar, 1972. 217-220

[70]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 52

[71]Husref Redžić, Mladi crveni grad, u: Podgrmeč u NOB-u, knj.1, ur.Pejanović Dušan, Beograd, 1972.

[72]Turić Mirko, Od fašističke okupacije do Bihaćke kule 1941., u: Podgrmeč u NOB-u, knj.1, 180-203, ur.Pejanović Dušan, Beograd, 1972.

[73]Arhiv Srbije, Komesarijat za izbeglice i preseljenike, D LVIII/1525, str. 1)

[74]Podgrmeč u NOB-u, knj.1,  ur.Pejanović Dušan, Beograd, 1972. 118-121, 216-217,

[75]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 490

[76]Nada Kisić Kolanović Podržavljenje imovine Židova u NDH, Zagreb, 1998., 438

[77]Filip Škiljan  Organizirano masovno prisilno iseljavanje Srba iz Hrvatske 1941.g, u: Stanovništvo 2/2012, ur: Vladimir Nikitović, Institut društvenih nauka, Beograd, 2012, 4

[78]Filip Škiljan  Organizirano masovno prisilno iseljavanje Srba iz Hrvatske, 4

[79]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 201

[80]Veljko Đurić Mišina  LOBOR GRAD Beograd, 2022,

[81]Zapisnik zemaljske komisije od 07.08.1946.g, Miloš Škorić, Inv.56134, Arhiv Bosne i Hercegovine

[82]Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, 173

[83]Veljko Đurić Mišina  LOBOR GRAD Beograd, 2022,

[84]Zapisnik Ele Rehnicer zemaljskoj komisiji, Zapisnik Moska Kavezona zemaljskoj komisiji  Arhiv Bosne i Hercegovine

[85]Izveštaj oružničke postaje Zavalje od 28.juna Kotarskom poglavarstvu Bihać u: Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, 88, ur. Slavko Vukčević, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1993.

[86]Izveštaj zapovjedništva 4.hrvatske oružničke pukovnije od 12.jula 1941.g  u: Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, 121, ur. Slavko Vukčević, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1993.

[87]Veljko Đurić Mišina  LOBOR GRAD Beograd, 2022,

[88]<https://www.poreklo.rs/2019/10/29/rodoslov-porodice-matavulj-iz-sibenika/?fbclid=IwAR0acMVjUibFaNSgClnhBcnNsXJ18MfpzaZMw9QMgpoGlOClCc9AA_Q6Ykk>  

[89]Stevo Drakulić, Progonstvo, sloboda, bjekstvo za Beograd, Podgrmeč u NOB-u, knj.1, Beograd, 1972

[90]Filip Škiljan  Organizirano masovno prisilno iseljavanje Srba iz Hrvatske 1941.g, 31-32

[91]Filip Škiljan  Organizirano prisilno iseljavanje Srba iz Hrvatske, 31-32

[92]Danon dr Jakov Jevrejska opština Bihać, Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, 218-231

[93]Spase Radaković  Grabež i njegova gerilska četa, u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1, 881-882

[94]Prvi šematizam pravoslavne srpske mitropolije Banjalučko-Bihaćke za godinu 1901. Banjaluka, 1903. 113

[95]Branko J. Bokan  Genocid nad Srbima Bosanske krajine 1941-1945

[96]Mirko Rapaić  Lička tragedija  Beograd, 1999. 95-100

[97]Svedočenje Jove Bursaća iz Isjeka kod Grahova, dato Branku Bokanu 14.09.1981.g

[98]Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, str.232-249

[99]Narodne novine br. 33 od 21.05.1941.g

[100]Vladimir Bursać, Prvi mjesec postojanja NDH u: Topola br.8, Donja Gradina, 2022, 143-147

[101]Hrvatski narod 09.06.1941.g, Zagreb

[102]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 55

[103]Trivo Korać Dugo potucanje od Bihaća do Bihaćke čete, u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1,  132-141

[104]Ilija Sekulić  Zlopoljčani složno protiv svih ratnih zala  u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1,  887-890

[105]Miloš Puzić  Da se ne ponovi  Titova Korenica, 1985, strana 69

[106]Saima Lojić  Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu, Magistarski rad, Filozofski fakultet Sarajevo, 2018. 35

[107]Agbaba Đuro  Bosanska Krupa do rata  u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1, 270

[108]Narodne novine br. 32 od 17.svibnja 1941.g

[109]Savić Ljubiša Grmuša u NOR-u (1941-1945.), Bihać, 1988

[110]Brkljač Jove Dušan svedočenje dato autoru 19.09.2016.

[111]Budimir Srebrenka, Feljton u listu Krajina od 25.10-22.11.1991.

[112]Kovačević Stevo Krvava staza od okupacije do slobode – Gorijevčani u NOB od 1941. do 1945, Novi Sad, 2020

[113]Stevo Bursać  Klišević prvih dana ustanka  u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1, strane 857-858,

[114]Milovan Grubiša svedočenje dato autoru 19.01.2019.

