Slavonski Brod, Gradiška, Vinkovci, Osijek i Srem – Knjiga jadovno 1.

U ovim krajevima su ustaše, kao i inače na području NDH, pojedinačna i grupna hapšenja Srba i Jevreja otpočeli već u aprilu. Prvih dana su se držali uputstava da hapse viđenije i bogatije ljude, prije svega intelektualce. To im je donosilo višestruku korist bogatili su se pljačkom imovine uhapšenih, a ujedno obezglavljivali narod. Na području Slavonskog Broda, rukovođeni kotarskim predstojnikom Antunom Jelčićem, ustaše su sredinom aprila pohvatali nekoliko viđenijih Srba i nakon zlostavljanja ih otpremili u logor Danicu, a zatim, kao i druge iz ovog logora, u Jadovno.[1] Ustaše su hapsili Srbe u Vrbovcu, Ludbregu, Kutini, Đurđevcu, Velikoj i Maloj Črešnjevici; u kotaru Slavonska Požega: u selima Kruševo, Striježevica, Seoci, Omatovci, Mihajlije, Bagdašić, Kamensko i drugim; u kotaru Novska; u općini Čaglić, u selu Kričke; u kotaru Orahovica: u selima Duzluk, Slavonske Bare, Obradovci i Čačinci; u kotaru Našice: u selima Gazije, Ličko Novo Selo, Sušine, Teodorovac, Gabrilovac i Gornja Motičina. Prema podacima Saveza boraca, ustaše su iz ovih mjesta pohapsili 350 Srba i ubili ih u logoru Jadovno. Zatvarali su ih u policijski zatvor i tukli kundacima, pendrecima, volovskim žilama i drugim predmetima. U izjavi od 11. aprila 1942. godine Đuro Medić svjedoči o hapšenjima u Slavonskom Brodu: „Među prvima uhapsili su Marka Protića i Božu Tišmu, policajce, Vladu Petrovačkog i Stevana Žunića, trgovce, Todora Radovanovića, podoficira, Branka Žnjirića i Đuru Jerkana, gostioničare, Milana Vrzića, željezničara, Milutina Ilića, pekara i više desetaka drugih. Nemilosrdno su ih tukli. Pojedince su polagali na patos i sa stola na njih skakali. U ovom se naročito isticao Josip Veber, bifedžija iz Slavonskog Broda, te Đuro Čop, bez zanimanja, iz Slavonskog Broda i Josip Korajlija, bivši policijski stražar iz Slavonskog Broda. Od zadobivenih povreda umrli su još u zatvoru Đuro Jerkan, Marko Protić i još jedan čijega se imena ne mogu sjetiti.“[2] Kotarski predstojnik u Slavonskom Brodu Levin Eršak je, na osnovu naredbe Ravnateljstva ustaškog redarstva u Zagrebu od 23. jula 1941. godine, uputio 31. jula svim oružničkim stanicama naređenje: „Prema naređenju Glavnog ustaškog stana valja odmah otpočeti sa pritvorom svih Srba i Jevreja koji su i malo poznati kao komunisti i četnici, treba paziti na to, da u obzir dođu finansijsko i intelektualno jači. Otpremiti se iste imade u sabirni logor ‘Gospić’ i to u grupi od 20 do 30 ljudi. Poziva se naslov da se odmah stavi u sporazum sa općinskim načelnikom i ustaškim funkcionerima iz dotičnog mjesta i započne sa tim radom. Uslijed toga valja odmah pohvatati sve takve imalo sumnjive Srbe i Jevreje i odmah ih otpratiti u konc. logor u Gospić. Iskaz ovih otpremljenih, sa naznakom boravišta, valja ovamo priposlati. Rok udovoljenja 24 sata po prijemu ovoga naređenja. Komuniste Hrvate također pritvoriti i ovamo privesti radi držanja u pritvoru. Kotarski predstojnik Eršak (s. r.)“.[3] Nakon ove odredbe, počela su masovna hapšenja, tako da je tokom 2, 3. i 4. avgusta u Slavonskom Brodu uhvaćeno oko 200 Srba i nekolicina Jevreja i Hrvata. Hapšenja su vršena uglavnom noću ili ranim jutrom. Ustaše su se posebno organizovali u susjednim srpskim selima i naseljima: Brodskom Stupniku, Slavonskom Kobašu, Kujniku, Malinu, Bebrini, Oriovcu i drugima. U samom gradu su tokom ta tri dana pohapsili većinu Srba, među njima: Savu Benića sa sinom Vladom, Stevana Božića, Dragutina Šimikovića, Milana Relića i druge. Sve njih su iz Slavonskog Broda transportovali za Gospić 2. i 3. avgusta. Kotarska oblast u Slavonskom Brodu je 2. avgusta dopisom izvjestila Veliku župu Posavje u Brodu na Savi da je toga dana iz kotara otpremljeno u koncentracioni logor 30 Srba, a da u pritvoru imaju šest Hrvata, koji su poznati kao komunisti.[4] Iz izvještaja ove kotarske oblasti od 5. avgusta saznajemo da je na području kotara pohapšeno i „otpremljeno u konc. župski logor Gospić 124 Srbina sklonih komunizmu“.