Serbian
Armenian
Croatian
Dutch
English
French
German
Greek
Hebrew
Hungarian
Italian
Norwegian
Polish
Russian
Slovenian
Spanish
Ne treba dozvoliti bilo kakve dalje zloupotrebe sa brojem žrtava i identitetom stradalih, jer ih je do sada bilo i previše. Ne dozvoliti upotrebu ovakvih stratišta za dnevno političke potrebe, potrebe izbornih kampanja i dalje zaoštravanje odnosa između dva entiteta Bosne i Hercegovine i između komšija različite nacionalnosti.
Na tradicionalnom pomenu žrtvama Pokolja za vreme Nezavisne Države Hrvatske na Garavicama sam bio 2016.g. Tada sam upoznao članove Zavičajnog udruženja “UNA“ iz Banjaluke, koji su 2010.g u Banjaluci organizovali Prvi okrugli sto “Garavice 1941.g“, izdali “Zbornik saopštenja, svjedočenja i dokumenata o Garavicama“[1] na 300 strana na srpskom i engleskom jeziku, obnovili i od 2010.g svake godine organizovali ovo tužno i svečano okupljanje potomaka stradalih na Garavicama, predstavnika jevrejske i romske zajednice, sveštenih lica i po nekog predstavnika organa Republike Srpske i Grada Banja Luke koji je obezbeđivao autobuski prevoz iz Banjaluke do Bihaća.
Ljudi poput Nebojše Kuštrinovića, Boška Stojisavljevića, Boška Kantara, Milana Krajinovića i drugih, su godinama u miru i tišini, organizovali ovaj pomen, obezbeđivali sve potrebne dozvole za javni skup i saglasnost od kantonalnih vlasti, Grada Bihaća i policijske uprave. Pomen je organizovan u prvu subotu nakon sv.Ilije, početkom avgusta tako da su svi zainteresovani unapred znali kada će se on održati. Taj datum je izabran kao spomen na “Veliki pokolj“ kako se u narodu označavala kulminacija ubijanja na Garavicama od 27.07.-05.08.1941.g
Nakon pomena 2017.g stižu obećanja sa najvišeg nivoa vlasti Republike Srpske kako će stradanje na Garavicama ući u kalendar obeležavanja Vlade Republike Srpske i kako će ga ubuduće organizovati kabineti i protokol Vlade (Odbor za njegovanje tradicije oslobodilačkih ratova). Pomen 2018.g je zbog zauzetih termina i obaveza vlasti, pomeren za septembar, organizovan u sred tadašnje izborne kampanje. Bio je mnogo bogatiji, sa binom, ozvučenjem, bilbordima, gardistima u svečanim uniformama, mnogo službenih vozila, službenicima Vlade Srpske i njenih organa, od kojih većina nikada nije ni čula za Garavice niti zna šta se tu događalo.
Zbog svega ovoga i zbog tamo izrečenog pomen je više ličio na predizborni miting, nego na jedno tužno i svečano okupljanje radi sećanja. Dve su posledice takvog razvoja događaja: prva je velika medijska buka i nelagoda koja se razvila u medijima u vezi održavanja Pomena na Garavicama ove 2019.g. Ne dobijanje saglasnosti, teške reči, međusobna optuživanja, pretnje, ostrašćeni i netrpeljivi komentari građana oba entiteta na saopštenja, pokazuju koliko smo svi mi još daleko od razumnog razmišljanja i postupanja. Pogoršanje odnosa između dva entiteta u BiH, ne bih ni pominjao.
Druga posledica je što mnogi koji su ranije dolazili na Pomen, čak i neki organizatori, razmišljaju da ne žele da budu puki dekor i ukras na pomenu koji će organizovati ljudi koji dolaze službenim vozilima. Izgleda da ljudi shvataju da je do sada bilo mnogo manipulacija sa žrtvama na Garavicama i da ne žele da budu deo još jedne manipulacije.
