Zašto ustaše nisu marile za dokumentaciju ali su se volele da fotografišu

Zatiranje koje je srpski narod doživeo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945. godine moguće je tumačiti na više načina. Na početku treba sačiniti metodologiju istraživanja koja će obuhvatati više oblasti: nastanak ideje o uništenju pripadnika srpskog pravoslavnog naroda na teritorijama gde su preovladavali rimokatolici, razvoj antisrpske ideologije, prvi zločini, etnopsihologija hrvatskog naroda s početka 20. veka… Nezavisna Država Hrvatska, koja, sama po sebi, zaslužuje posebne naučno-istraživačke projekte sa naročitom metodologijom, i na kraju istraživanje o uništavanju tragova zla. Do danas toga nije bilo!

Na studijama istorijskih nauka uči se o izvorima koji pomažu u rekonstrukciji i tumačenju određenih događaja. Studenti od svojih profesora saznaju da postoje izvori prvoga, drugog … reda. Zapamte da su memoari u priličnoj meri nepouzdani ako se zapišu nekoliko decenija kasnije od perioda u kome se dešavalo ono što je autor želeo da ostavi na papiru. Prateće ilustracije u memoarima ponekada mogu da budu korisnije od sadržaja. Studenti su shvatali da je arhivska građa veoma bitan izvor. Sledeći primer to pokazuje.

Poznato je da je Andrija Hebrang mlađi pre nepunih desetak godina ispričao kako je početkom 1942. godine na kapiji koncentracionog logora u Staroj Gradišci tekao kratak razgovor njegovog oca Andrije, visokog dužnosnika u Komunističkoj partiji Jugoslavije i Hrvatske, i Vjekoslava Maksa Luburića, komandanta svih sabirnih i koncentracionih logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Prema tvrdnjama mlađeg Hebranga, Luburić je njegovom ocu tada kazao: „Nadam se da će se poslije rata naši sinovi svakog 10. travnja okupljati u Jasenovcu“!

Na stranu što tako nešto Luburić nikada nije potvrdio u časopisu koji je objavljivao do smrti, a mlađi Hebrang to nije mogao da čuje od svog oca jer je bio previše mali kada su oca u Beogradu 1948. godine ubili njegovi saborci sa vrha Partije i države (najverovatnije po naređenju Josipa Broza Tita).

Isto tako teško je poverovati da je Luburić nekom drugom prilikom i u drugačijem društvu ustvrdio: „Sinovi nas proklinju šta radimo, a unuci će nas blagosiljati!“ Uzgred, Luburić nije bio previše intelektualnog kapaciteta da bi mogao da shvati sadržaj pomenute rečenice. Doduše, on je svoje osećanje najbolje iskazao u rečima generalu Svetomiru Đukiću, emisaru generala Dragoljuba Mihailovića, u razgovoru u poglavnikovom kabinetu u Zagrebu 1945. godine. Naime, na Đukićevo pitanje od kojih je Luburića, ovaj je odgovorio: „Ne znam tko me je gradio, ali se osjećam ustašom!“ (Ovo je moguće proveriti u Đukićevim memoarima!)

Vjekoslav Luburić i njegovi saradnici nisu voleli da pišu imena i prezimena zatočenika koji su se nalazili po logorima širom Nezavisne Države Hrvatske, od Jadovna na Velebitu, do Jasenovca na Savi… Preživeli logoraši nisu tvrdili da su logorske službe na ulazu popisivale dopremljene zatočenike. Ima određenih tragova da su o potrebi vođenja evidencije insistirali pripadnici nemačkih predstavnika u Zagrebu (o tome je pisao general Edmund Glez fon Horstenau).

Prema svedočenjima preživelih zatočenika, najverovatnije je 1943. godine uprava u Jasenovcu uništila sve papire nastale do tih dana. Poznato je, međutim, da je Jasenovac postojao sve do 22. aprila 1945. godine. Moguće je zaključiti da ni u tom periodu logorska uprava nije marila za papirologiju.

Komunistička istoriografija je Luburića gotovo neprestano isticala kao primer ludaka. Na ovom mestu moguće je postaviti i sledeće pitanje: Da li je paljenje dokumentacije o zločinu, zločincima i stradalim naredio jedan umobolnik ili je to ličnost koja je dobro razumela određena pravila nacionalne, hrvatske istorije.

