Zalaganje Udruženja “Jadovno 1941.“ da svoje aktivnosti na očuvanju i razvoju kulture pamćenja stradalih predaka i sunarodnika za vreme Drugog svetskog rata na teritoriji nezavisne Države Hrvatske, podigne na nivo naučne zajednice, zaslužuje veliku pažnju.
Nažalost, svedoci smo koliko je tako nešto mukotrpno i naporno, i na koliko nerazumevanja, otpora ili jednostavnog zaobilaženja i prećutkivanja, od strane zvanične naučne zajednice, nailaze entuzijasti i vredni nacionalni radnici. Kao da samo po sebi već nije dovoljno horsko poricanje druge strane da zločina nije bilo, jer se zločini sistematski umanjuju, obezličavaju, stavljaju pod sumnju. Moramo priznati, da to vrlo uspešno, čine sve institucije, zvaničnici, naučnici, verski prvaci i javnost država koje su nasledile teritoriju NDH (Republika Hrvatska, Federacija Bosne i Hercegovine). Izgleda kao da je potrebno da i mi sami prestanemo da verujemo da su se ikakvi zločini događali u NDH, a posebno u periodu april-septembar 1941.g.
Ovakav podsticaj smatram početkom oblikovanja pojmova i odrednica koje treba koristiti u prikupljanju podataka o događajima, imenima žrtava, svedočenjima svedoka i materijalnim dokazima onoga što se dešavalo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ovaj posao, nažalost, nije pokrenula niti ga je izvršila naučna zajednica, koja je to trebala da uradi u ovih više od 70 godina. Ovaj podsticaj je delo udruženja i vrednih pojedinaca, koji moraju da obavljaju tuđi posao, koji oni koji su trebali da ga urade, nisu uradili na vreme.
Želim da iznesem jedan svoj lični utisak. Oduvek sam smatrao da, sakupljajući imena žrtava, podatke iz njihovih života, dokaze da su postojali, dokaze da su stradali na tako jeziv i surov način, svedočanstva svedoka ili preživelih, ja praktično sastavljam optužnicu. Učestvujem u sastavljanju optužnice, jednog pravnog dokumenta u kojem, zajedno sa svima ostalima koji proučavaju zločine počinjene nad Srbima i drugima na teritoriji NDH-a, nastojim da dokažem da je u pitanju zločin genocida. Zločin namernog potpunog fizičkog istrebljenja jedne narodne i religijske grupe (srpske) na teritoriji NDH. Zločin koji je imao 3 svoja lica: Pokolj, Progon, Preobraćivanje.
Zločin koji je dugo planiran, veoma dobro organizovan, sprovođen od strane zvaničnih institucija i službenih lica Nezavisne Države Hrvatske i široko prihvaćen od strane lojalnog stanovništva te države (hrvatski i muslimanski živalj). Zločin koji se odvijao u planiranim i sistematičnim etapama. Prvo su uklanjani muškarci koji mogu da nose oružje, starosti od 15 do 60 godina. Kada su oni ili deportovani u Treći Rajh, ili usmrćeni ili naterani da iz naselja beže u šume, sledio je teror nad ženama, starima, mladićima i devojkama. Na kraju su maloletna deca, koja su nekim slučajem pošteđena smrtnih stradanja, uvođena u sistem logora za decu.
Ona deca koja su preživela glad, bolest i užasne uslove života u tim logorima, su proživljavala promenu identiteta, oblačena su u ustaške uniforme, udomljavana isključivo u verne katoličke porodice gde im je menjana nacionalna i verska pripadnost. Ovaj zločin je izvršen nad pre svega pravoslavnim Srbima, potom Jevrejima, Romima hrišćanima i političkim i ideološkim protivnicima među Hrvatima i muslimanima. Sve akcije protiv srpskog stanovništva su sprovođene uz masovno učešće lojalnog stanovništva NDH. Retki i pojedinačni slučajevi otvorenog suprotstavljanja takvim akcijama ili pokušaji zaštite svojih komšija su za te ljude (katolike i muslimane) obično bili povod za njihovo ubijanje zajedno sa našim precima. Naša je obaveza da pamtimo i sećamo se svih takvih slučajeva kada su dobri ljudi druge vere ili nacije, pokušali da spasu ili upozore svoje komšije Srbe. Sa druge strane, naša je obaveza je da zapišemo i dokumentujemo sve one slučajeve kada su naši sunarodnici u slepom gnevu, u osveti, u neartikulisanom besu zbog onoga što je učinjeno članovima njihovih porodica, podigli ruku na svoje nenaoružane komšije druge vere i nacionalnosti.
