Ostoja Vojnović: Jasenovac nikada neće prestati da boli

U Jasenovcu danas po poslednjem popisu stanovništva živi 650 ljudi. U centru se nalazi srpska pravoslavna crkva i katolička crkva. Prva je rušena u prvoj polovini 40-ih, za vreme Drugog svetskog rata, druga tokokm onog poslednjeg, od 1992-1995. U Jasenovcu je nekada živelo oko 3.500 stanovnika, jednako su ga nastanjivali i Srbi i Hrvati, od kojih su mnogi, bili obrtnici, kako se to kaže u Hrvatskoj, odnosno preduzetnici i koji su imali svoje radnje.Pred Drugi svetski rat, lokalna porodica Bačić u ovom mestu je imala svoja industrijska postrojenja, od kojih je najveća bila tvornica, iliti fabrika cigle.Nalazila se na istom mestu gde će od 1941. do 1946. biti jedan od najstrašnijih logora smrti pod ustaškim vođstvom.

Kada je početkom 30-ih godina prošlog veka Ante Pavelić, tadašnji predsednik Hrvatske stranke prava osnovao ustaški pokret, kao cilj istog, izmešu ostalog stavio je stvaranje nezavisne države Hrvatske.Nakon okupacije tadašnje države Kraljevine Jugoslavije, članovi ustaškog pokreta dobili su vlast nad teritorijom Hrvatske (izuzev Dalmacije), Bosne i Hercegovine i manjim delom Srbije – Sremom, proglasivši svoju Nezavisnu državu Hrvatsku.U toj državi odmah su proglašeni rasni zakoni koji su se odnosili na Jevreje i Rome, dok su Srbi bili neprijatelji po samoj ideologiji ustaškog pokreta, te se sa njima trebalo obračunati, odnosno odstraniti ih iz novostvorene države.Javila se ideja o osnivanju logora, koja je vrlo brzo sprovedena u delo.Centar prvog većeg kompleksa koncentracionih logora bio je u gradu Gospiću, i on je obuhvatao logor Jadovno na planini Velebit i dva logora na ostrvu Pag – Slanu i Metajnu.U ovom kompeksu logora koji je postojao od maja do avgusta 1941.živote je izgubilo oko 40.000 ljudi.Dolaskom Italijana na ovo područje, ustaše zatvaraju ovaj kompleks logora tražeći novo područje za centralni logor na teritoriji NDH.

Izbor pada na mesto Jasenovac, mesto koje osim što je okruženo rekama, što je onemogućavalo eventualni beg logoraša, i železničke pruge za lakšu deportaciju logoraša, imalo je i pomenutu fabriku cigle, koja je poslužila ustašama kako bi ovaj logor u javnosti prikazali kao radni logor.Prvi zatvorenici u Jasenovcu bili su preživeli iz Jadovna.Najveći broj ljudi deportovanih u Jasenovac tu je i skončao svoj život, mučenjem i likvidacijom.Neki su transportovani u zatvorenim vagonima koji su služili za prevoz životinja, bez toaleta, privatnosti i uz nedostatak vazduha.Najbolesniji i najslabiji, nisu uspeli preživeti takve uslove koji su trajali i po nekoliko dana vožnje do samog logora.Čitavo civilno stanovništvo sa područja Kozare je odvedeno u logore Jasenovac i Stara Gradiška.Između 60 i 70 hiljada ljudi prepešačilo je put od Kozare do Jasenovca.Zatvorenici koji su bili ocenjeni kao nesposobni za rad, ubijani su odmah, noževima, sekirama, drvenim maljevima i bacani u grobnice na drugoj obali Save, u Donjoj Gradini.Najveći broj masovnih grobnica nalazi se upravo tamo – minimalno 120.

Na poslednjem prebrojavanju logoraša, pre miniranja logora i samog mesta Jasenovac od strane ustaša,a sa ciljem prikrivanja tragova zločina u aprilu 1945 u logoru je bilo 1.073 muškarca.Njih 600 najzdravijih i najsnažnijih, pokušali su napraviti proboj.U tom proboju preživeo je 91 muškarac koji su se razbežali po po okolnim šumama i močvarama čekejući dolazak partizanskih jedinica, dok su ostali,njih oko 450 koji su zbog slabosti i bolesti ostali u logoru bili ubijeni.Pored zatvorenika iz glavnog logora, proboj su pokušali i logoraši iz kožare.Od 157, uspelo se spasiti njih 12 tako da su iz oba proboja preživela 103 muškarca.