[5] O hapšenju u općini Oriovac saznajemo iz nekoliko izjava. Petar Divljan iznosi da su 2. avgusta rano izjutra došli ustaše i naoružani civili, mještani Hrvati, među kojima su bili Josip Krpan, učitelj, Antun Terzić, Stipe Matić, Anton i Stjepan Milašin i drugi, i da su, idući od kuće do kuće, isto kao i u Brodskom Stupniku i Slatniku, pohvatali više desetaka Srba i zatvorili ih u žandarmerijsku kaznionicu, odakle su ih u 4 sata poslije podne pod stražom sproveli na stanicu, utrpali u vagone i otpremili u logor Jadovno. Svoja sjećanja na hapšenja u Brodu i u ovim selima i o zlostavljanju srpskog stanovništva zabilježili su Dragan Musulin, Miško Dugandžija i Rade Šerbula, koji su prilikom hapšenja uspjeli pobjeći.[6] Đuro Medić detaljno opisuje kako je 3. avgusta u 2 sata noću, s jednom grupom Srba, transportovan putničkim vagonom sa željezničke stanice Slavonski Brod u Gospić: „Stigli smo u Gospić i odmah predani u kaznionicu, te smješteni u dvorište. Kaznionica je bila puna Srba razmještenih po ćelijama i dvorištu a moglo ih je biti 3.000, a od toga 300 žene i djece. U kaznionici prepoznao je Relić jednog ustašu, koji je prije radio kod njega u Slavonskom Brodu kao bačvarski pomoćnik. Sada je ovaj Relića primio da radi s njime u radionici kaznionice. Opisao mu je grozote koje očekuju Srbe na Velebitu. Rekao mu je da u Velebitu postoji neki ponor u koji ustaše bacaju ubijene, a i žive Srbe. Zahvaljujući njemu mi nismo upućeni na Jadovno. Ostali smo u kaznionici 17 dana, tj. do 20. avgusta 1941. godine. Za to vrijeme dolazila su u kaznionicu novi transporti Srba iz svih krajeva. Dnevno ih je pristizalo od 700 do 1.000, a isto toliko je svaki dan transportima iz kaznionice otpremljeno u Velebit. Kaznionica u Gospiću bila je samo sabiralište i prolazna stanica za sve Srbe, koji su bili određeni za Velebit i Pag. Većina Srba koji su transportima dolazili u kaznionicu bili su krvavi, polomljenih ruku i nogu, razbijenih glava, a mnogi su bili ozlijeđeni, iznakaženi ubodima raznih predmeta po licu i tijelu. Tako se sjećam da je jednog dana stigao u kaznionicu transport Srba iz srezova Zenica i Višegrad, oko 80 do 100 ljudi, koji su bili ispretučeni, krvavi i sa raznim ozljedama. Svaki dan su išla iz kaznionice za Velebit dva do tri transporta Srba a u svakom 200 do 300 ljudi tako da ih je dnevno odlazilo u Velebit od 700 do 1.000 ljudi. Srbe određene za Velebit svaki put su postrojili u dvorištu u redove, povezali za ruke žicom dva po dva, a zatim sve sa jednim dugim spojnim lancem ili žicom i tako su ih vezane ustaše pješke gonili u Velebit. Niti jedan od ovih Srba nije se vratio, a niti kada kome javio. Sjećam se da su ovim transportima odvedeni u Velebit Pantić Kosta, trgovac iz Bosanskog Broda, sa oko 40 Srba seljaka iz Bosanskog Broda i okolice, Rapajić Jovo, trgovac iz Klokočevika, sreza Slavonski Brod, sa oko 60 Srba seljaka iz okolice Slavonskog Broda. Po mom mišljenju otpremljeno je iz kaznione u Gospiću u Velebit  35.000 do 40.000 Srba. Stražu u kaznioni u Gospiću držali su ustaše iz Like. Bilo je i uzničnih stražara, ali ti nisu imali nikakve vlasti i morali su se pokoravati naređenjima ustaša. Postupak ustaša prema Srbima bio je veoma brutalan. Često puta nisu nam dozvoljavali niti vode iako je vode bilo dosta, a velika je vrućina vladala. Ako bi koji natjeran žeđom, ipak odlučio da se na česmi napije vode, toga su ustaše na licu mesta isprebijali kundacima, a sjećam se da su dvojicu u pola dana ustrijelili na samoj česmi. Osim toga mnoge su odvodili u posebne ćelije gde su ih tukli volovskim žilama, kundacima i gazili po njima. Sjećam se da su tako odveli u ćeliju i isprebijali Tatomirovića, trgovca iz Slavonskog Kobaša. Gledao sam svaki dan kako su ustaše kundacima i volovskim žilama tukli pojedine Srbe na dvorištu kaznionice i gazili po njima…“[7] U Novoj Gradišci, Slavonskoj Požegi, Našicama i drugim okolnim mjestima ustaše su organizovali hapšenja Srba i Jevreja već u prvim danima po uspostavi NDH. Već 11. aprila su u Novoj Gradišci pritvorili 120 Srba. Oduzeli su im sve vrednije stvari: novac, nakit, dokumente, govoreći da im to više neće trebati. Njih i druge, većim dijelom su prebacili u logor Danicu kod Koprivnice, a iz njega, ili direktno iz Gradiške, preko Zagreba, transportovali u logor Jadovno. Ustaše su u navedenim mjestima hapsili Srbe i početkom avgusta, upućujući ih u ustaško redarstvo u Zagreb, odakle je 9. avgusta, noću, 800 Srba i 20 Jevreja prevezeno u Gospić. Ovdje su, kao i uvijek, razvrstani Srbi su odvedeni u logor Jadovno, a Srpkinje i Jevrejke u logor Ovčara. Dolaskom Italijana, krajem avgusta, većina ovih žena je transportovana u logor Jastrebarsko.