Serbian
Armenian
Croatian
Dutch
English
French
German
Greek
Hebrew
Hungarian
Italian
Norwegian
Polish
Russian
Slovenian
Spanish
Prema popisu stanovništva iz 1931. godine u Lici je bilo 96.468 ili 55.4% Srba i 77.745 ili 44.6% Hrvata. Po istom popisu na području tadašnjeg sreza Gospić od 34.060 stanovnika bilo je 16.611 ili 48% Srba. Na području tadašnjeg sreza Perušić, od 19.760 stanovnika bilo je 3.234 ili 16.4% Srba.
Nakon osamdeset godina, prema popisu stanovništva iz 2011. godine na području grada Gospić (isto područje kao nekadašnji srez – Đ.P.), od 12.745 stanovnika ima 609 ili 4.78% Srba a na području opštine Perušić (isto područje kao nekadašnji srez – Đ.P.) od 2.638 stanovnika ima 244 ili 8.49 % Srba. U ovih osamdeset godina (težišno od 1941. do 1995.) turbulentnih zbivanja u srpsko-hrvatskim odnosima na području Like a posebno područja Gospića i Perušića, na ovom prostoru gotovo da je nestalo srpsko stanovništvo. Istovremeno se smanjilo i hrvatsko, a mnoga naselja su opustjela.
U ovom radu težište je dato na događaje iz srpsko-hrvatskih odnosa (terorizam), na području Gospića i Perušića u tridesetim i sedamdesetim godinama dvadesetog vijeka.
Zbog svoje velike sličnosti , istorijske povezanosti i lakšeg razumjevanja, samo za potrebe ovog rada velebitski ustaški ustanci su nazvani „prvi“ (1932.) i „drugi“(1972-1974.).
Prvi Velebitski ustaški ustanak – Ovaj ustanak se u literaturi naziva „Velebitski ustanak“, „Lički ustanak“ ili „Lička pobuna“. U nekim publicističkim radovima i poslijeratnim izjavama učesnika se naziva „Takozvani Lički ustanak“, „Brušanska afera“, „Lička brušanska afera“ i „Lička ustaška afera“. Radi se o jednoj od najznačajnijih terorističkih antijugoslovenskih akcija , koju je ustaška emigracija uz italijansku podršku (preko Zadra) organizovala je u septembru 1932. godine, a realizovana je kao oružani napad na žandarmerijsku stanicu u podvelebitskom mjestu Brušani.
Oružani napad je planiran i realizovan u vremenu svjetske ekonomske krize, veoma zaoštrenih jugoslovensko – italijanskih odnosa i nestabilnih političkih prilika u samoj Kraljevini Jugoslaviji.
U dosadašnjim radovima o tom ustanku veoma je teško utvrditi način planiranja dizanja ustanka i identitet ustaških terorista, koji su došli iz Italije.
Prema jednoj verziji akciju su planirali i organizovali vodeći krugovi ustaške emigracije Ante Pavelić, Gustav Perčec, Vjekoslav Servaci (Servatzy) i drugi na sastanku 1932. godine u austrijskom mjestu Špital (Spittal) u Koruškoj.
Prema drugoj verziji[1] akciju je planirao Ante Pavelić tako što je u Belgiju poslao svog stručnjaka za tajne veze Jožu Milkovića. On je u tamošnjoj ustaškoj organizaciji među iseljenicima pronašao pet povjerljivih i sposobnih mladića za posebnu misiju u zemlji.
Milković je odabrao Rafaela Bobana, Antu Pejkovića, Milu Marešića (radi se o Mili Barišiću – Đ.P.), Venturu Baljka i Kujundžića ili Kulundžića (radi se o J. Kujundžiću – Đ.P). Oni su iz Belgije otišli u Italiju gdje su se zadržali nekoliko dana, naoružali i izvršili dodatnu obuku. Oružje im je nabavio Vjekoslav Servaci sa talijanskom dozvolom za nošenje.
Prema jednoj od verzija, za izvođenje terorističke akcije angažovano je deset obučenih ustaša iz logora Bovageno u Italiji, gdje se inače nalazilo dvadeset obučenih ustaških terorista. Na Velebit je najprije u julu 1932. godine došlo iz Zadra pet uniformisanih ustaša.
A drugih pet uniformisanih ustaša je došlo 28.08.1932. godine sa brodicom „Anica“, koja je iz Zadra u Lukovo Šugarje prevezla teroriste i oružje. Teroristi su sa dovezenim oružjem preko Devčić-Drage otišli u Velebit, gdje su se našli sa prethodno ubačenim ustašama.
U jednom od izvora[2] kao uniformisane ustaše se navode: Rafael Boban, Stjepan Devčić, Petar Šarlija, Mile Barišić, Ventura Baljak, „Stari“ (nadimak-nije navedeno ime, bio je ranjen – radi se o J. Kujundžiću-Đ.P. ), Ivan Devčić-Pivac, Jocketa Rukavina (vjerovatno Juraj Juco Rukavina- Đ.P.) , Pavle, Jure Devčić, Kruno Devčić, Nikola Devčić. U nekim izvorima se spominju i Pave i Martin Devčić. U svakom slučaju ustaški teroristi su imali najodaniju podršku u Devčić-Dragi, gdje im se priključilo pet Devčića.
U podršci se posebno isticala Manda Devčić, kasnije nazvana „ustaškom majkom“.[3] Ustaške uniforme su bile skrojene po Pavelićevoj ideji. Glavna karakteristika uniforme je bila kapa sa krinkom na kojoj se nalazio prorez za oči i pelerina, istovrsnog kroja talijanske vojske.
Ustaše su 02.09.1932. godine sa Velebita sišli u podvelebitsko selo Rizvanuša (blizu Brušana) i u narednim danima obišli sela kod Pazarišta i Prvan selo u srezu Perušić, te Mušaluk u srezu Gospić. U tim hrvatskim selima narod im je pružio podršku a niko nije prijavio žandarmeriji njihovo prisustvo, iako su se kretali naoružani u uniformama.
Njihov doček među hrvatskim stanovništvom je organizovala ustaška organizacija iz Gospića na čelu sa advokatom Andrijom Arturkovićem, koga su zvali „intelektualni vođa“.Osim njega su važniji akteri ustaške organizacije na tom području bili Marko Došen, trgovac (Artuković je oženio njegovu ćerku, koja je bila nešto starija i neudata-Đ.P.), Juraj-Juco Rukavina, bivši austro-ugarski i jugoslovenski žandarmerijski oficir, Josip Tomljenović i Nikola Orešković, trgovci i Josip Japundžić, poreski činovnik. Oni su uspjeli u toku proljeća i ljeta 1932. godine da zavrbuju veliki proj mještana u podvelebitskim selima a posebno u Lukovom Šugarju, Kalinovači, Pazarištima i Klancu.