Jedinice NOVJ su u razrušeni Jasenovac ušle 2.maja 1945.godine. Skoro 15 godina od završetka Drugog svetskog rata, povodom svega što se desilo na ovom mestu nije bilo nikakvih reakcija.Tek je 1959.godine lokalno udruženje SUBNOR-a predložilo da se ovo mesto obeleži i da se uspostavi spomen obeležje.Prihvaćen je i predlog za izgradnju spomenika, čiji je idejni autor Bogdan Bogdanović.Spomenik “Cvet“ je službeno otvoren 4.jula 1966.godine,a dve godine kasnije otvoren je i Memorijalni muzej, kada je uspostavljeno i Spomen područje Jasenovac.

U godinama koje su usledile, usled različitih političkih previranja, odnos društva prema sećanju na zločine koji su se desili u Jasenovcu takođe je bilo u previranju.Najveći broj poseta bio je krajem 70-ih i početkom 80-ih kada je spomen područje godišnje posećivalo između 300 i 400 hiljada ljudi godišnje, da bi približavanjem 90-ih broj onih koji su dolazili na ovo spomen područje opadao, i kretao se oko 100 ljudi godišnje.Tokom poslednjeg rata, memorijalni muzej bio je zatvoren i tek 2006. godine dočekao je ponovno otvaranje.Ono što je bilo karakteristično za ovo ponovno otvaranje spomen područja je to što je isto bilo podeljeno je na dva dela – spomen područje Jasenovac u Hrvatskoj i spomen područje Donja Gradina u Bosni i Hercegovini.

U Jasenovcu se nakon te godine održavju odvojene komemoracije – pored polaganja venaca i službene komemoracije koja se održava na godišnjicu proboja logoraša 22.aprila, održavaju se i komemoracije u organzaciji Saveza antifašističkih boraca, i komemoracije organizovane od strane službi za koordinaciju Jevrejskih opština Hrvatske.Jedan od razloga za ovakvu situaciju jeste nezadovoljstvo stalnom postavkom muzeja, od ponovnog otvaranja i zahtevima za promenom iste od strane srpske i jevrejske zajednice u Hrvatskoj, kako bi se dešavanja i zločini u logoru Jasenovac prikazali detaljnije i uverljivije. Drugi i mnogo češći razlog ovom nezadovoljstvu predstavlja odnos vlasti u Hrvatskoj prema ovom periodu Drugog svetskog rata i osuđivanje ustaških zločina samo deklarativno, kao i tolerisanje i dozvoljavanje nedopustivog ponašanja grupa i pojedinaca koji zauzimaju prostor na kome su se desili zločini bez ikakvih sankcija.Poslednji takav incident desio se u novembru 2016. kada je upravo u centru Jasenovca postavljena ploča sa ugraviranim ustaškim pozdravom “Za dom spremni“ koju su postavili veterani HOS-a Jasenovca i Udruge dragovoljaca HOS-a Zagreba u znak sećanja na 11 poginulih pripadnika HOS-a gde su pored imena poginulih, na ploču uklesali i rečenicu koja je bila poziv, i još uvek jeste opomena i sinonim za fašizam.Suočavanje sa jasenovačkim zločinom i dalje je nešto što mnogi u Hrvatskoj ne žele da prihvate i priznaju.

Na osnovu prvih ekshumacija koje je uradila državna komisija Federativne Narodne Republike Jugoslavije, a koje je potvrdio centar „Simon Vizental“, zaključeno je da je u jasenovačkim logorima nestalo 500.000 Srba, 80.000 Roma, 32.000 Jevreja i nekoliko desetina hiljada antifašista različitih nacionalnosti.