[8] Hapšenja Srba i Jevreja u Osijeku su otpočela drugog dana po proglašenju NDH. Tokom aprila i maja, uz pomoć Hrvatske građanske zaštite i njenog zapovjednika Ivana Štira, zapovjednika grada, ustaškog pukovnika Franje Lukca, šefa župskog redarstva, Stanka Puratića, šefa političkog odsjeka ovog redarstva, Ante Maršića, zatim Đačke ustaške satnije, brojnih ustaša i policijskih agenata, zatvoreno je 700 Srba i devet Hrvata, koji su smješteni prvo u policijski zatvor, zatim u Sokolski dom i garnizonski zatvor u Tvrđavi. Ove nevine ljude su držali zatvorene oko dva mjeseca, gotovo bez hrane, tako da mnogi od slabosti nisu mogli ni stajati. Bili su zlostavljani i tučeni batinama i kundacima. U tome je prednjačio sam zapovjednik grada Osijeka Franjo Lukac. Ustaše nisu štjedeli ni dotadašnjeg osiječkog gradonačelnika Dušana Radanovića, narodnog poslanika Nikolu Gavrilovića, upravnika Žitarske zadruge Jovu Đurđevića i druge. Gradonačelniku Dušanu Radanoviću je Franjo Lukac polomio tri rebra. Nikoli Gavriloviću su prebili ruke, a od udaraca je bio sav otečen, kako u svojoj izjavi od 25. decembra 1942. godine navodi Milan Stamenković, pekar iz Osijeka, koji je uhapšen među prvim Srbima već 12. aprila. Od 700 uhapšenih Srba, 12 ih je ubijeno u zgradi Sokola, od kojih su četvorica zakopana u bašti kraj poslužiteljevog stana, a 16 ih je izvedeno iz garnizonskog zatvora i ubijeno na obali Drave i bačeno u reku. Ostali su mučeni na razne načine, da bi 21, 22. i 23. jula bili transportovani u logor Danicu, zatim u Jadovno, ili direktno iz Osijeka u Gospić, pa na Velebit. Prema zapisu Milana Stamenkovića, iz Osijeka je u Koprivnicu odvedeno 125 Srba, a 220 u Jadovno i na Pag, što govori da je od 700 zatočenih u Osijeku, njih 345 odvedeno na Velebit, dok su ostali prebačeni u Caprag, Slavonsku Požegu i druge ustaške logore.[9] Ustaše su pljačkali sve što je pripadalo Srbima. Pravoslavnu crkvu u Donjem gradu, staru 200 godina, srušili su, a crkvenu imovinu s fondacijama konfiskovali. Isto su učinili i sa imovinom Srpske čitaonice, Pjevačkog društva „Gusle“, Srpske ženske dobrotvorne zadruge i Srpske zanatlijske zadruge. Srbi su prisiljavani i na pokrštavanje. U tom vremenu, oko 75 njih je uspjelo da pobjegne u Srbiju i spasi se sigurne smrti.[10] Milan Stamenković navodi da su prilikom transportovanja mnogi ne samo zlostavljani, nego i ubijani, naročito na putu između Gospića i Karlobaga i u logoru Stupačinovo kod Baških Oštarija: „Tu s jedne uzvisine, povezanih 50 po 50, izmučenih i iznakaženih bacali su u jamu Badanj.“[11] Stamenković je u gospićkoj kaznionici proveo mjesec dana i dobro zapamtio brojne Srbe koji su za to vrijeme dovezeni, uočio njihove muke, patnje, batinanje i ponižavanje kojima su bili izloženi, vezivanje žicom i transportovanje u logor Jadovno, odakle se nijedan nije vratio. On se spasao tako što je rekao da je Bugarin, te je imao drugačiji tretman od drugih. Nakon zatočeništva u Gospiću i još mjesec dana u Jastrebarskom, dospio je u logor Danicu, iz kog je, na intervenciju bugarskog poslanstva u Zagrebu, sproveden u zagrebačku policiju i pušten, zajedno s još četvoricom Srba iz okolice Ohrida i Kičeva, koji su se snašli na sličan način. Uporedo s masovnim hapšenjem Srba, u Osijeku je proveden i program potpunog istrebljenja Jevreja. Ulaskom u grad, Nijemci su dobili sve podatke o Jevrejima, bilo lične bilo materijalne prirode. Ovlašćeni visoki dužnosnik njemačke narodne skupine Viktor Penc (Pentz), zatim Hans Binder, kulturbundovac, inicijator paljenja jevrejske sinagoge u Osijeku, komandant specijalnog odreda za čišćenje Jevreja i predstavnik okupatorske vlasti u Osijeku Hans Reksajzen (Rexeisen) i drugi, samo u dva navrata, 6. i 9. avgusta, uputili su oko 400 Jevreja u logor Gospić.