Kao slikovit primer šta se u stvari dešavalo u prvim mesecima od momenta osnivanja Nezavisne Države Hrvatske, ili o kakvom se to Pokolju ovde radilo, pokazaću na primeru prva dva takva događaja. Lično ih označavam kao Čin Prvi i Čin Drugi.
10.aprila 1941.g: u 16.00 časova nemačke vojne jedinice ulaze u Zagreb uz veličanstven doček građana na ulicama. Istoga dana u 17.45 na Radio Zagrebu Slavko Kvaternik (budući maršal hrvatskih oružanih snaga i ministar u Vladi NDH), oglašava uspostavljanje Nezavisne Države Hrvatske.
Noć 15./16. april 1941.g: nešto posle ponoći Ante Pavelić sa 230 ustaša obučavanih u Italiji i u Mađarskoj, stiže u Zagreb (preko Sušaka, Ogulina i Karlovca)
Dana 16.aprila u 20.00 časova imenovana Vlada NDH sa poglavnikom Pavelićem na čelu.
Čin Prvi:
Župnik u Grubišnom Polju (katolički parohijalni sveštenik) Pero Sivjanović, negde posle 20. aprila, u Zagreb šalje pismo sa fabulacijom (izmišljenom vešću) o tome da će za Đurđevdan Srbi u Grubišnom polju podići ustanak protiv NDH. Zbog toga 26.aprila, Ivica Šarić (ustaški emigrant i šef ustaške policije u Zagrebu) i Eugen Dido Kvaternik (šef javne sigurnosti grada Zagreba, sin Slavka Kvaternika) kreću vozom iz Zagreba za Bjelovar sa oko 120 ustaša koji su stigli iz inostranstva sa Pavelićem. Ustaški poverenik za Grubišno polje Lujo Stahuljak i kotarski predstojnik Zorislav Mikić izdaju naloge za hapšenja Srba.
Tokom noći 26./27.april 1941.g i tokom 27.aprila je uhapšeno 504 muškarca iz Grubišnog Polja i okolnih sela u Slavoniji. Uhapšeni su dovedeni u park u Grubišnom Polju. Oni su kasnije tokom 27.aprila vozovima prebačeni u logor “Danicu“ u Koprivnici, pa par nedelja kasnije prebačeni u Zagreb, pa u Gospić, pa na Jadovno na Velebitu. Nijedan se nije vratio kući. Organizator svega ovoga je Eugen Kvaternik.
U subotu 26.04.1941.g, Milan Radovanović iz sela Prgomelja, razduženi vojnik 108.pešadijskog puka je došao u opštinu Gudovac da preda svoje oružje, pa je tu uhapšen. Sutradan (nedelja 27.april) je trebao da bude sproveden u Bjelovar. Tokom tom sprovođenja, ustaše koje su došle iz Zagreba u Bjelovar, su iz zasede, na putu Gudovac-Bjelovar, zapucale na patrolu Mačekove Seoske zaštite, ubile jednog zaštitara, ranile drugog i ubile uhapšenog Srbina Milana (Emila) Radovanovića. Istoga dana je u svojoj kući u Gudovcu ubijen još jedan Mačekov zaštitar. Ustaški izveštaj kojim se obaveštava vlast u Bjelovaru pominje “organizovani napad gudovačkih četnika“.
U Bjelovaru se hitno organizuje sastanak na kojem su Josip Verhas kotarski predstojnik, Rudolf Srnak ustaški tabornik u Gudovcu i Alojz Čukman šef gradskog redarstva/policije Bjelovara, o svemu obavestili Eugena Didu Kvaternika Šefa javne sigurnosti grada Zagreba.