U okviru planirane ustaške akcije u Lici zamišljen je bio i eventualni napad na i osvajanje kasarne i naoružanja u gospićkom garnizonu.[4] Ustaška organizacija iz Gospića uspjela je zavrbovati samo dva vojna lica narednike Josipa Čačića i Antu Malbašu.
Za mjesto terorističkog napada je odabrano selo Brušani, koje se nalazi u samom podnožju Velebita i naseljeno je isključivo sa hrvatskim stanovništvom. Brušane se nalaze na komunikaciji Gospić – Karlobag i takva pozicija omogućava neopaženi dolazak terorista sa Velebita, kao i uspješno izvlačenje snaga nakon terorističkog dejstva.
Velebitske šume, šumske staze, pećine i gudure bile su poznate vođama ustanka za skrivanje oružja, a pastirski stanovi po skoro nepristupačnom prostoru odlična skloništa. Stanovništvo na tom prostoru nije bilo samo čisto hrvatsko opredeljeno, nego otvoreno antijugoslovensko ( u stvari antisrpsko – Đ.P.).
Ustaše su bile sigurne u svoj uspjeh jer je već u avgustu 1932. časopis „Ustaša“ objavljivao na naslovnim stranama bombastične naslove: „Ustaše su na Velebitu“, „S Velebita krik se ori“, „Velebit je oživio“ i tome slično.
U žandarmerijskoj stanici u Brušanima službovalo je četiri žandara. Komandir žandarmerijske stanice je bio narednik Jovo Batinica a ostali žandarmi su bili: Milorad Obradović (vio je veoma fizički jak čovjek rodom iz Crne Gore), Ilija Petrović i kaplar Dušan Šušnjar. Batinica i Šušnjar su imali porodice i stanovali su u selu u privatnim kućama.
Petrović i Obradović su živjeli u žandarmerijskoj stanici. Mještani Brušana su posebno mrzili kao navodne „velikosrbe“ žandare Petrovića i Šušnjara. Ustaški teroristi su dobili zadatak da u napadu ubiju žandarmerijskog kaplara Dušana Šušnjara.
Već 03.09.1932. godine iz Gospića u Zadar bježe vođe gospićke ustaške organizacije Andrija Artuković i Marko Došen .
U napadu na žandarmerijsku stanicu ustaškim teroristima su se pridružili i mještani Brušana: Jerko Sudar, Ivica Abramović, Ante Šuper, Joso Barić, Pave Barić, Joso Šuper i Dane Babić. Prema nekim sadašnjim napisima o tom događaju, oko 250 mještana Brušana je posmatralo taj napad, očekujući likvidaciju četvorice žandara. Prije početka napada presječene su telefonske i telegrafske žice prema Gospiću i Karlobagu.
Napad je počeo u 01.30 časova 07.09.1932. godine postavljanjem „paklenog stroja“ (eksploziv sa upaljačem sa satnim mehanizmom), koje je na ulazna vrata žandarmerijske stanice postavio Jerko Sudar.[5]
Na žandarmerijsku stanicu je bačena i bomba talijanske proizvodnje i otvorena vatra iz pištolja i revolvera. Istovremeno su napadnute i dvije kuće u kojima su stanovali žandari sa porodicama. Napad je trajao sat i po vremena.
Uz pucnjavu prisutne ustaše i narod su psovali žandarima srpsku i crnogorsku majku, uzvikivali: „Dolje Jugoslavija“, „Živjela slobodna Hrvatska“, žestoko su vređali kralja Aleksandra i klicali Anti Paveliću. Žandari su uzvratili vatru iz pušaka i odbili napad. Te noći za vreme borbe nije bilo poginulih ni ranjenih, iako je bio ispaljen veliki broj metaka.
Odmah poslije napada u Zadar iz Gospića bježi ostatak ustaškog gospićkog rukovodstva Josip Tomljenović, Nikola Orešković i I. Šarić.
Nakon napada ojačane snage žandarmerije pretraživale su Velebit[6] i podvelebitska sela u Lici i Primorju. Pet uniformisanih ustaša koji su došli iz Italije uspjeli su se preko Paga vratiti u Italiju. Grupa domaćih uniformisanih ustaša, da bi žandarima zavaralo tragove, otišla je prema selu Jadovno.
Na njih je 14.09.1932. godine oko 14.00 časova naišla žandarska patrola koju su sačinjavali podnarednici Stanko Jaćimović i Dragomir Ilijić, kaplar Mate Brujić i vodič seljak Mile Senzel. Šestorica ustaša je sjedilo ispred jedne kuće i ručalo.
Podnarednik Jaćimović je prvi otvorio vatru i smrtno pogodio ustašu Stjepana Devčića iz Lukova Šugarja. Ostali žandari su isto otvorili vatru ali su petorica preostalih ustaša uspjela pobjeći. Žandarmerija je tih dana energično vodila istragu u kojoj je tražila ustaške teroriste, oružje i jatake.
U radovima o tim događajima naglašava se prekomjerna upotreba sile (premlaćivanja seljaka) i paljenje stogova sijena i 48 pojata u Devčić – Dragi i Lukovom Šugarju.
Ustaški oružani napad na žadarmerijsku stanicu u Brušanima pogoršao je inače zaoštrene jugoslovensko – italijanske odnose.[7] Talijanska i mađarska štampa su iskoristile ovaj događaj za dramatizovanje unutrašnjopolitičkih prilika u Jugoslaviji. Prikazivale su to kao početak građanskog rata. Glasine o ustaškim „četama“ na Velebitu, koje su podigle narod na ustanak proširile su se državom.
Tokom istrage o ovom događaju uhapšeno je 224 lica, od kojih je 50 pušteno na slobodu nakon istrage. Suđenja su održana na ljeto 1933. godine u Beogradu i Gospiću. Prvi i glavni proces održan je pred Sudom za zaštitu države u Beogradu od 29.06. do 10.07.1933. godine. Prvooptuženi Juraj-Juco Rukavina osuđen je na kaznu smrti vješanjem.