O sebi ću reći samo još sledeće: na Garavicama su mi ubijena dvojica pradedova, Nikola Divjak star 53 godine i Milan Bursać star 38 godina. Tamo je stradalo ukupno 7 muških glava iz šire porodice. Za vreme celog rata 13 muškaraca iz šire porodice je izgubilo život, samo jedan kao borac i sa puškom u ruci. Davno sam shvatio, da bi se i meni isto dogodilo, da sam jula 1941.g živeo u Doljanima. U subotu 26.jula 1941.g članovi ustaškog roja iz sela Ćukovi (Ante iz Žegara, Hilmić, Vojić, Miralem Kulenović zvani Šunjić) su u zaseoku Luke, sela Bosanski Doljani sakupili 18 muškaraca. Rekli su im da odu do Železničarske kuće na Štrbačkom buku da se upišu i da će sve biti dobro. Seoski pop, ukrajinski unijat (prethodni paroh u selu je bio Ilija Tintor čije mučenje i stradanje u Bihaćkoj kuli je zabeleženo) je ove ustaše danima dovodio u selo, vodio ih na crkveni toranja koji je služio kao osmatračnica i nikoga iz sela nije upozorio. Čak je ljude upućivao da idu da se upišu.
Jedini član KPJ u tom trenutku u selu je bio Adolf Čelik, Slovenac, miner, koji je takođe svaki put dočekivao ustaše i sa njima se nešto dogovarao. Ni on nikoga nije upozorio. Uhvaćeni ljudi su noć proveli u Železničarskoj kući, koja je imala telefonsku vezu sa Bihaćem. U nedelju 27.jula ujutru, vozom je odvedeno 17 ljudi za Bihać. Jedini od njih se vratio Pavle Pava Mašanović, budući politički komesar Prve bihaćke čete i Treće krajiške brigade Nikole Karanovića. Vraćen iz Bihaća, kažu ljudi. A Nikola, Milan i njihovi rođaci i komšije se nikada nisu vratili iz Bihaća. Dosta o meni. Sada ću govoriti o Garavicama.
Gde su Garavice?
To je prostor zapadno i severno-zapadno od centra Bihaća, udaljen svega 3-4 kilometra od centra grada. Tamo su se do aprila 1941.g nalazili prirodni kanali i jaruge rečice Klokot, leve pritoke Une, livade i šumarci. Taj predeo je bio u vlasništvu porodica dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata, ali je odlukama NDH, oduzet bez prava naknade i ispražnjen od žitelja. Prvi ubijeni Srbi u Bihaću su bili Solunski dobrovoljci (Bojić Petar iz Gorijevca, sa kućom na dobrovoljačkoj zemlji u Lugovima kod Bihaća je sa dvojicom komšija ubijen između 27.aprila i 01.maja 1941.g od strane Himze Biščevića iz Zavalja, i sva trojica su zatrpani na đubrištu vojne kasarne u Žegaru).
Na levoj obali rečice Klokota se nalazi Kamenica (nekada Karađorđevo selo) ili Garavice. Na desnoj obali Klokota se nalaze Uljevite ili Muljevite bare i omanje brdo Glavica na kojem je danas kompleks spomeničkih skulptura. Još malo na istok, južno od puta za Bihać, blizu nekadašnjih kuća Bubala su Ceravci. To su stratišta na kojima su zatrpani ubijeni Srbi.
Šta su Garavice?
Mesto za izvršenje smrtne kazne koju je izricao Prijeki sud za Veliku župu Krbava i Psat sa sedištem u Bihaću. Ovaj sud je imenovan 17.juna 1941.g i odmah tu noć je prva grupa viđenih bihaćkih Srba (oko 20 ljudi, tu su bili predsednik Okružnog suda, direktor gimnazije, lekari, inženjeni, trgovci) koji su uhapšeni početkom juna meseca i držani u Bihaćkoj kuli, odvežena kamionom na likvidaciju. Ovi ljudi su ubijeni u Risovačkoj jami/pećini/gredi, pokraj sela Risovca, severno od Krnjeuše. Naredne i sledećih noći, kamioni sa zatvorenim Srbima iz Bihaćke kule su otpremani za Risovac, obližnja mesta ili čak i Jadovno. Ovaj Preki sud predstavlja samo jednu od institucija vlasti NDH na području Bihaća.
Ovu vlast su predvodili Veliki župan Ljubomir Kvaternik, stožernik za Bosansku krajinu Viktor Gutić, ustaški logornik Bihaća Petar Šimić, kotarski predstojnik (sreski načelnik) Bihaća Jakov Džal, komandiri ustaške satnije koja je početkom juna došla iz Hercegovine Enver Kapetanović i Ivo Herenčić. Preki sud u Bihaću 14.jula 1941.g dobija novi sastav u kojem glavnu reč vode istaknuti članovi ustaške organizacije (Ferdo Jengić, Zvezdan Čulić, Petar Dujmović, Petar Šimić).