[115]Pavle Mašanović  Od Doljana do Cetinja i natrag  u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1, strane 142-147. Mašanović je rođen 1913. u Virpazaru, drugi komandant Gerilskog odreda u Doljanima (posle Adolfa Čelika), kasnije politkom Prve bihaćke čete, a od 1942.g u 3.krajiškoj brigadi Nikole Karanovića

[116]Marija Balaban-Kenjalo  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 434-435

[117]Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, Vojnoistorijski institut,  373

[118]Bokan J.B. Prvi KNOP odred, 177

[119]Marija Balaban-Kenjalo  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 434-435

[120]Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, str.165-167

[121]Srebrenka Budimir  Feljton u listu Krajina 1991.g Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, 104-105

[122]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 528, Zločini na jugoslovenskim prostorima  tom I, Vojnoistorijski institut, 992-993

[123]Dr Milan Bulajić Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986.g knjiga III, Beograd, 1989. 416-423

[124]Vladimir Bursać, Prvi mjesec postojanja NDH, Topola br.8, Donja Gradina, slučaj Gudovac i Hrvatski Blagaj

[125]Esad Bibanović  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 430-440

[126]Marija Balaban-Kenjalo  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 434-435

[127]Đuro Vunjak  u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1, strane 848-849

[128]Spase Radaković, u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u, knjiga 1, strane 881-882

[129]Kovačević Stevo Krvava staza od okupacije do slobode – Gorijevčani u NOB od 1941. do 1945., Novi Sad, 2020

[130]Dušan Narandžić Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 452

[131]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988

[132]Vojni arhiv Beograd, fond NDH, k.1J  f.2 dok.29

[133]Marija Balaban-Kenjalo  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 434-435

[134]Miloš Puzić Da se ne ponovi   Titova Korenica, 1985, strana 69

[135]Srebrenka Budimir  Feljton u listu Krajina 1991.g Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, 104-105

[136]Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, dokument 194, NDH, k.173. f.2, 24

[137]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 36, pomoćnik stožernika za Bugojno, Livno i Travnik. Veliki župan Bilogore jun-septembar 1941., kasnije Veliki župan Livac-Zapolja. Preživeo povlačenje i umro u Nemačkoj 1961.g

[138]Vojni arhiv Beograd, fond NDH, k.195  f.10 dok.6

[139]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 85-86, Vidnjević Ivan, (Zavalje 1907-Zagreb 1945) Aralica Đuro Ustaški pokolji Srba u glinskoj crkvi, Beograd, 2010. 183

[140]Narodne Novine od 19. travnja 1941. br. 6.

[141]Husref Redžić, u: Zbornik Podgrmeč u NOB-u,strane 118-121, Mirko Turić Zbornik Podgrmeč u NOB-u, 180-203

[142]Saima Lojić  Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu, Magistarski rad, Filozofski fakultet Sarajevo, 2018. 26

[143]Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, dokument 194, NDH, k.173. f.2, 24

[144]Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, str.173

[145]Kuća hrvatske porodice Mikuljan bila je na levoj obali Une, na pola puta između grada i rečice Klokot

[146]Miljković Dušan  Stradanja u Cazinskoj krajini i antifašistička borba (1941-1945), Beograd, 2011.  37-39

[147]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988, 73,   Miljković Dušan Stradanja u Cazinskoj krajini  44-45

[148]Budimir Srebrenka, Feljton u listu Krajina od 25.10-22.11.1991

[149]Milan Vukmanović Ustaški zločini na području Bihaća u ljeto 1941. u: Bihać u novijoj istoriji, 117-121

[150]Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, 263

[151]Miljković Dušan  Stradanja u Cazinskoj krajini i antifašistička borba (1941-1945), Beograd, 2011.  49-52

[152]Bogdan Čučak Nebljusi u NOR-u i revoluciji, Donji Lapac, 1981. Pobegao sam ustašama sa streljanja

[153]Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011, 291

[154]Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, dokument 194, NDH, k.173. f.2, 24

[155]Vladimir Dedijer  Dnevnik  knjiga prva, Beograd, 1970.  337

[156]Prvi korpus NOV Hrvatske, referati i diskusije s naučnog skupa, Historijski arhiv Karlovac, 1987.

[157]Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, dokument  373, 1018.

[158]Bokan J.Branko Prvi KNOP odred  Beograd, 1988

[159]Fikreta Jelić-Butić Ustaše i NDH 1941-1945, Zagreb, 1977.  167

[160]Veljko Đurić Mišina Iskopavanja u Jasenovcu 1964.g Studija slučaja dr Srboljuba Živojinovića, Beograd, 2021.