Jerko Sudar osuđen je na doživotnu robiju a ostalih deset, na kazne zatvora do 10 godina. U drugom procesu, koji je održan 14. do 20.07.1933. godine, na doživotni zatvor osuđeni su zavrbovani narednici gospićkog garnizona Josip Čačić i Ante Malbaša. Ostalih šestorica optuženih dobili su teže kazne.[8]
Na procesima pred Okružnim sudom u Gospiću, gdje su na odgovornost slati manji krivci, uglavnom seljaci koji su učestvovali u primanju odnosno prebacivanju oružja, izrečene su manje vremenske kazne.[9]
Nakon neuspjeha podizanja ustanka Ante Pavelić je zaključio: “Da nije pametno organizirati ovakve ustanke iz vana, jer da se time gubi ljudstvo, a ne postiže nikakva korist. Treba stvarati dobro naoružanu i obučenu legiju, koja bi kad dođe do preokreta, došla u domovinu i preuzela vlast“.[10]
Na saslušanju u Upravi grada Beograda Andrija Arturković je (26.03.1935.) izjavio da je nakon napada ustaša na žandarmerijsku stanicu u Brušanima išao na sastanak sa Pavelićem u Veneciju. Pavelić mu je tada rekao da, akcija sama po sebi nije važna, on je (Pavelić) htio da ispita upornost ustaša, odjek akcije u narodu i reagovnje organa vlasti.[11]
Istog dana kada je dnevna štampa (19.07.1933.) objavila vijest da je kralj uvažio molbu Juci Rukavini i zamjenio smrtnu kaznu doživotnom robijom, kralj Aleksandar je doputovao u posjetu Lici.[12] Sa Plitvičkih jezera, gdje je odsjeo, obišao je više mjesta, susretao se sa stanovnicima i u Gospiću (23.07.1933.) i prisustvovao je sokolskom sletu.
Posjeta kralja Aleksandra Lici kao da je trebalo da znači zatvaranje kruga u vezi sa „ličkim događajima“ i pokaže, prije svega inostranoj javnosti da je u Lici sve u redu. Jugoslovenska štampa je bila puna vijesti o izrazima odanosti naroda Like kralju i kraljevom domu. „Ceo ovaj kraj – pisala je Politika – shvatio je to kao osobiti znak pažnje i kraljevske ljubavi prema Lici, koja je poznata po svojoj tradicionalnoj odanosti državnoj ideji i Nj.V.Kralju.“ [13]
U dubokoj nacionalnoj podjeljenosti u Lici, srpski narod je ostao vjeran lažnom jugoslovenskom snu iz kojeg će biti probuđen 10.04.1941. godine. Hrvatski narod koji je masovno dao podršku ustaškim teroristima iz Brušana, privremeno se pritajio, promjenio je način organizovane destrukcije Kraljevine Jugoslavije i samo čekao pogodnu priliku da u nadolazećem ratu ostvari nezavisnu hrvatsku državu u kojoj neće biti Srba ili će biti svedeni na minimum..
Drugi velebitski ustaški ustanak – Nakon gušenja „hrvatskog proljeća“ 1971. godine proustaška emigrantska organizacija Hrvatsko revolucionarno bratstvo organizovala je 20.06.1972. godineubacivanje u Jugoslaviju (kod Dravograda) 19 ustaških terorista zvanih „Planinske lisice“ a poznatije kao „Bugojanska skupina (grupa)“. U sklopu operacije „Feniks“ oni su trebali dignuti oružani ustanak u južnoj Hrvatskoj, Lici i Hercegovini. U borbi sa ustaškim teroristima poginulo je 13 pripadnika vojne policije, milicije i teritorijalne odbrane. Petnaest ustaških terorista je likvidirano a četiri su uhapšena. [14]
Jugoslovenske bezbednosne snage se još nisu bile oporavile od neprijatnog iznenađenja u kojoj su pokazale slabu efikasnost u borbi sa teroristima, a na Velebitu se dogodilo novo terorističko dejstvo. U nedjelju 24.09.1972. godine oko 15.00 časova na primorskoj strani Velebita, na prvoj krivini poslije Ure (Baške Oštarije) ubijen je iz zasjede Đuro Uzelac, komandir stanice milicije u Karlobagu i ranjen Boro Josipović milicionar iz te stanice. Oni su se vraćali iz Gospića sa svojim službenim „tristaćem“ (Fiat 1300). U prvi mah se nije znalo da li je to dejstvo bilo posljedica osvete, diverzije ili nečeg drugog. Onda je navodno jednog dana u stanicu milicije Karlobag stiglo pismo iz švajcarskog grada Rajhenbaha (Riechenbach), u kojem je napisano, ko je i zašto izvršio atentat na komandira Đuru Uzelca i milicionara Boru Josipovića.
Tada je počela potraga za pripadnicima proustaške organizacije Hrvatske narodne fronte (HNF) Matom Prpićem i Ivicom Matičevićem. Mate Prpić rođen 26.10.1929.godine u Ravnom Dabru (opština Karlobag) na Velebitu je bio član „Tajne revolucionarne ustaške postrojbe“ (TRUP).
Kada je ta organizacija prestala sa radom 1969. godine, jedan od najpovjerljivijih i odanih članova te organizacije Mate Prpić, zajedno sa Ivanom Matičevićem zvanim „Šutljivi“, emigrantom iz Kotor Varoši, organizovao je organizaciju „Hrvatska narodna fronta“ (HNF). Falsifikovanim pasošima ušli su u Jugoslaviju krajem aprila 1972. godine, duboko uvjereni da se „hrvatska država i narodna sloboda neće postići bez oružane borbe“. Matičević se iz Jugoslavije vratio u avgustu a Mate Prpić krajem oktobra 1972. godine, nakon mjesec dana kako je ubio komandira stanice milicije Đuru Uzelca.[15]
U prvoj polovini jula 1974. godine Prpić i Matičević su ponovo ilegalno ušli u Jugoslaviju sa namjerom izvršenja terorističkih dejstava na području Velebita (Karlobag – Gospić). Iz Njemačke su došli do Rijeke, gdje ih je prihvatio Matin brat Ante, kod koga su prenoćili[16]. Do Rijeke ih je u transportnom teretnjaku riječkog „Autoprometa“ prokriumčario Mile Bačić, Matin komšija iz Ravnog Dabra. Prpić i Matičević su se prebacili do Senja a poslije preko Velebita došli u Ravni Dabar, gdje su imali skriveno oružje i podršku mještana. Pretpostavlja se da je polovinom septembra 1974. godine služba državne bezbjednosti preko svoga saradnika „Oskara“ dobila informaciju da su teroristi ponovo na Velebitu. Snage milicije u Gospiću i Karlobagu dobili su pojačanja iz drugih gradova u Hrvatskoj.