Kasnije toga dana i tokom noći nedelja 27.april/ponedeljak 28.april u Gudovcu kotarski predstojnik Verhas sa Martinom Cikošom zapovednikom Seljačke zaštite u Gudovcu, Nikolom Pokopcem službenikom i Mirkom Pavlešićem načelnikom opštine Gudovac, dogovaraju ono što će se dogoditi. Nikola Pokopac je posle sastanka krenuo u Bjelovar po pola tone kreča. Verhas je već pri dolasku u Gudovac, naredio zaštitarima da uhapse “najopasnije“ Srbe, pa je tokom tog njihovog sastanka, tokom noći i ranog jutra, 11 Srba (prvi je bio Milutin Adžega) ubijeno na kućnim pragovima, pod izgovorom da idu u opštinu na saslušanje i da su posedovali oružje.
Od ranog jutra ponedeljka 28.aprila kreće šira akcija sakupljanja muškaraca po Gudovcu, a tokom popodneva i u selima oko njega: Veliko Korenovo (32 muškarca), Malo Korenovo, Prgomelje, Bolč, Klokočevac, Tuk, Stančići i Breza. Tokom ponedeljka 28.aprila unutar i oko opštinske zgrade u Gudovcu je sakupljeno oko 190 muškaraca (među njima 3 pravoslavna sveštenika). Na postrojavanju ispred zgrade opštine je prebrojano 187 Srba, ali je nakon prebrojavanja još nekoliko osoba pridodato. Prethodno je iz stroja pušten jedan muškarac jer je bio Hrvat. Prilikom postrojavanja je u Gudovcu lično bio prisutan Eugen Kvaternik.
Grupa je odvedena na sajmište (stočnu pijacu) u Gudovcu, prema reci Plavnici, u pratnji oko 80 zaštitara pod komandom Martina Cikoša. Većina zatočenih je ubijena rafalima, a dotučeni su noževima. Leševi su prekriveni krečom i tankim slojem zemlje, bez vidljive namere da se ovaj zločin sakrije. Slikar Edo Murtić je sasvim slučajno kao dečak, putujući sa majkom iz Zagreba za Bjelovar, kod Gudovca iz voza, video ruke, noge, kosu i glave kako vire iz krečne vode. Dva dana nakon svega, nemačka komisija je otkopala mrtve, prebrojala 187 leševa i slikala ih (slika u prilogu), spasila još jednog preživelog koji je bio zatrpan leševima (Despić iz Klokočevca). Ukupan broj žrtava je bio 198 (187 na sajmištu, 11 u Gudovcu). Pet muškaraca je preživelo ovo ubijanje od kojih su četvorica ostavila svedočanstva (Ilija Jarić iz Velikog Korenova, Milan Margetić, Despić iz Klokočevca). To znači da ih je 192 bilo postrojeno ispred opštine, što odgovara iskazima.
Nemačka komanda je delimično preuzela vlast u Bjelovaru, uhapsila sve ustaše/zaštitare koji su učestvovale u Pokolju u Gudovcu, držala ih zatvorene u Gimnaziji u Bjelovaru, tražila objašnjenje od hrvatskih vlasti, no nakon nekoliko dana sve ih je pustila, bez ikakvih posledica.
Čin Drugi
28.aprila 1941.g u župnom stanu (parohijski dom) u Hrvatskom Blagaju na Kordunu, sastali su se ustaški poverenik opštine Veljun Ivan Šajfar, župnik Blaž Tomljenović i mlinar Josip Paunović. Oni su se dogovorili o insceniranju ubistva mlinara Jose Mravunca i njegove porodice u selu Hrvatski Blagaj, kućni broj 37. Paunović je taj dogovor, par dana kasnije, izneo na sastanku sa grupom od 35 ustaša u Karlovcu, gde je napravljen detaljan plan kako će se to uraditi. Joso Mravunac je bio Hrvat, ali nije podržavao ustaški pokret, bio je član Mačekove HSS, konkurent ostalim mlinarima a uz to omiljen u kraju. Ovo ubistvo je trebalo da bude povod za masovno hapšenje i likvidaciju Srba koji će biti tajno ubijeni, a proglašeni da su poslati na rad u Nemačku. Kasnije bi se narod iz Hrvatskog Blagaja preselio i nastanio u srpske kuće jer je srpsko selo bilo bogatije.
Neposredni organizatori na terenu su bili: župnik Ivan Nikšić šef ustaškog stana u Slunju, župnik Ivan Mikan iz Ogulina, Ivan Šajfar učitelj i ustaški poverenik za Veljun, Lovro Sušić advokat iz Ogulina, župnik Blaž Tomljanović iz Hrvatskog Blagaja, ustaški natporučnik Ivica/Ivan Šarić sin beležnika iz Gospića i čovek od poverenja Eugena Kvaternika, kao i grupa ustaških emigranata koji su došli iz Zagreba i Karlovca na čelu sa Vjekoslavom Maksom Luburićem i Mijom Babićem.