Tek od toga trenutka, počinju izvršavanja smrtne kazne na Garavicama. Svakoga dana u Bihaćku kulu se dovode stotine Srba iz okolnih sela (svedok Mirko Turić[2] govori o 300-400 Srba dovođenih svakoga dana), koji nakon strahovitog mučenja, ponižavanja i batina, kamionima noću bivaju odveženi na Garavice i tamo ubijeni. Većina žrtava je dovođena u Kapetanovu Kulu i zgradu Brigade u Bihaću (zvanično zatvori Sudbenog stola Bihać), na prevaru uz objašnjenje da će ići na rad u Nemačku, ili da treba da učestvuju u javnim radovima popravke puteva. Ili da treba da se upišu za nešto, pa će sve biti u redu, kao moji Nikola i Milan. Preki sudovi su sudili po odredbama Zakonskih odredbi NDH, suđenja su bila pravna lakrdija, a jedina kazna koju su mogli da dosude je bila smrtna kazna streljanjem.
Streljanja na Garavicama su počela sredinom jula (14.-19.07.), broj streljanih se svakodnevno povećavao do vremena ustanka (27/28.07.) a “Veliki pokolj“ je trajao do 04. ili 05.avgusta. Žrtve su dovođene iz Bihaćke kule i drugih pomoćnih zatvora (crkva u Pritoci naprimer), ali i direktno iz naseljenih mesta kao Izačić, Klokot, Vrkašić, Bijelo Brdo, Bugar, Grabež, Grmuša, Klišević, Pritoka, Doljani, Dubovsko, Lipa, Lohovo, Vrsta, Jankovac, Teočak i druga.
Rad Prekog suda i izvršenja smrtnih kazni su nastavljena tokom avgusta sve do početka septembra kada je Veliki župan Ljubomir Kvaternik smenjen sa položaja (11.09.). Smrtna kazna je morala da se izvrši streljanjem. Svedoci koji su pobegli sa streljanja (Rade Bubalo iz Ličkog Petrovog Sela, Mirko Vlaisavljević/Lakić iz Željave), ustaše koje su učestvovale u ubijanju (Jusuf Pašagić, Mirkec Golubović), kao i žitelji sela Kralje i Bakšaiš koji su učestvovali u kopanju i zatrpavanju rovova (Ćurić Živko[3], Tomo Janković) svedoče o streljanjima puškom ili mitraljezima. Ljudi su dovođeni iz kamiona vezani žicom, u grupama od po 10, postavljani na ivicu iskopanih rovova ili prirodnih kanala, licem okrenuti ka njima. Ali svedoci svedoče i o ubijanju nožem, krampom, maljem, čekićem i zatrpavanju poluživih ljudi zemljom.
Srbe na Garavicama nije ubijala neka grupa ludaka, u krv ogrezle ustaše, neka grupica “divljih ustaša“, religioznih fanatika. To nisu bila ubistva na mah, u afektu, iz jarosti, neka tvorevina ludačkog uma koju nije moguće pojmiti i razumeti. Srbe je ubijao državni aparat NDH, institucije te države, službena lica civilnih organa vlasti, tužilaštva, sudskih organa, policijskih i vojnih jedinica. Taj zločin je dugo planiran, veoma dobro organizovan, izvođen hladno, proračunato, sistematično, nekim infernalnim (paklenim) sledom i bio je široko prihvaćen od strane lojalnog hrvatskog i muslimanskog stanovništva.
Cilj je bio da se prvo uklone svi muškarci koji mogu da nose oružje i pružaju otpor, starosti od 15 do 70 godina. Nakon toga je sledilo uklanjanje žena, staraca i starica, devojaka i mladića. Na kraju bi sa maloletnom decom mogli raditi šta hoće. Mogli su da ih ubiju, ili još bolje da ih predaju “Karitasu“, koji bi ih popisao, obukao, nahranio, slikao u malim ustaškim uniformama, udomio u religiozne hrvatske porodice gde im je promenjen identitet, a kartoteka sa njihovim podacima je kao slučajno izgubljena. To je bio plan. To ne smemo nikada zaboraviti.