[12] Srbi i Jevreji su masovno hapšeni 30. i 31. jula i zatvarani u kasarnu u Tvrđavi. Pri tom je posebno značajnu ulogu imala Đačka ustaška satnija, pod rukovodstvom emigranta Marijana Milinovića. Svoje komšije i poznanike su zatvarali dojučerašnji đaci Pavao Veber, Zorislav Kunst, Nikola Zonberger, Vladimir Didolić, Ivan Košć, Dujo Sredlman, Dujo Pirnić, Miroslav Moro, Nikica Mađar, Fric Melecki, Zorislav Kurburger, Anton Mađar i drugi. Sugrađane su dizali noću iz postelja, hvatali ih danju na ulicama, u uredima, školama, svugdje. Pohvatane su mučili, posebno članove SKOJ-a. Dujo Pirnić se hvalio kako je mučio Savu Bertić. Rezao ju je žiletom po golim prsima, sjekao joj tabane i palio svijeću, a pod nokte su joj zabijali igle i golu je stavljali na peć i pekli. Govorio je da su sve zatočene djevojke silovali. Kao i inače, svi su prilikom hapšenja ustašama morali predati novac, dragocjenosti i druge vrednije stvari koje su posedovali. Iz tih dana je sačuvano više svjedočenja o hapšenju Srba i Jevreja u Osijeku, od kojih navodim neka. Ruža Nemčević u svojoj izjavi od 10. januara 1946. kaže: „Prigodom masovnog skupljanja Srba za logor, avgusta 1941. godine, došle su ustaše i agent osiječke policije Marijan Milinović u dva sata po noći našoj kući. Tu su pokupili mog muža Milana Nemčevića i sina Ratomira, odveli ih na policiju odakle su bili upućeni u Zagreb, zatim u Gospić, gdje im se svaki trag zameo.“[13] Ruža dalje navodi da se s molbom za pomoć obratila prijatelju svoga muža, tadašnjem ustaškom majoru, kasnije pukovniku, Franji Lukcu, kako bi joj spasio muža i sina. Međutim, obojica su, zajedno s drugima, transportovani u logor Jadovno i ubijeni. Milica Redlih (Redlich) je u izjavi od 28. novembra 1945. godine opisala hapšenje svoga brata Svetislava: „Oko pola dvanaest 8. avgusta 1941. godine uhapšen je u mome stanu po osiječkoj policiji moj brat Svetislav Čedanović. Uhapsio ga je detektiv Stjepan Ileš sa desetoricom nepoznatih mi ustaša. Najprije je odveden na policiju a od policije odmah predan u garnizonski zatvor odakle je iduće noći otpremljen s drugim hapšenicima u nepoznatom pravcu. Kad sam pitala tadašnjega šefa policije, Stanka Puratića, kamo su otpremljeni, odvratio je da su otpremljeni u Gospić na rad i da će mi se odande moći javljati, a ondje će ostati samo kakva tri mjeseca dok se svrši sukob s Rusijom. Najmila sam i advokata dr Zlatka Matijevića, pa je on napravio molbu za mojega brata, a potpisali su je mnogi sugrađani. Rješenje na molbu nikad nisam dobila. Ni moj brat mi se nije nikada ni od kuda javio, već mu se je svaki trag zameo.“[14] Helena Alilović, supruga Save, podvornika gradske škole iz Osijeka, u svojoj izjavi od 29. septembra 1945. godine je rekla: „Dana 1. avgusta 1941. oko 3 sata ujutro došao je đak ustaša, Janko Košić, naš susjed, koji je stanovao u Moravskoj ulici, a i danas tamo stanuje, i lupao na prozor našeg stana. Moj muž ga je upitao što želi. Košić mu je rekao da se brzo spremi i pođe s njim. Tako je i bilo. Janko ga je odveo u general. kasarnu u Tvrđavi. Istoga dana s drugima transportovan je u Zagreb, a zatim u Gospić gdje je ubijen. Odlazila sam više puta do Franje Štira i zalagala se za svoga muža, jer nam je vjenčani kum. Rekao mi je da je moj muž uhapšen na nečiju prijavu ali mi prijavitelja nije odao, već rekao da će svi Srbi biti poubijani.“[15] Ređaju se izjave o hapšenju Dušana Markovića, Jovana i Radivoja Ogrizovića, Stanka Simovića, Teodora Carevića, Stevana Kašanskog, Teodora Barića i mnogih drugih. Sve koji su pohapšeni 30. i 31. jula, više od 200 Srba i Jevreja, iz Osijeka su odveli ustaše iz Đačke satnije, pod zapovjedništvom domobranskog poručnika Majera i kontrolom ustaškog agenta Jozića. Prolazili su pokraj svojih stanova i kuća, ali se nisu mogli javiti svojima. Na željezničkoj stanici su u tri stočna vagona utovareni uglavnom muškarci, Srbi, Jevreji i Hrvati izvedeni direktno iz osiječke ustaške policije. Vagoni su bili priključeni vozu za Zagreb. Vožnja je bila nepodnošljiva, a sudbina potpuno neizvjesna. Znali su jedino da idu u susret za njih do tada nepoznatim patnjama. Trpjeli su vrućinu, žeđ i glad, a nuždu su morali vršiti pokraj vrata plombiranog vagona. Sve to