Snage bezbjednosti su vršile pretraživanje teško pristupačnih terena na Velebitu. Pošto su
procijenili da se oni nalaze oko Crnog i Ravnog Dabra postavljali su zasjede po noći. Dešavalo se da u tamnoj noći čuju teroriste, ali zbog mraka nisu mogli reagovati.
Nekoliko puta su na udaljenosti od nekoliko stotina metara od zasjede u jutarnjim časovima pronalazili njihove opuške od cigareta. Milicija je znala da su im mještani potpuno naklonjeni. Među mještanima se posebno isticala Slavica Prpić, zgodna i lijepa žena starosti oko 36 godina.
Ona je šarmirala pripadnike milicije dočekujući ih u selu, pokušavajući da od njih nešto sazna i da ih odvrati od potjere. Jednom prlikom visoki službenici gospićke milicije su iznenada došli kod njene kuće i ušli kod nje na razgovor. Kasnijom istragom je utvrđeno da je u tom trenutku terorista Mate Prpić bio sakriven ispod njenog kreveta sa spremnim oružjem za dejstvo.
Krajem oktobra je na Velebitu pao snijeg. Dana 29.10.1974. godine grupa od tri lovca iz Karlobaga (hrvatske nacionalnosti) u potrazi za divljim svinjama uočili su u jednom kamenom usjeku dim. O tome su obavijestili prvu milicijsku patrolu koju su sreli. To je bio inače zadnji dan koji je milicija odredila za traženje terorista. Planirali su nastaviti traženje terorista na drugi način a na proljeće nastaviti potjeru i pretraživanje terena. Četveročlana milicijska patrola nije bila u potpunosti naoružana automatskim oružjem u skladu sa tada važećim naređenjem za kretanje po Velebitu. Ne obavijestivši nadređene samostalno su otišli da provjere informaciju od lovaca. Kada su prišli bliže uočili su Prpića i Matičevića kako ispred neke improvizovane kolibe u pećini peču palačinke držeći oružje na koljenima.
Pošto su se rasporedili oko usjeka milicionar B.J. (vođa patrole) ih je pozvao na predaju. Otvorena je vatra iz pištolja i Matičević je odmah smrtno pogođen. Prpić je potrčao niz usijek i natrčao na milicionara Mirka Vučinića rodom iz Okučana, koji je bio pripadnik specijalne jedinice iz Zagreba. Prema nekim saznanjima Vučinić je izišao ispred Prpića i htio otvoriti vatru, ali je imao zastoj na automatskom oružju (jedini je u toj grupi milicionara imao automat M-56, 7,62 mm).
Prpić je pucao u njega iz pištolja i htio baciti bombu na ostalu trojicu milicionara. Međutim, nekako je zapeo za granu i okliznuo se na snijegu te ga je vlastita bomba ubila.
Na uviđaju su u pećini otkrivene namirnice kupljene u Karlobagu i Rijeci (mesni proizvodi „Čoka“, „Digo“ kvasac i ostali) stare do mjesec dana. Zbog velike hladnoće teroristi su bili obučeni u više slojeva razne odjeće i bili su u veoma zapuštenom higijenskom stanju. U kolibi i pećini nije pronađena veća količina eksploziva i municije, pa se pretpostavljalo da se to nalazilo kod jataka ili u njima znanim skloništima.
Mate Prpić nije bio obični ustaški terorista – egzekutor. Potiče iz ustaške porodice i mjesta (Velebitski Dabrovi) koji je jedinstveno podržavao ustaški pokret u borbi protiv Jugoslavije i srpskog naroda u dvadesetom vijeku. Njegov otac Jakov i stariji brat Ivica su bili ustaše (pripadnici Velebitske bojne) i kao križari su poginuli na Velebitu 12.06.1945. godine. Iako Mate nije imao visoko obrazovanje, u hrvatskoj ustaškoj emigraciji se smatralo da je „malo Hrvata koji su bili tako politički izgrađeni“. Matine zapisane misli i danas se citiraju. Njegova je bila procjena da “pod okriljem SAD, hrvatski narod može ostvariti svoju državu“ (bio je u pravu- Đ.P.). Smatrao je da „Hrvati vode tuđu politiku i zato idu iz razočarenja u razočarenje, iz očaja u očaj“.
O Ivanu Matičeviću – Šutljivom se malo zna. Zna se da je bio desna ruka Mati Prpiću u HNF. Za njega se smatralo da je bio „svjestan i izgrađen borac (ustaški terorista – Đ.P.), koji je došao do spoznaje da Hrvatsku neće osloboditi ni emigrantska politika ni naklonost velesila. Zato je tražio revolucionarni put, uvjeren da je taj normalan u jednom zarobljenom narodu“.
Iz ovih podataka je je vidljivo da oni nisu imali strpljenja da se promjeni međunarodna politika i stvore uslovi za stvaranje nezavisne hrvatske države. Nije ih pokolebao ni neuspjeh ustaške terorističke grupe HRB „Planinske lisice“ („Bugojanska grupa“). Odjek političkog previranja u Hrvatskoj 1971.godine, studentski nemiri i stavovi podrške nižeg sloja hrvatskog naroda sa područja opština Gospić i Perušić, za njih je bio dokaz da je hrvatski narod spreman za ustanak. Zato su i došli, izvršili i pripremali naredna dejstva u ovom području Like .
Prpić i Matičević su imali deklarativnu i ostalu podršku najvećeg dijela hrvatskog naroda na tom području. Jataci su im pomagali u skrivanju i hranjenju. Iz organa službi bezbednosti u Gospiću i Karlobagu oticali su podaci sa kojima su oni bili pravovremeno upoznati. Ostaje nejasno, da li je kobnog 24.09.1972. godine Prpić znao za podatak da je komandir stanice milicije Đuro Uzelac iznenada pozvan da sa rekreacije u kuglanju (kuglana SUP-a u Gospiću) odmah dođe u Karlobag.
I kako je znao na kojem mjestu u milicijskom automobilu sjedi Đuro Uzelac (vjerovatno ga nije lično poznavao – Đ.P.), dok ga je sa prstom na obaraču čekao na najoštrijoj velebitskoj serpentini (mogla se savladati sa veoma malom brzinom – Đ.P.).