Noću 5/6.maja 1941.g ustaše na čelu sa Maksom Luburićem, obučeni u seljačku odeću ubijaju mlinara Josu Mravunca, njegovu suprugu Mariju, majku Anu, maloletne sinove Ivana i Nikolu. Jedina preživljava 12-godišnja kći Milka Mravunac koja se spasava padom u reku Koranu.
06.maja 1941. ujutru Ivan Nikšić šef ustaškog stana iz Slunja ( župnik po zanimanju) svim oružničkim postajama (policijske stanice) u kotaru Slunj šalje telegram: “Srbi u Blagaju ubili hrvatsku porodicu Jose Mravunca. Zabranite Srbima izlazak iz kuća…“. Naloge za hapšenje je po dogovoru sa Šarićem davao Ivan Šajfar ustaški poverenik za Veljun (učitelj po zanimanju).
Tokom 6., 7. i 8.maja 1941.g iz Veljuna i okolnih sela Donjeg i Gornjeg Poloja, Perjasice, Crnog Vrela, Cvijanović Brda, Šljivnjaka, Lovrića, Savića, Opačića, Dejanovića je sakupljeno oko 600 muškaraca starijih od 16 godina (među njima sveštenik Branko Dobrosavljević, njegov sin Nebojša Dobrosavljević učitelj u Veljunu i student medicine, načelnik opštine Veljun Todor Duduković, gostioničar Mane Manojlović, sveštenik Skorupan). Lokalni Hrvati ustaše su bili vodiči koji su Luburićeve ustaše vodili do srpskih zaselaka. Svi sakupljeni iz sela oko Veljuna, su prvo dovođeni u zgradu škole, žandarmerije, pravoslavne crkve i popovog stana u Veljunu, tu bi prenoćili i potom kamionima (istim kamionima kojima su ustaše došle iz Karlovca) prevoženi i zatvarani u školi u Hrvatskom Blagaju. I u Veljunu i u Hrvatskom Blagaju su izgladnjivani, tučeni kundacima i drvenim kočevima. Protu Dobrosavljevića i njegovog sina učitelja Nebojšu, uz jezivo mučenje usmrtio je Ivan Fajfar.
07.maja 1941. zatvorene ljude izvode ispred škole u Blagaju i dovode devojčicu Milku Mravunac da prepozna ubice svoje porodice. Devojčica na kraju kaže: “Od ovih ljudi nije niko. Oni ljudi koji su ubili moju majku, oca i braću imali su drugačije kragne na košuljama i maje (košulje/odeća) su im drugačije nego ovima“. Istoga dana zaseda Izvanredni narodni sud (hitno ga je imenovao ministar pravosuđa Mirko Puk, toga dana 07.svibnja/maja, na osnovu Zakonske odredbe za odbranu naroda i države NDH donete 17.aprila 1941, jedina kazna za kršenje toga Zakona je smrtna kazna) na čelu sa istražnim sudijom iz Slunja Nikolom Lasićem. Ovaj sud toga dana donosi odluku da nema elemenata za suđenje i da će se ono nastaviti kada se prikupe dokazi.
08.maja 1941.g ministar pravosuđa Mirko Puk, imenuje drugi sastav Izvanrednog narodnog suda (na čelu suda je Joso Rukavina, Nikola Lasić u sastavu) koji donosi smrtnu presudu za 32 optužena (jedini preživeli kaže oko 36 ljudi) koji tu noć oko ponoći ubijeni noževima i maljevima i ubačeni u “Popovu jamu“, jamu bezdanku koja se nalazi na polju između škole i katoličke crkve u Hrvatskom Blagaju. Međutim tokom te noći (08/09.maj) zaista je ubijeno ukupno oko 520 zatvorenih muškaraca sa Korduna. Muškarci su tokom noći izvođeni vezani u paru, dvojica po dvojica, dovođeni iznad jame i ubijani pištoljima, krampovima, batovima (macolama) i noževima. Jedini preživeli se zvao Dušan Nikšić iz Donjeg Poloja koji je uspeo da se oslobodi konopca i pobegne u šumu. Njegovo svedočanstvo je zapisano tek 1961.godine. Oko 80 muškaraca (jedan svedok kaže 96) je na intervenciju italijanskog pukovnika Oskara Grittia vraćeno u kamionima sa puta prema Blagaju u Slunj i pušteno svojim kućama.