je iscrpljivalo ljude i dovodilo ih do stanja nesnošljivosti i ludila, dok su mnogi padali u nesvijest. U Zagreb su stigli 1. avgusta, a zatim prebačeni u Zagrebački zbor, gdje su vagoni otvoreni tek nakon nekoliko sati, pa su zatočenici konačno došli do svježeg zraka. Bilo je dosta oboljelih. Među njima, direktor Mlina iz Osijeka Zigmund Kraus, koji je ubrzo izdahnuo. On je u ovoj grupi bio prva žrtva ustaške bezdušnosti. U Zboru su ih dočekali predstavnici Židovske bogoštovne općine iz Zagreba, koji su popisali Jevreje i obavijestili ih da će biti upućeni u Gospić u logor. Kako je u to vrijeme zapovjednik ovog prolaznog logora u Zagrebu bio Osiječanin Baraković, na njegovu intervenciju je izdvojeno 18 Jevreja iz mješovitih brakova i vraćeno u Osijek, a desetorica drugih su dobili propusnice za Italiju. Izaslanici Židovske bogoštovne općine su prikupili i zatočenicima donijeli nešto hrane i odjeće, jednako Jevrejima i Srbima. Pored hrane, odjeća im je dobro došla, jer je veći broj pohapšenih bio samo u košuljama i gaćama. Sve što su primili od svojih istovjernika, Jevrejski zatočenici su podijelili sa svojim sapatnicima Srbima. Našavši se na ovom mjestu, Srbi i Jevreji sakupljeni iz raznih mjesta NDH, pokazali su jedni prema drugima ljudskost, humanost i međusobnu solidarnost. Na Ilindan, 2. avgusta u 20 sati, vagoni sa ovim zatvorenicima su sa rampe Zbora prebačeni na željezničku stanicu Zagreb, gdje su prikačeni za kompoziciju voza koja je oko ponoći krenula put logora Jadovno. Prema raspoloživim izvorima, ustaše su 8. avgusta u Osijeku uhapsili još 150 Srba i Jevreja i otpremili ih direktno u Gospić. I ovi su ljudi bili izloženi mukama u zatvorenim vagonima namijenjenim prevozu stoke, bez vode i hrane. Voz se nije zaustavljao u Zagrebu, da zatočenima ne bi prišli predstavnici Crvenog krsta ili Židovske bogoštovne općine i pružili im neku pomoć. I ovaj transport je predvodio zapovjednik redarstvene straže iz Osijeka Dragutin Majer, s mladim ustašama Đačke satnije.[16] U vinkovačkom kraju su progonima i prvim hapšenjima rukovodili tadašnji ustaški satnik Viktor Tomić, Juco Rukavina, tada na čelu župskog redarstva u Vukovaru, Jozo Župčić, predstojnik redarstva, i kotarski predstojnik Ivan Majcan.[17] Hapšenja su počela već u aprilu, kada je ustaško redarstvo u Vinkovcima obavijestilo da su uhapsili 101 Srbina iz grada i okoline. Ovi prvi pohvatani nevini ljudi su krajem aprila i u prvoj polovini maja iz zatvora u Vinkovcima otpremljeni u logor Danica, da bi u julu, sa stotinama drugih, bili transportovani u logor Jadovno, dijelom u logor Slana. Do likvidacije logora, od njih su u životu ostala samo petorica. U ovoj grupi se nalazilo i 15 Srba koje su ustaše uhapsili 22. aprila u Šidu i u selu Bežaniji kod Zemuna, te 28 iz Sremske Mitrovice, koji su pohvatani 6. maja. O mučenju ovih ljudi je svjedok Kuzman Hadžić kazao: „U kancelariji ustaškog stana u Šidu ustaše su ih tukle kundacima. Udarali su ih po celome telu tako da su ljudi padali u nesvest od bolova. Jednome od njih su prelomili rebra udarcima puške, a drugom su kundakom polomili ključnu kost. Iz te grupe jednoga su tukla dvojica ustaša cevima od puške oko 1 sat. Tri puta su se za to vreme odmarali, jer su se umorili batinajući svoju žrtvu. Zabranili su mu da viče. Psovali su mu majku srpsku. Bio je sav plav od udaraca. Tukli su ga dotle dok se nije onesvestio. Za vreme dok je ležao u nesvesti ukrali su mu 12.000 dinara. Dvojica od tih žrtava su, posle kratkog vremena iza toga zlostavljanja, umrla usled unutrašnjih povreda, a mnogi od njih su posle toga pobolevali duže vremena i imali unutrašnje krvarenje…“[18] Poslije zlostavljanja, ove nesretnike su sproveli u Vinkovce. Tokom vožnje, usled neizdržljivih muka, u vagonu se jedan čovjek objesio o polugu za koju se veže stoka. Milan Vuksanović, solunski dobrovoljac, u izjavi od 22. januara 1943. govorio je o hapšenju Srba u Sremskoj Mitrovici i odvođenju u logore Danica i Jadovno: „Na dan 6. maja 1941. godine, oko 11 sati pre podne, došle su mi ustaše, najprije pretresli stan, oduzeli od mene 11.000 dinara gotovog novca što su našli, zatim mi zaplenili 150 m gorivog drveta kojeg sam