SUSRET SA ISTORIJOM: Zagreb nastavlja ono što su ustaše počele

Stari cinik je davno rekao da je istorija lepa žena koja se preudaje. Ili, kako bi rekao Marks, ponavlja se dva puta.

Piše: Ivan Miladinović

Prvi put kao tragedija, drugi put kao farsa. Sutra u Hrvatskoj počinje popis stanovništva. Rezultati su izuzetno važni za nacionalne manjine, jer se neka od njihovih prava ostvaruju na osnovu brojnosti utvrđene na popisu. Zato je i predigra bila zanimljiva. Još sredinom avgusta pojavili su se plakati i bilbordi, širom ove države, sa natpisom „Popis stanovništva 2021“ i označenim rečima „Hrvat“, „Pravoslavac“ i „Hrvatska pravoslavna crkva“ kojima se Srbi pozivaju da se izjasne kao Hrvati i vernici „Hrvatske pravoslavne crkve“.

Glavni inicijator bio je čovek koji je tad, a i danas, govorio da je rimokatolik. Zove se Ivo Matanović i njegova biografija dovoljno govori o pozadini ove ujdurme. Bio je pripadnik „ustaške mladeži“, preživeo je Blajburg, za razliku od svog oca, koji je bio ustaški oficir u Jasenovcu. Pred sam kraj Drugog svetskog rata i Matanović je bio stražar u Jasenovcu.

Neverovatno je da se od toliko Hrvata pravoslavaca nije našao bar jedan koji bi bio na čelu te takozvane hrvatske pravoslavne crkve. Prvih dana je „crkvu“ vodio „iguman Jelisej“, prezimena Lalatović, iz Nikšića. Za njega kažu da je bio monah Srpske pravoslavne crkve, zatim je prešao u takozvanu Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Tamo se posvađao sa ekipom kvazisveštenika Miraša Dedeića, pa je izbačen „zbog podsticanja nemorala, nereda i nemira“. Posle toga zaputio se u Hrvatsku.

Onda je za „poglavara“ izabran izvesni Aleksandar Ivanov, sveštenik iz Bugarske. On je 30 godina bio u Bugarskoj pravoslavnoj crkvi, koju je napustio kad se, na poziv Matanovića, preselio u Hrvatsku. On će, po receptu slične družine iz Crne Gore, najaviti da im je plan da otimaju hramove SPC. I bez ikakve zadrške pozvao se na Pavelićevu Hrvatsku pravoslavnu crkvu Nezavisne Države Hrvatske, kao temelj neke autokefalnosti njegove tobožnje verske zajednice.

Sada sa farse da pređemo na tragediju.

Odmah po kapitulaciji Jugoslavije aprila 1941. godine i proglašenja NDH, ukinuta je nadležnost SPC za više od 1,8 miliona vernika u novoosnovanoj kvislinškoj državi. Ukinut je i naziv srpska pravoslavna vera i promenjen u grkoistočnu, koji se upotrebljavao pre 1918. Istovremeno, počinje akcija prisilnog prevođenja Srba na rimokatoličku veru.

Već početkom 1942. ustaškom režimu postaje jasno da je nemoguće fizički uništiti, proterati i pokrstiti sve Srbe. Suočeni su sa oružanim otporom Srba, koji su se masovno priključivali partizanskim i četničkim odredima i činili okosnicu antifašističkih pokreta. Njihove ustaničke formacije postaju sve brojnije i snažnije, a borbenim dejstvima stvarali su velike probleme u ostvarivanju ratnih planova Trećeg rajha. Nemcima nije bila u interesu potpuna eliminacija pravoslavlja. Oni su prostor evropskog jugoistoka posmatrali znatno šire i u perspektivi imali druga rešenja.

„Nemački projekat Noe ordnung, odnosno novi svetski poredak, imao je u planu i stvaranje zajednice pravoslavnih država Evrope. Dakle, koliko država, toliko pravoslavnih crkava. Ideja o HPC rođena je kod Nemaca i predočena Paveliću u okviru rešavanja srpskog nacionalnog pitanja. Rečeno mu je da mora da bude blaži, da ne može da pobije sve Srbe. Projekat HPC osmislili su obaveštajni organi nemačkih službi uz pomoć ustaša. Nemci su bili operativci, a Hrvati izvođači radova. Našli su najveću potporu među ruskom emigracijom. Proglašena je kao autokefalna crkva, s planom da bude u rangu patrijaršije“, piše Veljko Đurić Mišina, u knjizi „Ustaše i pravoslavlje – Hrvatska pravoslavna crkva“.

HPC je zvanično proglašena 7. aprila 1942. Tog dana, u Crkvi Svetog Preobraženja u Zagrebu, ustoličen je mitropolit Germogen Maksimov, emigrantski duhovnik ruskih izbeglica u Grčkoj i Jugoslaviji. Pre nego što će pred boljševicima napustiti Rusiju, bio je jekaterinslavski arhiepiskop i novomoskovski mitropolit. Izbijanje Drugog svetskog rata dočekao je, kao osamdesetogodišnjak, u manastiru Hopovo na Fruškoj gori. Bio je udovac i imao je šestoro dece.

