Suočavanje sa zabludama

Tema političke represije i danas izaziva kontroverze zbog još ne sasvim zamrle ideološke ostrašćenosti, pothranjene poluvekovnim jednopartijskim monopolom. Arhivska građa SDB-a duga je skoro deset kilometara

POLITIČKA represija u savremenoj istoriji Srbije kao fenomen koji je obeležio jednu epohu i bio decenijama zabranjena tema, tek u novije vreme postala je predmet interesovanja istraživača. Međutim, većina dosadašnjih istraživanja je uglavnom obeležena parcijalnim pristupom, i nedovoljnom dokumentarnošću, ograničena na lokalne terenske ili alternativne izvore, usled svojevrsne zabrane pod kojom je bila građa policijsko-bezbednosnih institucija. Pritom, političke podele prelivale su se često u nauku, sužavajući istraživački okvir, deleći žrtve na „naše“ i „njihove“ i onemogućavajući celovito sagledavanje kršenja elementarnih ljudskih prava. Najskorija prošlost je pak pokazala da prećutkivanje represije i zločina kao i izostanak kritičkog odnosa i nekažnjavanje počinioca vodi ka njihovom neprestanom ponavljanju.

UGLAVNOM se do sada pisalo i istraživalo o žrtvama okupatora i kolaboracionista kao i o pobeđenim stranama u građanskom ratu. Postojale su državne komisije i institucije koje su se bavile istragom po okončanju Drugog svetskog rata. Mnogim zločincima je suđeno, a sačinjen je i delimičan popis stradalih lica, podignuti mnogi spomenici žrtvama rata. Nažalost, period po okončanju Drugog svetskog rata obiluje i političkim nasiljem koje po intenzitetu gotovo ne zaostaje za ratnim vremenom (u Srbiji najviše u poslednjim mesecima 1944. i početkom 1945). Tada je na desetine hiljada građana stradalo mahom bez suda pod optužbama za kolaboraciju, ratne zločine ili kao „narodni neprijatelji“ i „neprijatelji današnjice“. Osim ratne osvete, ovi događaji su pre svega nosili jak revolucionarni naboj, bili dobro organizovani i koordinisani sa partijskog i državnog vrha. Međutim, uočljivi su u nekim slučajevima i primeri bezvlašća i samovolje.

PROJEKAT istraživanja i popisivanja žrtava ovog posleratnog terora, lociranja masovnih tajnih grobnica i objavljivanje izvora koji je 2009. podržala Vlada Srbije, osnivanjem Državne komisije za tajne grobnice, pored naučnog, imao je prevashodno humani i društveno-politički značaj. Objavljivanje dokumentarnih izvora i nova saznanja o intenzitetu, metodama i oblicima kršenja osnovnih ljudskih prava i tehnologiji represije, trebalo bi da predstavlja jednu od ključnih tačaka u kontekstu suočavanja srpskog društva s prošlošću kao i za konačno podvlačenje crte iza autoritarnog nasleđa. Istraživanje i objavljivanje imena svih ubijenih lica u političkim čistkama, kao i obeležavanje masovnih tajnih grobnica kao naličja savremene srpske istorije, pretenduje da doprinese slomu tragičnog kontinuiteta ratnih zločina na teritoriji Srbije.

STAVLjANjEM na uvid brojnih dokumenata i svedočenja o karakteru represije posle Drugog svetskog rata i njihovim kritičkim iščitavanjem doprinosi se razbijanju zabluda i mitova i onemogućava politička manipulacija brojem stradalih. Ukidanjem polemika (s jedne strane minimizacije i negiranja zločina kao i vulgarizacije i preuveličavanja s druge) pomaže se daljem duhovnom ozdravljenju i demokratizaciji srpskog društva. Na ovaj način daje se doprinos procesu nacionalnog pomirenja koje se sada gradi na zdravim temeljima suočavanja sa zločinima o kojima se dugo ćutalo.

TEMA o kojoj se dugo šaputalo, a potom, kada je puštena iz Pandorine kutije u publicistici, pretvarana je u novi mit (često šteteći samoj ideji suočavanja), sada je na naučan i objektivan način otvorena na osnovu najrelevantnijih dokumenata. Iako je verovatno kasno za procesuiranje zločinaca, otvoreno i jasno suočavanje društva sa nedelima činjenim u ime države i naroda, omogućava kakvu-takvu satisfakciju porodicama stradalih. Potomcima koji su nosili žig „narodnog neprijatelja“ daje se pravo da otvoreno i bez straha progovore o stradanju svojih najbližih, nevine rehabilituju ili ostvare hrišćansko i civilizacijsko pravo da saznaju grobno mesto.