Od vremena ubistva Đure Uzelca do likvidacije Prpića i Matičevića hrvatski narod sa tog područja nije se o njima izjašnjavao. Za vrijeme potjere u Karlobagu su mještani ponekad provocirali pripadnike milicijskih potjera a jednom ih čak fizički napali. Činjenica je da su ih lovci hrvatske nacionalnosti otkrili i da je Matičevića ubio milicioner hrvatske nacionalnosti.
U tadašnjim organima bezbednosti u Gospiću je bilo dosta pripadnika hrvatske nacionalnosti koji su učestvovali u potrazi za ovom grupom.
Ovaj slučaj nije bio dovoljno poznat jugoslovenskoj javnosti. Jedino je „Vijesnik“ od 03.11.1974. godine objavio saopštenje zagrebačkog Sekreterijata za unutrašnje poslove „da su na Velebitu ubijena dva ustaška terorista“.
Nije poznato da su Matičević i Prpić imali veze sa pripadnicima JNA u gospićkom garnizonu.
U blizini mjesta gdje je bio ubijen Đuro Uzelac u zaključanom službenom automobilu službe državne bezbednosti iz Gospića, 1976. godine je pronađen mrtav operativac iste te službe Željko Čanić. On je tog dana bio dežurni i u večernjim časovima dobio je poziv da se nađe sa „vezom“ na putu prema Karlobagu. On je po dužnosti pratio neprijateljsku ekstremnu emigraciju.
Službenim izvještajem je utvrđeno da je izvršio samoubistvo. Službenik milicije koji je prvi došao na lice mjesta i vršio uviđaj smatrao je da je u pitanju ubistvo od strane Željku poznate osobe. Njegove kolege iz službe a i većina građana Gospića nikada nisu povjerovali da je to Željko uradio.
Bio je veoma dobar mladić sa veoma prijateljskim i korektnim ponašanjem. U gospićkim kuloarima (u vidu glasina i tračeva) su se navodila dvojica mogućih izvršilaca tog „ubistva“. Oba su bili hrvatske nacionalnosti i pripadnici službe državne bezbjednosti.
Predsjednik SFR Jugoslavije Josip Broz Tito posjetio je Gospić 1976. godine. Za vrijeme njegove posjete privremeno su pozatvarani ekstremni pojedinci simpatizeri ustaškog pokreta. Srpski narod Like opijen partizanskim jugoslovenstvom je već bio zaboravio događaje iz početka sedamdesetih godina. Smatrali su da su zaboravom na sopstvene žrtve, njegovanjem bratstva i jedinstva, „Šestom ličkom koja je kod Drvara spasila Maršala“ i udajom lijepe ličke partizanke Jovanke za Maršala, obezbjedili sebi sigurnu budućnost. Hrvatski narod je deklarativno podržavao sistem socijslističke vlasti, a u skladu sa odredbama Ustava iz 1974. godine postepeno pripremao uslove za događaje koji će uslijediti početkom devedesetih godina.
Sličnosti i posljedice velebitskih ustaških ustanaka – Između oba velebitska ustaška ustanka (1932. i 1972.) postoji sličnost u načinu organizacije i realizacije koja govori o višedecenijskim pokušajima da se oružanim putem realizuje hrvatski nacionalni cilj – samostalna i nezavisna Hrvatska sa malim brojem Srba, koji više neće biti „remetilački faktor“. Sličnosti se ogledaju u sledećim podudarnostima:
– Oba ustaška ustanka organizovana su od strane ustaškog rukovodstva u inostranstvu (Italija i Njemačka) a realizovali su ih ustaški teroristi iz inostranstva u sprezi za domaćim pripadnicima ustaške organizacije i simpatizerima u podvelebitskim i velebitskim mjestima i naseljima.
– Oba ustaška ustanka počela su u septembru mjesecu što je sa stanovišta procjene vremena kao meterorološkog faktora pogrešan izbor.
Naime to je već početak jeseni i na Velebitu meteorološki i drugi uslovi (hladnoća, kiše, opadanje lišća i drugi) ne omogućavaju uslove za boravak u pećinama, zemunicama i ostalim prirodnim staništima. Vjerovatno su ustaški planeri planirali uspješan i brz završetak ustanka ili da će ustaški teroristi moći prezimiti u velebitskim selima, tako da bi vremenske neprilike zapravo ometale aktivnosti jugoslavenskih snaga bezbednosti (žandarmerija i milicija) u potrazi za teroristima.
– Oba ustaška ustanka realizovana su na istom prostoru Velebita (pravac Brušane –Karlobag) osloncem na podvelebitska sela naseljena hrvatskim stanovništvom sa ličke i primorske strane Velebita. Ustškim teroristima je pružena podrška iz gradova u okruženjnju tog prostora: Zadar, Rijeka, Senj i Gospić.
– U oba ustaška ustanka prvo su napadnute jedinice i pripadnici snaga javne bezbednosti, koji su bili srpske nacionalnosti, a navodno su po ustaškim ideolozima „stvarali Veliku Srbiju“. Ustaški teroristi su imali za osnovn cilj u napadu u Brušanima 1932. godine, da prije svega ubiju žandarmerijskog kaplara Dušana Šušnjara, koji je vjerovatno bio Srbin rodom sa prostora Hrvatske.
Isto tako 1972. godine ubili su Đuru Uzelca, komandira stanice milicije iz Karlobaga, koji je bio rodom iz Metka (zaseok Kukljic ). Za pretpostaviti je da su oni bili posebna meta, jer su dobro poznavali hrvatski nacionalni ekstremizam u okviru svojih nadležnosti i u svakodnevnom radu i životu se borili protiv njega.
– U oba ustanka su likvidirani ustaški teroristi za vrijeme objedovanja. Stjepan Devčić je ubijen za vrijeme ručka, a Prpić i Matičević dok su spremali palačinke. Kada je likvidiran Devčić tom prilikom je bio ranjen ustaški terorista J. Kujundžić, koji se uspio spasiti i pobjeći za Italiju.
– U oba ustaška ustanka se pojavljuju žene – jataci Hrvatice – heroine kao Simbol „hrvatske majke“ koje rađaju sinove za ostvarenje „hrvatskog tisućljetnog sna“. U Prvom velebitskom ustanku proslavila se „junakinja sa Velebita“ Manda Devčić, poznatija kao „ustaška majka“. Njeni sinovi Stipe, Krunoslav i Ivan su učestvoli u ustanku a ona i ćerke Zorka i Dragica su aktivno pomagale (hrana i ostale potrepštine) i bile im jataci, zbog čega su bile osuđene na sudu u Gospiću. Kada je njen sin ustaški bojnik Krunoslav poginuo 12.02.1944. godine kod Ludbrega, na sahrani u Zagrebu gdje je prisustvovalo preko hiljadu ljudi, Manda je izjavila: „Nije mi žao što je poginuo za Hrvatsku, žao mi je što nisam mlađa da rodim još desetero takvih“. U Drugom velebitskom ustanku Hrvatica – heroina je bila Slavica Prpić.