imao na istovaru na obali Save i 56 m drveta, kojeg sam imao u avliji mojega stana. Drva su odmah odvezli u opštinu. Posle toga mene su odvezli u sresko načelstvo gdje su me zatvorili. U zatvoru sam zatekao sledeće Srbe iz Sremske Mitrovice: dr Vidića Jašu, javnog beležnika, Rašović Lazara, advokata, dr Hanoseka, lekara, Živanović Savu, opšt. činovnika, Rašića, školskog nadzornika, Škrgić Milana, novinara, Rokić Stevu, ekonoma, Baćanović Milana, opšt. činovnika, Vorkapić Milana, opšt. blagajnika, Baćkovića Petra, trgovca, Buzumića Lazara, trgovca, Janković Lazara, trgovca stokom, Petković Milana, trg. putnika, Bibić Sretu, trgovca, te još neke kaznioničke stražare čijih se imena više ne mogu setiti, ali se sećam vrlo dobro da nas je tada bilo svih skupa 28 u zatvoru. Ustaše su celu noć dolazili k nama u zatvor, izvodili jednog po jednog u posebnu sobu i tamo tukli. Bibića Sretu su tu noć u zatvoru i ubili. Sutradan, tj. 7, maja 1941. godine, ustaše su nas povezali dva po dva, strpali onako povezane u kamione i odvezli u Vinkovce, gde smo bili zatvoreni u policijskom zatvoru. Tu smo ostali dva dana. I ovde su nas ustaše tukli. Jednog kaznioničkog stražara iz Sremske Mitrovice ubili su u zatvoru, a drugi je pušten kući, nakon što je u zatvoru bio toliko isprebijan da je treći dan, nakon dolaska kući, kako sam to čuo, umro. Na 9. maja 1941. godine otpremljeni smo vozom iz Vinkovaca u Zagreb. Tada nas je otpremljeno svih skupa Srba 101, jer su nam bili pridruženi mnogi pohapšeni Srbi iz Vinkovaca i okolice. U Zagreb smo došli oko 8 sati ujutro i sa železničke stanice odvedeni u upravu policije. Kako u policiji nije za nas bilo mesta, jer su sve ćelije bile prepune Srba, morali smo čitav dan stajati u policijskoj avliji. Niko nije smeo sesti. Za to vreme dolazili su do nas ustaše koji su nas pljuvali i čupali nam brkove i kose, te nas tukli. Naročito su se bili okomili na nekoliko sveštenika koji su s nama dovedeni. Isti dan uveče oko 6 sati, odveli su nas na železničku stanicu, potrpali u teretne vagone i otpremili u logor u Koprivnicu. Napominjem da na putu od Sremske Mitrovice pa do Koprivnice, što je sve trajalo 4 dana, nismo dobili ništa za jesti. U Koprivnicu smo došli 10. maja 1941. godine ujutro i odmah odvedeni u logor i smešteni u barake… Nekako početkom jula 1941. počela je uprava logora da u posebnim transportima otprema Srbe zatočenike iz Koprivnice u Gospić. Sećam se vrlo dobro da je poslednji transport iz Koprivnice u Gospić otišao 21. jula 1941. godine i u tome transportu otpremljeni su u Gospić i Srbi iz Sremske Mitrovice, koji su sa mnom bili dovedeni. U tom transportu bilo je 1.400 Srba koji su bili smešteni u 40 teretnih vagona. Svaki transport pratili su ustaše. Ja sam i nadalje ostao u logoru u Koprivnici i to verovatno zato što sam po rođenju Crnogorac. Sa mnom je ostalo u logoru u Koprivnici još osam Srba i oko 800 Hrvata.“[19] Franjo Horvatović, Hrvat iz Vinkovaca, koji je bio u grupi s 280 Srba transportovanih u plombiranim vagonima iz Koprivnice u logor u Gospić, gdje su stigli 1. jula, u svojoj izjavi je naveo: „Od željezničke stanice Gospić do zatvora imali smo proći 3 km. To smo prolazili kroz špalir ustaša koji su nas udarali cijelim cjepanicama tako da je nekoliko ljudi putem stradalo i umrlo… Drugi dan poslije podne vezali su nas dva po dva u lance i po 30 u grupi zajedno vodili nas na Velebit, u logor zvani ‘Jadovno’ ili kako se čulo ’Medved graba’“. Franjo dalje opisuje mučenje u logoru, izvođenje i ubijanje: „Ustaše su ove jadnike vezali jednog za drugog i po njih stotinu bi tjerali da prelaze preko jedne daske, kao mosta iznad bezdane jame duboke nekoliko desetaka metara. Kad bi prvi bio na polovici ove daske, ustaše bi mitraljezom pucali na ove ljude tako da bi pogođeni padali u ovu provaliju i za sobom povlačili za njih svezane žive drugove.