Koliko ljudi je ubijeno na Garavicama?
Niko ne zna. Žrtve nikada nisu prebrojane. Prva saznanja o tome šta se dešava su poticala od ljudi koji su pobegli sa stratišta. Čak i tim ljudima, kada bi se vratili u svoja sela, mnogi nisu verovali. Iz Bihaća su 24.juna proterani svi Srbi (preko 1000) i Jevreji (bilo ih je oko 165).
U 24 italijanska kamiona je potrpano ljudi koliko je moglo stati, ostali su krenuli pešice ka Kulen Vakufu i Petrovcu. To znači da tokom jula 1941.g u Bihaću nije bilo Srba, osim zatvorenika u Kuli. U Bihaću je sve vreme vladao policijski čas, pa ono što je muslimanski i hrvatski živalj koji nije učestvovao u pripremi terena, ubijanju ili sahranjivanju, mogao čuti su bila noćna mitraljiranja sa leve obale Une.
Ono što su svakoga dana viđali u gradu, su kamioni puni vezanih ljudi koji su stizali u Bihaćku kulu, i svake noći odvoženi van grada. Muškarci su sakupljani na prevaru, pa su ukućani i rodbina dugo verovali da su oni živi. Mnogi su postali svesni istine tek u novembru 1942.g kada je Bihać oslobođen, a svoje tamo nisu pronašli. Sve brojke koje se pominju od tada, koje su pisale na spomenicima ili pominjane u knjigama (12.000, 12-15.000, 14.500) su proizvoljne, određene otprilike i potiču iz sledeća tri izvora:
- “Dnevnik Vladimira Dedijera“: “…Ukupno je u srezu bihaćkom pobijeno oko 12.000 Srba, jednom od najvećih gubilišta našeg naroda…“
- izveštaj Koste Nađa komandanta Operativnog štaba za B.Krajinu Vrhovnom štabu NOVJ i POJ od 4. novembra 1942.g (objavljen u Zborniku Vojno-istorijskog instituta u Beogradu, tom 4. Knjiga 8.): “…Dokument pronađen kod jednog zarobljenog Hrvata, pominje 12-15.000 likvidiranih grko-iztočnjaka (ovo je službeni naziv NDH za Srbe) u bihaćkom srezu. Pronađen je i nalog logornika Bihaća ustaškom rojniku Rami Melkoču, da se po nalogu Velikog župana pobiju svi Vlasi i Vlahinje od 16-100 godina …“
- Nezavisni britanski izvor pominje brojku od 500 ubijenih civila u okolini Bihaća.
U našoj istoriografiji nisu uzimani za ozbiljno nemački izvori (Izveštaj nemačkog obaveštajnog centra Zagorje o zločinima ustaša 1941. i 1942.g, Zločini NDH 1018.str), koji pominju da je u Zapadnoj Bosni od uspostave NDH do početka oktobra 1941.g procenjeni broj žrtava oko 55.000 ljudi, žena i dece (Bihać oko 8000 samo na Ceravcima, Krupa 3950 bez Crnog jezera i sela, Novi na Uni 4300, Prijedor 1500 bez sela, Petrovac 700, Kulen Vakuf 4500).
Takođe niko ozbiljno ne pominje procene stručnjaka “Muzeja AVNOJ-a“ (upravnik Branko Bokan[4]) iz Bihaća da je na Garavicama ubijeno do 10.000 ljudi, od kojih samo 3000 iz sreza Bihać, a ostali iz Like, Kladuše, Cazina, Krupe, Petrovca, Kulen Vakufa.
Na Garavicama su ubijani samo radno i vojno sposobni muškarci, međutim spiskovi objavljeni u magistarskom radu Saime Lolić koji je odbranjen na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 2018.g, svedoče o ubijanju dečaka i mladića od 12, 13 ili 16 godina starosti, zatim staraca od 65, 84 ili 90 godina, pa čak i jedne žene iz Zlopoljca stare 55 godina. Izgleda da kako je vreme odmicalo, a ludilo postajalo sve veće, nisu se birale žrtve, već su na likvidaciju slati svi zatečeni žitelji po selima.
Da li su Srbi u Bihaću ubijani samo na Garavicama?