Ona je na poseban način sa dvostrukom igrom bila šarmirala pripadike snaga bezbednosti i kod njih stvorila privid saradnika na terenu. Međutim, nakon hapšenja je postala prava zvjer. Kada su je uvodili na suđenje u salu Okružnog suda u Gospiću iznenada se otrgnula čuvaru i skočila je na službenicu SUP-a Gospić M.M. koju je fizičkim napadom povredila. Za vrijeme boravka u gospićkom zatvoru provocirala je čuvare na različite načine (skidala se gola, galamila, pjevala itd.)
– Nakon oba ustanka Liku i Gospić su posjetili jugoslavenski suvereni – kralj Aleksandar (1933.) i predsjednik Josip Broz Tito (1976.). Ekstremni ustaški pojedinci su bili privremeno pritvoreni u gospićkom zatvoru a lokalni političari su na organizovanim manifestacijama i pozdravnim govorima vješto servirali referate o odanosti Ličana jugoslavenstvu i vjeri u uspješan zajednički suživot Srba i Hrvata na tom prostoru.
Činjenica je da tim posjetama uzroci nezadovoljstva srpskog i hrvatskog naroda nisu otklonjeni. Hrvatski narod je i dalje strpljivo čekao svoju priliku za izlazak iz Jugoslavije i rješenje srpskog pitanja. Srpski narod je i dalje naivno vjerovao u mogući suživot na tom prostoru, pri čemu je u dobroj mjeri žrtvovao svoj nacionalni identitet.
– Nakon uspostavljanja nezavisne i samostalne hrvatske države (1941. i 1991.), vršen je progon lica koja su učestvovali u potjeri za ustaškim teroristima na Velebitu, saslušanjima i suđenjima. Prema izvoru[17] „početkom kolovoza 1941. započelo je u Zagrebu zasjedanje Velikog senata pri Izvanrednom narodnom sudu.
Optuženi su bili Milan Huzjak, bivši inspektor banske vlasti, Nikola Vujičić, oružnički potpukovnik u mirovini, Ivan Jerkić, oružnički narednik zbog poduzimanja kažnjivih postupaka protiv hrvatskih nacionalista za vrijeme spomenutog tzv. Ličkog ustanka 1932.godine. Uz njih suđeno je i Vatroslavu Ondrinskom, Petru Pintariću i Tomi Slunjskom“. Gospićke ustaše su imale spisak civila koje je žandarmerija angažovala 1932. godine za pretraživanje Velebita. Tako su već od kraja aprila 1941. godine u Divoselu tražili Paju Vujnovića – Nikičina zato što je učestvovao u potjeri sa žandarima. Prilikom pokušaja hapšenja njega i njegovog brata Mile 30.06.1941. godine u Divoselu, Pajo je pružio otpor pri čemu je ranjen i od posledica tog ranjavanja ubrzo je umro.[18] Na hrvatskim portalima se može pronaći „Optužnica za Gospićke udbaške krvnike“ kojom izvjesni Zvonimir R. Došen iz Hamiltona (Kanada) javno optužuje („podnosi kaznenu prijavu“) Josu Bubaša, Ivu Ercegovića i Paju Milkovića, službenike državne bezbednosti iz Gospića, za progon i hapšenja osoba hrvatske nacionalnosti koji su pomagali i sarađivali sa ustaškim teroristima Prpićem i Matičevićem od 1972. do 1974. godine.
– Zanimljiv je odnos komunista prema Prvom velebitskom ustanku. List „Proleter“ organ CK KPJ, u broju od 28.12.1932. godine objavio je da Komunistička partija „pozdravlja ustaški pokret ličkih i dalmatinskih seljaka i stavlja se potpuno na njihovu stranu“. Takav stav je bio, između ostalog, posljedica stava Kominterne da je Jugoslavija umjetna versajska tvorevina, koju treba razbiti. Posebno prijateljstvo i saradnja između ustaških terorista i komunista se razvilo na odsluženju kazne u zatvoru u Sremskoj Mitrovici.[19] Tu je Milovan Đilas postao pravi prijatelj sa Jucom Rukavinom a sa ustašama su se družili i davali im podršku Koča Popović, Moša Pijade, Prica, crnogorski nacionalista Stefan Mitrović i drugi. Marko Orešković je posebno srdačno pozdravio ustaške teroriste sa: „Zdravo moji Likaneri. Ja sam Marko Orešković iz Široke Kule“.[20]
U tom antijugoslovenskom jedinstvu ustaških terorista sa Velebita i komunista, koje je nastalo u zatvoru u Sremskoj Mitrovici preovladao je zajednički stav da se protiv Kraljevine Jugoslavije „komunisti bore lecima i pismom a Hrvati bombama“.[21]
– O Prvom velebitskom ustaškom ustanku (1932.) ima nekoliko radova koji su izašli 1970, 1980 i 1990. godine. O Drugom velebitskom ustaškom ustanku (1972.-1974.) imaju samo kratke informacije o likvidiranim ustaškim teroristima i poginulim milicionarima. U pisanim radovima od 1970. do 1990. godine minimizira se značaj ustaškog ustanka iz 1932. godine i svodi se na nivo običnog incidenta. Poznati hrvatski komunistički rukovodilac Jakov Blažević, koji je porijeklom iz gospićkog kraja, kaže da je: „konačni zbir ličke ustaške afere, sve u svemu malo ili ništa“.[22]
– U literaturi su se posebno afirmisali učesnici napada na žandarmerijsku stanicu u Brušanima, koji su u međuvremenu postali komunisti i partizani. Oni su navodno „na robiji shvatili i naučili da je hrvatsko pitanje u biti sastavni dio revolucionarne borbe za klasno, socijalno i nacionalno oslobođenje svih naroda Jugoslavije“. [23] Učesnici napada u Brušanima, koji su ostali u ustaškom pokretu i postali visoki oficiri i zločinci su na odrđeni način potisnuti u stranu. Za njih se navodilo da nisu bili „junaci“ a nisu bili niti „odvažni i kuražni“.