[161]Saima Lojić  Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu,  Magistarski rad, Filozofski fakultet Sarajevo, 2018, 59-61

[162]Oljača Mladen Duboka krajina, Beograd 1994. 99-108, svedoci Branko Gerdijan i Mihajlo Oljača

[163]Kovačević Stevo Krvava staza od okupacije do slobode – Gorijevčani, 56-85

[164]Dr Milan Bulajić Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986.g knjiga III, Beograd, 1989. 416-423

[165]Mirko Rapaić  Lička tragedija  Beograd, 1999. 135-137

[166]< https://www.poreklo.rs/2014/09/28/kalati-selo-kojeg-vise-nema>  Milan Jokić Kalati selo kojeg više nema

[167]Esad Bibanović  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.),  Zbornik saopštenja, Garavice 1941. Banjaluka, 2011

[168]Zločini na jugoslovenskim prostorima u prvom i drugom svetskom ratu, tom I, dokument  373, 1018

[169]Savić Ljubiša Grmuša u NOR-u (1941-1945.), Bihać, 1988.

[170] Miljković Dušan  Stradanja u Cazinskoj krajini i antifašistička borba (1941-1945), Beograd, 2011.  49-52

[171] Kovačević Stevo Krvava staza od okupacije do slobode – Gorijevčani, 54-55

[172] Danica Vulović-Krljić  Bihać u novijoj istoriji (1918.-1945.), Tom 2, 432-433

[173] Izjava izbeglice iz Bosanske Krupe, u: Ustaška zverstva, dok.95, 320-321,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[174] Ustaška zverstva, dok.95, 320-321,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[175] Ustaška zverstva, dok.95, 320-321,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[176] Oljača Mladen Duboka krajina, Beograd 1994. 112-118

[177]Ustaška zverstva, dok.95, 320-321,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[178]Bokan G.Branko Perna, Pištaline i Ćojluk u NOB-u 1941-1945 Tragom prošlosti i borbe, Zemun, 1984.

[179] Ustaška zverstva, dok.123, 404,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[180]Bokan G.Branko Perna, Pištaline i Ćojluk u NOB-u 1941-1945 Tragom prošlosti i borbe, Zemun, 1984.

[181]Oljača Mladen Duboka krajina, Beograd 1994. 339-342

[182]Oljača Mladen Duboka krajina, Beograd 1994. 125-143

[183]Ranko Jovčić  Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji 1941-45.g, Bosanska Krupa, 1969. 79-80

[184] Zemaljska komisija za utvrđivanje zloč.okupat. i njegovih pomagača Inv.br. 54444 i 55340, Arhiv Bosne i Hercegovine

[185]Vojni arhiv Beograd, fond NDH, k.213  f.3-2 dok.13, Zločini na jug.prostorima, tom I, dokument 296

[186]Vojni arhiv Beograd, fond NDH, k.195  f.10 dok.5

[187]Vranješević Branko  Srpska sela na suvoj međi   Novi Sad, 2004. 111-162

[188] Izjava izbeglice Pajić Branka iz Cetingrada, Ustaška zverstva, dok. 105,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[189] Ustaška zverstva, dok. 4, 72-73,ur.Milan Koljanin, Novi Sad, 2020.

[190]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 489-490. (1902-1947), od juna 1941.Ravnatelj uprave Ustaške policije-Ureda 1

[191]Marko Ručnov Zašto Jasenovac, 31-32 učesnik Velebitskog ustanka, ustaški poručnik, komandant logora Slana

[192]Šukrija Bijedić (Gacko 1917-Sarajevo 1990), član KPJ od 1939, u Krajinu dolazi početkom 1942., pripadnik Banijskog odreda, polit-kom 8.kordunaške brigade, Unske operativne grupe (vojska Huske Miljkovića) i 8.divizije, general-major u rezervi, general-major policije, 70-ih godina skrajnut jer je skrenuo sa linije bratstva-jedinstva tvrdnjom da je u Bihaću i okolini ubijeno 26000 Srba. Sahranjen u Sarajevu bez ikakvih državnih počasti. 

---

Rad objavljen:

Topola: časopis JU Spomen-područja Donja Gradina; Godina IX, broj 9

---

Od istog autora:

Vladimir Bursać: KORAK KA ISTINI O GARAVICAMA

Vladimir Bursać: Šta za mene znači pojam Pokolj?

Vladimir Bursać: Sećanje na više od 100 muškaraca iz sela Grmuša, kod Bihaća, koji su u nedelju 27. i 29. jula 1941.g odvedeni i ubijeni na stratištu Garavice

Vladimir Bursać: Pokolj nad Srbima je izvršio državni aparat NDH, institucije te države, službena lica civilnih organa vlasti, tužilaštva, sudskih organa, policijskih i vojnih jedinica

Vladimir Bursać: Pokolj je bio plan. To ne smemo nikada zaboraviti!

Vladimir Bursać: Povodom knjige V. Đ. Mišine „Memorandumi Sinoda SPC 1941–1942“

Vladimir Bursać: Sudbina Stanka Opačića – Ćanice je bila veličanstvena i u isto vreme tragična, strašna i tužna