Da ovo tvrđenje malo pojasnim: kada su krajem leta 1944. godine prve partizanske jedinice prodirale u veća naselja po Srbiji, najpre su ubijali elitu, to jest domaćine i obrazovanije ljude. To je najteže iskusio Beograd. Tako nešto nije se dogodilo po Hrvatskoj. Naime, hrvatska elita koja početkom maja 1945. godine nije odstupila sa ustašama već je ostala u Zagrebu, znala je da među hrvatskim komunistima ima onih koji će ih zaštititi i sačuvati za bolja vremena. To su uradili Miroslav Krleža, koji je mirno živeo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, uz zdušnu pomoć Vladimira Nazora, onog koji je najpre podržavao Antu Pavelića spevavši mu jednu odu a potom Josipa Broza Tita, kome je spevao znatno više pesama. Zna se da je Nazor maja 1945, po povratku u Zagreb, naredio da se unište one stranice dnevnih novina Hrvatski narod na kojima je bila objavljena pomenuta oda Paveliću. Naročitu zaštitu elite Nezavisne Države Hrvatske pružio je Vladimir Bakarić, doktor prava sa pariske Sorbone!

Paralela na srpskoj strani mogla bi da bude ova: kada je Srpkinja Isidora Sekulić, prva žena akademik, jedna od najumnijih žena prve polovine 20. veka, čula šta o njenom spisu o vladiki Petru Petroviću II Njegošu, piscu srpske biblije, govori poluobrazovani komunista iz Crne Gore Milovan Đilas, otišla je u samoću! I drugi primer: još uvek nije istražen obim zločina koji je u Srbiji 1944/45. godine učinjen pod rukovodstvom Aleksandra Rankovića, abadžije po struci, i Slobodana Penezića, nesvršenog studenta.

Poznato je da su pripadnici uprava pojedinih nacističkih koncentracionih logora organizovali posebne službe za registraciju zatočenika. U tom procesu posebno mesto imali su fotografi. Zna se da je takvih službi bilo u Aušvicu, Buhenvaldu, Mauthausenu i još nekoliko logora. Isto tako poznato je da je većina tog fotomaterijala uništena neposredno pred kraj rata.

Takva služba u Jasenovcu nije postojala. Ipak, ima dokaza da je u tom logoru krajem avgusta ili početkom septembra 1942. godine boravila dva-tri dana jedna filmska ekipa. Kako je Vjekoslav Luburić bio apsolutni gospodar života i smrti u Jasenovcu, jasno je da je samo on mogao da dozvoli ulazak i snimanje unutar žice. Pomenuta ekipa snimila je razne kadrove i fotografisala u delu logora znanog pod imenom Ciglana i prikazala ih krajem oktobra na otvorenoj projekciji na Zagrebačkom velesajmu. Pomenuti snimci pronađeni su u arhivi Promičbe (Svjetlopisni ured) i korišćeni za prve komunističke storije o Jasenovcu. Jasno je da je u tom dokumentarnom materijalu slika o Jasenovcu gotovo idilična!

Nije poznato šta je sve još pronađeno maja 1945. godine po ulasku partizanskih obaveštajaca u Zagreb niti je razjašnjeno ko je sve to koristio kasnije. Zna se da je u ličnom arhivu Josipa Broza Tita posle njegove smrti pronađen deo originalnog materijala iz Promičbenog ureda i, pored ostalog, više od stotinu gramofonskih ploča sa Pavelićevim govorima.

Dakle, osim pomenutih fotografija koje su snimili pripadnici filmske ekipe iz Zagreba, nema tragova o drugim za koje je moguće tvrditi da su nastale unutar žice. Ima, međutim, nekoliko koje su snimljene s druge strane – izvan logora. Ti snimci su, međutim, gotovo bezvredni.

U Jasenovcu se šepurio s foto-aparatom Hinko Pičili, zapamćen po autorstvu peći za spaljivanje zatočenika. (I Jure Francetić slikao se sa foto-aparatom na grudima.) Nema, međutim, tragova da su se ikada videli Pičilijevi snimci.

Malobrojnim istraživačima je poznato da su sačuvane na stotine fotografija pripadnika ustaških Jasenovačkih bojni. Zanimljivo je da su sve one nastale u foto-studijima, a ustaše su bile dobro pripremljene i ulickane: zategnuta uniforma, pištolj, nož, kapa sa znakom…

Autor: Veljko ĐURIĆ MIŠINA

Izvor: Fond strateške kulture

Vezane vijesti:

Priča o srpskom dječaku – jasenovačkom logorašu

„Šišali su nas do kože, krv je tekla“, sa 9 godina odvedena je u Jasenovac, njena sećanja na plač, dece, glad, strah, mrtve ne blede

Govor patrijarha Germana u Jasenovcu 1984. godine

U Gradini je na najzvjerskiji način stradalo od 350.000 do 400.000 ljudi , žena i djece – žrtava Jasenovačkog logora