Posebno je afirmisan mještanin Brušana Jerko Sudar koji je oteo eksploziv ustaškim teroristima i sam ga postavio na vrata žandarmerijske stanice. On je u ratu bio hrvatski partizan, predsjednik Narodno-oslobodilačkog odbora za Liku, a poslije rata funkcioner u organima socijalističke vlasti. Braća Miško i Stipić Došen su postali nosioci Partizanske spomenice. U partizanima su takođe bili Ivica Abramović, krojač, Joso Šuper. Seljak Joso Barić je bio navodno simpatizer NOB-a.
– Međutim, „zaboravljeni“ organizatori i neposredni izvršioci napada na žandarmerijsku stanicu, imali su zapažene ustaške karijere i većina njih su postali ratni zločinci.
Andrija Arturković, advokat u Gospiću, osnivač i vođa ustaške organizacije iz Gospića u vadi NDH bio je ministar unutrašnjih poslova, ministar pravosuđa i bogoštovlja i državni prabilježnik (čuvar državnog pečata). Poslije rata pobjegao je u inostranstvo.Ovaj „ministar smrti“ i ratni zločinac izručen je Jugoslaviji 1986. godine. Osuđen je u Zagrebu na kaznu smrti streljanjem, koja nije izvršena zbog njegovog zdrastvenog stanja. Umro je u Zagrebu 1988. godine.
Marko Došen, trgovac u Gospiću, član ustaškog vodstva u Gospiću za vrijeme NDH je bio zastupnik hrvatskog Sabora i poglavnikov doglavnik.
Prvooptuženi Juraj Juco Rukavina, pod uticajem Andrije Artukovića osnovao je ustašku organizaciju u tadašnjem srezu Perušić (danas općina Perušić – Đ.P.). Poglavnik Ante Pavelić ga je postavio 16.04.1941. godine za prvog zapovjednika ustaške vojnice. U maju 1941. godine bio je jedan od organizatora Koncetracionog logora Gospić – Jadovno – Pag.
Komandovao je 17. i 22. ustaškom bojnom, koje su obezbeđeđivali taj koncetracioni logor, vršile zlostavljanje i masovne likvidacije srpskog naroda i zatočenika logora. Izvršio je mnoge zločine nad srpskim narodom. Postao je pukovnik ustaške vojnice. Zarobljen je 1945. godine nakon čega je osuđen na smrt streljanjem.
Rafael Boban – Ranko je postao general ustaške vojnice sa titulom viteza. Bio je jedan od osnivača Crne legije i počinitelj mnogih ratnih zločina.
Viktorio Baljak – Ventura je bio jedan od zapovjednika logora (na Pagu i Velebitu). Isticao se svirepim klanjem i ubijanjem zatočenika (pio ljudsku krv zaklanih), tako da se smatra jednim od najvećih krvoloka tog vremena u Evropi. Postao je dopukovnik ustaške vojnice i jedno vrijeme je bio zapovjednik poglavnikove bojne. Na kraju rata ostao je na Velebitu, gdje se borio nekoliko godina kao križar.
Ivan Devčić-Pivac je prije rata bio poznati lokani švercer u Primorju (Zadar-Lukovo Šugarje). U ratu je postao bojnik ustaške vojnice i poznati ustaški koljač. Pod njegovim zapovjedništvom gospićke ustaše (Lički zdrug) su izvršile pokolj nad srpskim narodom Divosela. Bio je jedan od zapovjednika logora na Pagu i Velebitu u sistemu Koncetracionog logora Gospić – Jadovno – Pag.
Krunoslav Devčić je postao bojnik u Ustaškoj vojnici i bio „stjegonoša“ u pratnji poglavnika Ante Pavelića. Na vlastito inzistiranje je otišao u borbu, gdje je 12.02.1944. godine poginuo kod Ludbrega.
Pavle Devčić je postao satnik ustaške vojnice i bio čuveni zapovjednik zloglasne Velebitske ustaške bojne.
Polde Šuper iz Brušana,bio je jedan od organizatora napada na žandarmerijsku stanicu i jatak teroristima. Ustaški bojnik Ivan Devčić-Pivac ga je postavio za ustaškog tabornika sela Rizvanuša i Brušane.
– Velebitski ustaški ustanci po svom intezitetu, trajanju akcije i realizaciji proklamovanog cilja po poznatim kriterijumima teško se mogu smatrati pravim ustancima. Ali, hrvatski narod je te ustanke doživio kao „svehrvatske ustanke“, koji su oružanom borbom kontinuirano održavali njihovu borbu za nezavisnost i samostalnost Hrvatske.
– Na prostoru Velebita i šire ustaški teroristi su imali punu podršku lokalnog stanovništva. Niži slojevi hrvatskog stanovništva na području opština Gospić i Perušić u većoj mjeri su davali podršku ustanicima sa Velebita. Građanski slojevi su kalkulirali, gledajući prije svega vlastite interese. Puna i opšta podrška je data u vrijeme kada su međunarodna situacija i unutrašnje prilike omogućile realizaciju ciljeva hrvatskih ekstremnih nacionalista u 1941. i 1991. godini.
– Značaj Velebitskih ustaških ustanaka možda najbolje definiše napis na spomeniku ustaškom teroristi Stjepanu Devčiću, koji je ubijen 14.09.1932. godine kod Jadovnog. Spomenik je podignut 07.09.2012. godine povodom 80 – godišnjice Velebitskog ustanka, od strane Udruge hrvatskih dragovoljaca Domovinskog rata grada Rijeka i Bilaj – Gospića.
Na spomeniku piše: „U Velebitskom ustanku, u Jadovnom (Krč ) 14.rujna 1932. godine kao prva žrtva srbočetničkog terora pao je ustanik antifašist Stjepan Devčić (1903 – 1932). Ovim prvim ustankom protiv velikosrpskog fašizma i okupacije zapaljena je iskra slobodne, samostalne i nezavisne Hrvatske Države, što je nakon sloma četničko – jugokomunističke agresije – konačno ostvarena u Hrvatskom odbrambenom ratu (1990.-1995.)“.
Zaključak
Zaoštrenost međunacionalnih odnosa i permanentna kriza u staroj i novoj Jugoslaviji, sa nerješenim socijalnim, ekonomskim i nacionalnim pitanjima odražavala se posebno u Lici, gdje je žarište svih suprotnosti bio prvenstveno Gospić i njegova okolina.