“[20] U izjavi o hapšenju Srba u Sremskoj Mitrovici, datoj 5. maja 1942, Stevka Radovanović, po nacionalnosti Čehinja, pored ostalog, je rekla: „U Sremskoj Mitrovici ustaše su progonile Srbe. Odveli su u logor u Koprivnicu 9. maja 1941. Vojislava Lazića, Jašu Vidića, advokata, Cecu Maletića i mnoge druge. Oni su iz Koprivnice odveženi u Gospić i tamo im se izgubio svaki trag. U julu 1941. jedne noći ustaše su provalile u kuću braće Mudri, trgovaca iz Sremske Mitrovice, te oba brata izveli iz kuće i ubili ih. Istodobno provalile su ustaše u stan jednog zanatlije, izveli njegovu kćerku, koju su silovali, a sutradan je onesviješćenu vratili njenom ocu.“[21] Istovremeno s prvim hapšenjima, po vinkovačkim ulicama su bili izvješeni plakati s potpisom logornika, a u ime ustaškog stana, koji su nalagali da nijedan Srbin ne smije zalaziti u javne lokale i kina, sjediti u parku, kupovati na pijaci do 10 sati, a u trgovinama do 11, o čemu se strogo vodilo računa. Srbi su izvođeni na kuluk, popravljanje cesta, prijevoz drva i druge poslove, uz ustašku pratnju koja im je oduzimala vrednije stvari, novac i drugo što bi im se svidjelo. Tokom juna, jula i avgusta, u organizaciji Viktora Tomića, Juce Rukavine i drugih, u Vinkovcima, Vukovaru, Šidu, Sremskoj Mitrovici, Sremskim Karlovcima i naseljima oko ovih mjesta Srbi su hapšeni uz zahtjev da pređu u katoličku vjeru, pod prijetnjom odvođenja u logore. Pravoslavna crkva u Vinkovcima je opljačkana, srpska kulturna društva i ustanove raspuštene, njihova imovina oduzeta. Jevrejski hram, u kojem su ustaše sredinom aprila zatvarali Jevreje, hrvatska ustaška mladež i kulturbundovci su demolirali već avgusta mjeseca.[22] Ustaše su u Sremskim Karlovcima pohapsili ugledne Srbe 19. juna. Među njima dr Jovana Popovića, Borivoja Krasojevića, prof. Milenka Piščenića, prof. Radovana Prosenca, Borislava Matejića, Aleksandra Matića, Aleksandra Manojlovića, Milana Božića, dr Stevana Simeonovića Čokića, istaknutog publicistu, političara, pravnika, državnika, člana Srpsko-hrvatske koalicije, jednog od tada najmlađih poslanika Hrvatskog sabora, delegata tog sabora u mađarskom parlamentu u Pešti, i nekoliko drugih. Njih je u kotarskoj oblasti „preslušao“ predstojnik Eugen Đurić, nakon čega su upućeni u logor Danicu, a odatle, početkom jula, transportovani u logor Jadovno, gdje su ubijeni. Slavko Zorić iz sela Mirkovaca, koga su ustaše zagrebačke policije, koje je vodio Viktor Tomić, uhapsili već u aprilu, zajedno s drugim Srbima iz njegovog kraja, o svom boravku u zatvoru je iznio sljedeće: „U zatvoru vinkovačke policije svake noći bilo je teško zlostavljanje zatvorenika. Redovno je u zatvor noću dolazio jedan redar sa nekom ceduljom, prozvao nekog od nas, izveo ga u drugu prostoriju i odmah smo svi po tome čuli glasno jaukanje i stenjanje. Žrtve su dolazile iz pokrajnje sobe pune modrica, jedva su se kretale, teško isprebijane. Kako su nam ti teško tučeni ljudi govorili, svakoj od žrtava prvo su zavezane ruke, potom su im u zgrčenom stavu proturivali kolac ispod kolena, a zatim ih udarali batinama najviše po rebrima. Naročito je teško mučen dr Šumanovac, dr Janjanin i apotekar Jovanović, koji se, videći što se sa njima radi, otrovao u zatvoru i kasnije u bolnici umro. Najviše su tukli inteligenciju iz Vinkovaca, a od nas ratara znadem da je mnogo tučen, uz druge, Pokrajac Nikola iz Vinkovaca. Dodajem da je i ono mučenje, kada smo satima morali stajati sa uzdignutim rukama nepomoćno uz zid, zadavalo teške bolove tako da je bilo padanja u nesvest. U zatvoru u vinkovačkoj policiji nije niko dobio hrane, već smo živeli od onoga što smo bili poneli sa sobom, a kasnije su nam od kuća donosili hranu. U tom zatvoru ležali smo svi na golim daskama, nečisti i puni gamadi, a kako se zatvor nije nikada provetravao, a bio pun ljudi, gušili smo se od teškog zraka.“[23] U zločinima nad Srbima za Tomićem i vukovarskim ustašama nije zaostajalo ni ustaško redarstvo u Sremskoj Mitrovici, kojim je rukovodio Rudolf Lendrec, kao ni pripadnici 16. ustaške bojne, kojom je zapovijedao Antun Ilik iz Osijeka. Oni su pohapšene i vezane Srbe, dok su ih 6. avgusta vozili putem od Rume, prisilili da legnu potrbuške na daske kamiona, a zatim ih gazili i udarali kundacima. S mučenjem su nastavili u zatvoru u Sremskoj Mitrovici. O ovim strahotama svjedoči Stevan Đurić: „Kad su me uvađali u šupu, dočekao me uniformisan ustaša Filip Gadža sa rečima: ’A ti si ta zver, metnite ga u samicu.’ U istoj sam zatekao samoga Petrošević Samuila, koji mi je rekao da je u samici već nekoliko dana. Tužio mi se da je bio teško batinan. Sutradan su me prebacili u skupni zatvor u jednoj prostoriji u prizemlju u kojoj sam zatekao oko 40 zatvorenika, mahom Srba, mlađih ljudi. Većina njih bili su modri po licu i telu od batinanja. Ležali su i stenjali, prebijeni. Neki dan iza toga vidio sam kada su ustaše poterale na lancu vezanog Rajka Kuzminca iz Laćarka. Njega je prvi počeo da tuče neki mali rojnik, ali su batinanje prihvatili i nemilosrdno ga tukli još nekih 20-ak ustaša. I ruku su mu prebili. Taj Rajko Kuzminac tučen je do nesvesti i padanja, pa je napokon strpan u samicu i nikada ga više nisam vidio nego sam čuo, da je tobože noću otpremljen u Zagreb. Najviše je batinao neki ustaša Joža, koga smo zvali Dželat. Tukli bi ponajviše dok ne bi bili polumrtvi, a naročito bokserima, a da uz to žrtvu ne bi ništa pitali. Jedne noći doterali su jednog nepoznatog i zatvorili u samicu, a u 11 sati počeli su ga strahovito tući i to u dvorištu kod bunara. Ustaše su ga tukle, a on je stalno jaukao čitav sat pa su se malo odmarali, a posle ponoći su nastavili sa batinanjem te su i pušku o njega slomili. Posle je došla neka dama koja se za njega interesirala i ustaše su ga pitali, a on je odgovorio da je on dr Robert Paulović, iz Petrovaradina i da je Hrvat. Više ga nisu tukli, a pokazao nam je svoje telo koje je bilo crno kao šljiva, a lice izranjavano, crno te je imao veliku ranu na vratu i potiljku. Kada su ustaše videli da je Hrvat, pristale su da mu dovedu lekara, a taj lekar ga je samo pogledao bez dodira i rekao: ’Nije mu ništa, simulant’. Za moje vrijeme dotjerali su 5 do 6 Irižana, od kojih se jedan zvao Đoko Šnajder, jedan Strvoder, a od tih Irižana, koje su u zatvoru nemilosrdno tukli, jedan, mislim da se zvao Steva, bio je podlegao batinama i dr Bajić je pred zoru ustanovio njegovu smrt i on je iznešen mrtav… Ja sam u tom zatvoru bio 24 dana i za to vrijeme kroz isti uz teške batine moglo je proći 600 do 700 žrtava koje su danju i noću po okolici bile hapšene i ovdje zlostavljane, a svaku drugu ili treću noć od strane ustaša su terane u Zagreb.“[24] Prema raspoloživim podacima i navedenim izjavama zatočenika, ustaše su tokom juna i jula vršili masovna hapšenja Srba i Jevreja u Vinkovcima, Vukovaru, Šidu, Sremskoj Mitrovici i okolnim naseljima. Pored onih koje su u maju otpremili u logor Danica kod Koprivnice, više od 800 uhvaćenih Srba, među njima i nekoliko Hrvata i Jevreja, nakon strahovitih mučenja, transportovali su preko Zagreba, s kratkotrajnim zadržavanjima u njemu, ili direktno, u Gospić. Većina od njih je pobijena u bezdanim ponorima logora Jadovno, u jamama kod Stupačinova ili u logoru Slana. [1]  Isto, ZKRZ, GUZ 7069/45, kut. 74. [2]   Izjava Đure Medića od 11. aprila 1942, AJ, fasc. 920. [3]   Presuda Okružnog suda u Slavonskom Brodu od 21. marta 1946, HAK, kut. Jadovno. [4]   AVII, reg. br. 41/11-12. [5]   Isto, reg. br. 7/11-6. [6]   Izjava Petra Divljana od 27. juna 1945; Zapisnik od 20. juna 1945, AH, Zh. 2337. [7]   Izjava Đure Medića od 11. aprila 1942, AJ, fasc. 220. [8]   Izjave Nevenke Švrake, domaćice iz Koračice kod Nove Gradiške, od 18. aprila 1942, AJ, fasc. 919. [9]   AH, ZKRZ, kut. 213. [10]   Zapisnik Komesarijata za izbjeglice i preseljenike od 14. maja 1942, izjava protojereja Jovana Nikolića, AJ, fasc. 219. [11]   Isto, Zapisnik od 25. decembra 1942, izjava Milana Stamenkovića. [12]   AH, ZKRZ, GUZ. 1313/47, kut. 142. [13]   Isto, ZKRZ, GUZ 5485/46. [14]   Isto, ZKRZ, GUZ, kut. 147. [15]   Isto, ZKRZ, Zapisnik od 29. septembra 1945. [16]   Isto, ZKRZ, GUZ 2235/45, kut. 13. [17]   Isto, GUZ 698/45, kut. 67, Zapisnik od 27. oktobra 1945. [18]   Pokrajinski arhiv Vojvodine, Novi Sad, III grupa masovnih zločina u Sremu – zločini na kulturno-istorijskim spomenicima i predmetima. [19]   AS, br. 30/1-4. [20]   HAK, kut. Jadovno. [21]  AJ, fasc. 922. [22]   AH, ZKRZ, GUZ 698/45, kut. 67. [23]   Pokrajinski arhiv Vojvodine, Novi Sad, III grupa masovnih zločina u Sremu – zločini na kulturno-istorijskim spomenicima i predmetima. [24]   Isto.

Preuzmite knjigu u PDF formatu:

---

---

Nazad na sadržaj knjige