Jasenovac je zvanično nosio naziv „Sabirni i radni logor“, a u stvarnosti je bio logor za uništavanje nehrvata u kome su jedini mučitelji bile hrvatske ustaše koji su po metodama mučenja bili tako brutalni da su zapanjili čak i nacističke generale, što potvrđuju brojni dokumenti. Jasenovac je bio najveća „fabrika smrti“ u Drugom svetskom ratu na Jugoistoku Evrope i radio je „punom parom“ od leta 1941. do kraja aprila 1945, kada su posle neuspešne pobune preostalih logoraša u Jasenovac ušli partizani.
Jasenovac spada među najužasnije logore u ovom delu Evrope, a u njega su dovođeni pripadnici proganjanih naroda, čak i deca. Posebnu golgotu prošli su srpski mališani s kozarskog i potkozarskog područja. Cele porodice iz krajiške oblasti u današnjoj BiH, ali i iz većinskih srpskih delova u tadašnjoj NDH, zbrisane su s lica zemlje ili su rasturene.Decenijama nakonzavršetka rata preživeli su tražili jedni druge i uspostavljali kontakte.

I dok je Evropa slavila pobedu nad nacizmom, i preživeli logoraši i žrtve Jasenovca su zaboravljeni.Priča o Jasenocu nikada nije ispričana do kraja.I ne samo da nije ispričane, već je današnja europska Hrvatska u mnogo čemu negira minimalizujući broj žrtava.

Vrhovni nadzor nad svim logorima u Jasenovcu ustaški poglavnik Pavelić poverio je Vjekoslavu Maksu Luburiću. Pavelić je visoko cenio njegove “ustaške sposobnosti”, pa ga je konačno imenovao za ustaškog generala. Oktobra 1942. Luburić je u Jasenovcu priredio svečanost i ustašama podelio zlatne i srebrne medalje koje im je Pavelić namenio kao nagradu “za zasluge”. Na tom “banketu” Luburić je održao govor i prema iskazu jednog svedoka, rekao doslovno:“ I tako smo u ovoj godini u Jasenovcu poklali više ljudi nego Osmanlijsko carstvo za sve vreme boravka Turaka u Evropi“.Nemci su ga okarakterisali kao “ekstremnog sadistu” i “mentalnog bolesnika

Vrlo često znamo da kritikujemo Hrvate kako se u njihovim udžbenicima istorijski događaji i stradanja Srba u jednom od najbrutalnijih i najstrašnijih koncentracionih logora u Evropi uči tek onako, usput, a činjenca je da ni kod nas situacija nije ništa bolja.U udžbenicima za osmi razred osnovne škole, Jasenovac zauzima tek pasus od desetak redova, uz odsustvo opširnije elaboracije kako su i pod kojim uslovima stradali nedužni muškarci, žene i deca.

Nije tajna da Hrvati negiraju da je Jasenovac bio logor smrti, već ga tretiraju kao radni logor.Logično se nameće pitanje otkuda onda toliko ljudskih žrtava, šta su tamo “radili i proizvodili“ žene, deca, starije i onemoćale osobe nesposobne za težak fizički rad.

Kada se govori o zlodelima tokom Drugog svetskog rata na prostorima cele Evrope, svima je poznat, i svi znaju za Aušvic, Mathauzen, Treblinku i druge koncentracione logore, dok je Jasenovcu posvećena znatno manja pažnja, iako je on bio jedan od najvećih stratišta u ovom delu Evrope.U našim udžbenicima za generacije koje dolaze ne govori se o uslovima u tom logoru, o načinama na koje su ustaše svirepo mučile i oduzimale život logorašima.Jasenovac je u nekim stvarima bio daleko užasniji od drugih koncentracionih logora. Naša deca i naše generacije moraju biti svesni da je neko, nekada, za njih i njihovu slobodu i život koji danas žive, dao svoj život.I to na strašan, brutalan način.Da bi razimeli sadašnjost i eventualno nešto predvideli i iz budućnosti, morali bi bolje znati istoriju.Ukoliko je ne nauče u školama od nastavnika i profesora, današnje generacije naučiće ih preko Interneta gde nastaje novi problem u moru informacija i tačnosti i istinitosti istih.

Svet bi trebalo da sazna pravu sliku o logoru smrti u Jasenovcu.Možemo oprostiti, ali ne smemo nikada da zaboravimo.Manipulacija istorijskim činjenicama može biti vrlo opasna – ko kontroliše prošlost, kontroliše i sadašnjost i budućnost.

Ostoja Vojnović, Vidovdan

Izvor: VIDOVDAN

Vezane vijesti:

Slavko Vasić iz Adaševaca, preživeli zatočenik Jasenovca …