Pomješanost Srba i Hrvata na području Gospića i Perušića, iskorišćeno je za raspaljivanje najprimitivnijih strasti vjerske i nacionalne mržnje. Od kraja dvadesetih godina i početka tridesetih prošlog vijeka u Gospiću je djelovala snažna ustaška organizacija, koja je imala poseban uticaj na studente, srednjoškolce ali i ostale hrvatske mase.
Na ovom škrtom zemljišnom području Ličkog polja i Velebita, oštre klime i surovog života, na temeljima fašističke ideologije, razvilo se zlo sjeme ekstremnog hrvatskog nacionalizma, koje će biti sudbonosno za skoro potpuni nestanak srpskog naroda, težišno kroz zločin genocida, etničko čišćenje, poslijeratnu kolonizaciju i ekonomsku migraciju.
Planina Velebit je u ratovima i kroz teroristička dejstva u miru postajala uporište hrvatskih vojnih formacija i ustaških terorista, kojima je lokalno hrvatsko stanovništvo davalo bezrezervnu pomoć i podršku. Jugoslovenske policijske i vojne snage podnjele su ogromne žrtve i naprezanja da bi u velebitskim bespućima neutralisale ili uništile hrvatske snage.
Jedna od najljepših planina na svijetu Velebit, koja je proglašena parkom prirode i ima dva nacionalna parka, tokom Drugog svjetskog rata postala je jedna od najvećih grobnica srpskog naroda.
Fusnote:
[1] J. Blažević, Prepoznavanja, „Mladost, Zagreb, „Prosveta“ Beograd, „Svjetlost“ Sarajevo, Zagreb, 1980. str.153.
[2] I. Abramović, Istina o takozvanom Ličkom ustanku 1932. godine u Brušanima, Zagreb,1990, str.196.
[3] Mandini sinovi Stjepan i Kruno su učestvovali u napadu u Brušanima. Stjepan je poginuo a Kruno je postao ustaški bojnik u NDH. Zbog pomoći teroristima Manda je zajedno sa svojim ćerkama Zorkom i Dragicom, bila osuđena u Gospiću.
[4] Napadi i osvajanje kasarni gospićkog garnizona od strane ustaških i paravojnih hrvatskih snaga izvedeni su 1941. i 1991. godine.
[5] Ustaše Ivan Devčić- Pivac i Rafael Boban su se duže prepirali ko će postaviti eksploziv. Njihovo prepiranje je prekinuo mještanin Jerko Sudar, koji je od njih uzeo eksploziv i stavio ispred vrata žandarmerijske stanice.
[6] Uz žandarmerijske snage angažovano je bilo još oko 800 seljaka iz okoline Gospića.
[7] Talijanski fašistički režim je planirao tri diverzije protiv Jugoslavije: na Kosovu, Makedoniji i Lici.
[8] Politika, 15.07. – 21.07.1933.
[9] Politika, 19.08. i 27.08.1933.
[10] Zapisnik UDB-e o saslušanju ustaškog pukovnika Ivana Perčevića od 3.I. 1947. godine, www.academia.edu.
[11] T.Stojkov, O takozvanom Ličkom ustanku 1932, Časopis za suvremenu povijest, 2/1970, str.174.
[12] Politika, 20.07.1933.
[13] Politika, 23.07.1933.
[14] Poslednji uhapšeni ustaški terorista Mirko Vlasnović predao se 28.07.1972. godine u svojoj rodnoj kući u selu Zemunik Gornji kod Zadra.
[15] U Gospiću se pričalo da je ustaški terorista napustio Velebit, kada mu je javljeno da milicija zna njegov identitet. Navodno je Jakov Blažević nesmotreno u jednom društvu u hotelu „Velebno“ rekao taj podatak a doušnici su odmah javili Mati Prpiću.
[16] Ante Prpić je bio šef navoza u brodogradilištu „3.Maj“. Uhapšen je 18.01.1975. i osuđen na 15 godina zatvora, koje je izdržao u Lepoglavi.
[17] D. Kovačić, Oružništvo Nezavisne države Hrvatske Redarstveno tijelo i vojna postrojba 1941.-1945, Zagreb, 2014, str.35.
[18] D. Rajčević, Monografija Divosela 1527-1945, Centar za kulturu Gospić, Ličke novine, Gospić,1990, str.136.
[19] Zbog komunističkog obrazovanja u zatvorskim uslovima, komunisti su ove zatvorske objekte nazivali „crveni univerziteti“.
[20] I. Abramović, Istina o takozvanom Ličkom ustanku 1932. godine u Brušanima, Zagreb,1990. str.203.
[21] Isto, str.206.
[22] J. Blažević, Prepoznavanja, „Mladost, Zagreb, „Prosveta“ Beograd, „Svjetlost“ Sarajevo, Zagreb, 1980., str.141.
[23] Isto, str.143.
Autor:Đorđe Pražić
Izvor: Udruženje Gospićana „Nikola Tesla“ Beograd
One Response
Bilo nas je Srba (zvali su nas Vlasi u Lici 1701. godine 68% a 1712. godine čak 73%. Tada Gospića nije bilo. Prije Velebitskog ustanka ubijen jke minisar Milorad Drašković u Delnicama 1922. godine. Za Ličane još nepovoljniji odjek na nacionalnu podjeljenost je imao događaj u Senju 1937. godine, kada je ubijeno sedam Hrvata većinom iz Gospića. Mošo Pijade je svoj stav o položaju Srba u Hrvatskoj i Hrvatske u Jugoslaviji objavio 1944. u Zagrebu i to na ćirilici. Ponosim se što sam vojni rok služio u Bileći 1968. godine. Ubrzo sam dobio čin poručnika i rezervnog kapetana. I ništa dalje. I nije mi žao. Ali, razlog je bio sledeći. Učestvovao sam u brojnim vježbama, na Udbini, Ploči, Ljubovu, Smiljanu i jednom osamdesetih na Vedrinama kod Metka. Od trinaest dana deset smo zbog kiše bili pod šatorima, uz samu šumu Velebita i s te strane neobezbeđeni. Javno sam kritikovao našu taktiku, jer je područje Velebita bilo totalno zapostavljeno. Tadašnji aktivni oficir Ž.M. mi je to zapamtio. Njegovo objašnjenje je bilo da to rade specijalne jedinice. Naše mobilizacijsko zborište je bilo selo Trnovac, nedaleko Jadovna. Na kraju, spomenuo bih pokojnog Milana Bilajića i istrajan stav prema svim žrtvama, prvenstveno Jadovana i Jasenovca i prema zločincima.