DUGO je bio veliki problem, pa čak i opasno istraživati političku represiju i autoritarno nasleđe u Srbiji. Istoričaru u Srbiji doskora su teško bili dostupni ili su bili potpuno nepristupačni relevantni vojni i policijski izvori, čak i za period od više od pola veka. Poznato je da se već posle Brionskog plenuma 1966. pristupilo drastičnoj reviziji i uništavanju arhivske građe Službe bezbednosti koja se u velikoj meri odnosila i na problem zloupotreba službe i političku represiju posle Drugog svetskog rata (tada je uništen veliki broj dosijea i razne istorijske građe).

OBELEŽENO 600 MASOVNIH GROBNICA Olakšavajuću okolnost za istoričare predstavlja činjenica da je otvaranje arhiva i rasvetljavanje uloge Ozne prilično odmaklo u bivšim republikama SFRJ (Sloveniji i Hrvatskoj). Ove države su bile deo jedinstvenog državno-bezbednosnog prostora, što omogućava komparacije i nudi korisne informacije koje se odnose na Srbiju, pre svega, na mehanizam i intenzitet državnog terora. U Sloveniji se u istraživanje posleratne represije uključila država osnivanjem komisija i uključivanjem jednog odeljenja ministarstva unutrašnjih poslova. Obeležene su grobnice, obavljene izvesne ekshumacije, delimično popisane žrtve i čak pokrenut postupak protiv pojedinih aktera (slučaj Mitje Ribičiča). Slovenačka državna komisija je proteklih godina evidentirala oko 600 masovnih grobnica sa nekoliko desetina hiljada žrtava.

OD UKUPNOG obima arhivske građe SDB-a koja je 1. jula 1966. iznosila 9.620 dužnih metara. Dužina tih dokumenata je otprilike jednaka udaljenosti Železnika od centra Beograda. Prilikom revizije od 1966. do 1968. uništena su čak 5.452 dužna metra. Drugim službama i institucijama predato 1.115, a u arhivu ove službe je zadržano 3.053 dužna metra. Ništa nije bolja situacija ni sa sudskom dokumentacijom. Advokat Srđa Popović je prilikom pripreme zbornika dokumenata „Poslednja instanca“ dobio pismeno obaveštenje od OKS-a Beograd, gde je vođen najveći broj predmeta o političkim deliktima, kako su predmeti prema poslovniku suda komisijski uništeni. Ovaj čin je obesmislio napore istraživača da dođu do potrebnih dokumenata i uputio ih na alternativne puteve traganja.

NAJVEĆI problem u istraživanju predstavljala je precizna evidencija stradalih lica, rekonstrukcija događaja i lokacija. Ipak, zvanična policijska i bezbednosna statistika i izvori, mnogi obaveštajni bilteni i izveštaji, zatvorski arhivi i dokumentacija i drugi dostupni fondovi, kao i istraživanja u Sloveniji i Hrvatskoj, omogućuju da počnu da se slažu kockice složenog mozaika političke represije na kraju i po okončanju Drugog svetskog rata u socijalističkoj Srbiji i Jugoslaviji.

TEMA političke represije i danas izaziva kontroverze zbog još ne sasvim zamrle ideološke ostrašćenosti pothranjene poluvekovnim jednopartijskim monopolom koji se u nauci dugo ogledao u jednostranom pristupu. Istoriografija je bila „pod nadzorom“, a u uslovima jednopartijske diktature represija je bila tabu tema, tako da do početka osamdesetih godina prošlog veka ne postoji istoriografska literatura koja se bavila državnom represijom i još manje likvidacijama i tajnim masovnim grobnicama. Partijsko-državni teror je pominjan uzgred, u sklopu završnih operacija i obračuna revolucije sa starim konzervativnim snagama, izdajnicima i kolaboracionistima. Nasilje posle rata tretiralo se kao vid likvidacije buržoazije i stranih agenata i špijuna. Najčešće je stavljano u kontekst odbrane interesa revolucije, državne bezbednosti i društveno-političkog uređenja.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (2)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (3)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (4)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (5)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (6)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (7)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (8)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (9)

Feljton: Divlje čišćenje Srbije 1944-1945. (10)