ČelnikHPC nosio je naslov „mitropolit zagrebački i cijele Hrvatske“. Uz zagrebačku mitropoliju osnovane su i brodska, sarajevska i petrovačka eparhija. Sveštenstvo je pretežno bilo sastavljeno od beloruske emigracije i bivših srpskih sveštenika koji su i pre 1941. bili poznati po problematičnom ponašanju. Nemačke novine sutradan, po rukopoloženju mitropolita HPC, izvestiće iz Zagreba da je to prevashodno politički čin kojim je „sukob između zapadnog i istočnog Rima, prisutan na ovim prostorima više od 1.000 godina, ovim potezom prevladan“.

U organizovanju ove crkve značajna je uloga bivšeg činovnika SPC Miloša Oberkneževića, koji je po Pavelićevom nalogu napisao njen ustav, uglavnom prepisujući i prilagođavajući potrebama ustaške države, dokument SPC. Ovaj pravilnik je publikovan 5. juna 1942. u „Narodnim novinama“ i tim je zaokružen proces stvaranja Hrvatske pravoslavne crkve.

Pokrenut je i istoimeni časopis čiji je glavni urednik bio Savić Marković Štedimlija. Pavelić je imao potpunu kontrolu nad njenim radom, čime je obezbedio da ta nekanonska crkva radi na propagiranju ustaškog pokreta.

USTAŠE nisu pokazivale nikakvu zainteresovanost da njihova nova crkvena tvorevina ostvaruje bilo kakva prava. Prevashodno su nastojali da preko nje likvidiraju SPC. Tako da i pravoslavni živalj, koji je pristupio novoj crkvi, nikad nije bio izjednačen u bilo kakvim pravima sa Hrvatima. Progoni protiv njih su nastavljeni, iako je ustaška propaganda nastojala da sakrije, ili bar ublaži, količinu zločina.

Pozadina, motivi i zasluge za njeno osnivanje u našoj istoriografiji i publicistici različito su tumačeni. Jedni su zagovarali da je osnovni cilj bio odvajanje Srba od pokreta otpora, a drugi da je to jedna od faza asimilacije i denacionalizacije Srba u Hrvatskoj, odnosno sastavni deo genocida koji je nad srpskim narodom izvršen u NDH.

I oko uloge Nemaca u formiranju Pavelićeve pravoslavne crkve iznošeni su razni stavovi – od toga da je to poglavnikova ideja – do toga da je HPC direktno stvorio Gestapo. Ima i nekih tvrdnji ustaškog vikara Vilima Cecelje, da je osnivanje ove ustanove predložio „uzoriti“ nadbiskup Alojzije Stepinac lično.

SRPSKA pravoslavna crkva, iako se usled javnog antifašističkog delovanja u martovskom prevratu 1941. i utamničenja patrijarha Gavrila Dožića, nalazila u vrlo nepovoljnom položaju, odmah je osudila čin osnivanja HPC i preduzela mere da obavesti ostale pravoslavne crkve o tom nekanonskom činu. Stav Sinoda o osnivanju HPC predočili su 22. aprila 1942. episkopi Nektarije i Venijamin, Veliboru Joniću, ministru u Nedićevoj vladi. Sinod je zvaničnu odluku doneo osam dana kasnije.

I Ruska zagranična crkva, na čelu sa mitropolitom Atanasijem, odmah je reagovala na postavljenje Germogena za patrijarha u novoproglašenoj božjoj ustanovi. On je optužen da je prekršio dug niz crkvenih zakona i pravila, da svesno „kida“ deo SPC koja je prihvatila izbegle Ruse posle revolucije i pomogla im da prežive. Izbačen je iz Sinoda i zabranjeno mu je da služi Božju službu.

Uspostavljanje Hrvatske pravoslavne crkve, dovođenje ruskog emigranta mitropolita Germogena na njeno čelo, biće jedan od prvih primera kako vlasti nekanonski osnivaju crkvu, organizuju njen unutrašnji poredak i postavljaju sveštenstvo i jerarhiju. Nažalost, u godinama koje budu pristizale, i nakon poraza fašizma, sve češće ćemo biti svedoci sličnih poduhvata.

PRIZNAVANjE OD BUGARA I RUMUNA

HRVATSKA pravoslavna crkva iz NDH nikada nije dobila priznavanje. Prva ju je priznala Ruska crkvena opština iz Sarajeva, a potom Bugarska i Rumunska pravoslavna crkva, razumljivo, jer su njihove zemlje bile deo sila Osovine. Krajem 1942. Germogen je preko ministarstva spoljnih poslova NDH zatražio priznavanje od vaseljenskog patrijarha, a kakav je status imala ta takozvana crkva, najbolje govori što je u toj molbi zatražio i da mu pošalju episkope i sveštenstvo koje mu nedostaje. Nigde u istorijskoj dokumentaciji ne postoje tragovi da je dobio bilo kakav odgovor. Njegova crkva nestaje zajedno sa NDH 1945. godine, a on je osuđen na smrt i pogubljen posle rata.

Izvor: NOVOSTI