Jame u koje su ubacivani ubijeni, prethodnog dana su iskopali stanovnici Hrvatskog Blagaja, lokalne ustaše, a žrtve su nakon ubijanja posute živim krečom. Kada su leševi zatrpani, a jame poravnate, po izjavi Janka Medveda, lokalnog ustaše iz Hrvatskog Blagaja, lokalne ustaše Stipan Grašić, Mija/Marko Grašić i neke ustaše iz Zagreba su zaigrali kolo nad zatrpanima. Hrvati meštani su to polje kasnije preorali i zasejali zob na njemu, kako bi se izgubio svaki trag zločina. Istražni sudija iz Slunja Nikola Lasić, koji je vodio suđenje u Hrvatskom Blagaju, nakon 1945. g. imenovan je za predsednika suda u Vojniću, mestu sa srpskom većinom na Kordunu. Kasnije je premešten u Okružni sud u Karlovcu, gde je i umro, sahranjen pod zvezdom petokrakom na grobu.
Ono što entuzijasti i amateri poseduju, a naša naučna zajednica nikada nije posedovala je ogromna volja, natčovečanska upornost i neograničen motiv da se zločin Pokolja istraži i obelodani.
Treći čin Pokolja su bili Glinska crkva, Gospić/Jadovno/Pag, Mehino stanje kod Velike Kladuše, Macin dol kod Cazina, Risovačka greda na Grmeču, Boričevačka jama, Šušnjar kod Sanskog Mosta, Crno jezero kod Krupe na Uni, šuma Osoj kod Izačića, Garavice kod Bihaća …
Četvrti čin je bio Jasenovac.
Umesto zaključka: Svako ko se ozbiljno bavi istraživanjem ovakvih zločina, razume koliko se izvora mora uzeti u obzir, koliko se pažljivo oni moraju čitati i upoređivati međusobno. Razume koliko puta se svaka reč mora odvagati, pre nego što se stavi u tekst. Jedna pogrešna nota, može pokvariti celu kompoziciju. Jedna pogrešna tvrdnja ili neistina izrečena u tekstu ili radu, može upropastiti tekst u kojem je sve ostalo istina. Jedna dorađena fotografija može da obezvredi kvalitetnu knjigu.
U istraživanju i objavljivanju detalja o ovakvim zločinima, neophodno je upotrebljavati naučnu metodologiju. Naučna zajednica mora biti oruđe, kanal i prozor kroz koji će se objavljivati rezultati istraživanja, svedočenja, dokazi o onome što se zaista dogodilo.
Naučna zajednica poseduje monopol nad naučnom metodologijom, i to je činjenica koju moramo uvažavati. Ono što entuzijasti i amateri poseduju, a naša naučna zajednica nikada nije posedovala je ogromna volja, natčovečanska upornost i neograničen motiv da se ovakvi zločini istraže i obelodane.
Razlog je što je našim precima život okončan na ovakav način. Zbog toga naučna zajednica mora da uvaži i iskoristi ono što “neprofesionalni istoričari i amateri“ poseduju. Na taj način, terminološka odrednica Pokolj može postati ono što će nas sve sabirati i ujedinjavati na ogromnom poslu koji je ispred nas.
Literatura:
- Karaula Željko, “Slučaj Gudovac od 28.travnja 1941.g“, Zavod za hrvatsku povijest, Zagreb, vol.39, 2007.
- Bastašić Milan “Bilogora i Grubišno Polje 1941-1991.“ Banjaluka-Beograd 2009.
- Zatezalo Đuro “Radio sam svoj seljački i kovački posao“, Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta“ Zagreb, 2005.
- Vojnoistorijski institut Beograd “Zločini na jugoslovenskim prostorima u Prvom i Drugom svetskom ratu Zbornik dokumenata Tom 1, Zločini NDH 1941-1945“, Beograd, 1993.
Autor:
Vladimir Bursać
Zavičajno udruženje “Una“ Banjaluka