Prethodno je rečeno da su prvi Srbi iz Bihaća na ubijanje vođeni do Risovca. Na širem području Bihaća postoji preko 20 drugih stratišta: Delića jama u Zavalju (više od 800 žrtava), Peranića draga kod Zavalja, šuma Debeljača kod Skočaja (68), Gorjevac (samo 29.avgusta 72 osobe), jama Jasikovača kod Boričevca (preko 900), njive oko Hrgara (oko 150), Kalati kod Kulen Vakufa (220), Kulen Vakuf (950), Zabare i Čaire kod Ripča (preko 90), Splavak kod Velikog Skočaja (137), šuma Osoj kod Vrste (850), Crno jezero kod Krupe (2000?) i dr. Ima svedočenja koja tvrde da su među prvim Srbima ubijenim na Garavicama bili žitelji Ličkog Petrovog Sela i okoline Plitvica. Oni su dovođeni u okolinu Bihaća, držani zatvoreni u takozvanim Mikuljanovim štalama i potom ubijani na Garavicama.
Zataškavanje istine i manipulacije sa brojem i identitetom žrtava
Istina je da je Moša Pijade u toku Bihaćke republike 1942.g, osnovao komisiju koja je dobila zadatak da prikupi dokaze o zločinima nad Srbima u ovom kraju. Nakon suđenja, određen broj naredbodavaca i izvršilaca ubistava je osuđen i streljan. Pominje se čak oko stotinu ljudi (Husein Ibrahimpašić gradonačelnik Bihaća, Petar Dujmović član Prekog suda, Mehmed Altić zamenik Mire Matijevića, Jusuf Pašagić izvršilac ubistava i mnogi drugi).
Skoro ništa se ne zna o suđenju i streljanju ustaških zločinaca koje su izvršile italijanske snage nakon vraćanja u Bihać (u sklopu povratka u svoju Treću okupacionu zonu) krajem septembra i tokom oktobra 1941.g. Ono što je sakriveno od istorije je da su mnogi učesnici u ovim događajima nastavili normalan život i radili u komunističkim organima tokom Bihaćke republike i nakon završetka rata. Primera je mnogo: Smail Delić (od 28.08.1941.g zamenik predsednika Prekog suda u Bihaću, dočekao partizane u Bihaću 04.11.1942, prvi predsednik NOO/civilni organ komunističkih vlasti KPJ u Bihaću za vreme Bihaćke republike), Sadik Ćehajić (pravnik iz Bihaća, zamenik člana Prekog suda u Bihaću od 28.08.1941.g, nakon rata bio sudija, umro kao penzioner u Banjaluci,), Miralem Omer Kulenović-Šunjić (mog pradedu Milana Bursaća vezanog za ruke vodio putem ka Uni “da se upiše“, preživeo rat i živeo u Sarajevu kao običan građanin).
Rezultati rada Zemaljske komisije za ispitivanje zločina okupatora i njihovih pomagača za Bosnu i Hercegovinu (osnovana početkom jula 1944.g, počela sa radom novembra 1944., prestala sa radom 01.11.1947.g) i njene podređene Okružne komisije za Bihać (sekretar ili predsednik Alija Buzaljko) i Gradske komisije za Bihać, nikada u celosti nisu objavljeni. Došle su godine bratstva i jedinstva, potom sukoba sa Informibiroom, raskida sa Sovjetskim Savezom, jačanja federalnih jedinica u okviru Jugoslavije i njihovih partijskih oligarhija koje su imale veoma različite ciljeve. Dedijer je tek 1990.g priznao da su zabranu ispitivanja logora u Jasenovcu uspostavili još Hebrang i Krajačić, a preuzeo je Bakarić. Slično je bilo i u Bosanskoj Krajini.
Iz tog perioda potiče prvi skromni spomenik na Garavicama, postavljen 27.jula 1949.godine (na godišnjicu ustanka), desno od puta (lokacija Garavice/Kamenica) koji je delimično objašnjavao šta se tu dogodilo: “Narod sreza i grada Bihaća podiže ovaj spomenik, kao trajnu uspomenu na 12.000 nevinih, zvjerski ubijenih Srba od ustaških zločinaca u vremenu juna 1941. do septembra 1941.g. Neka je slava i trajna uspomena palim žrtvama“. Kaže se da je 12000 Srba zverski ubijeno od ustaških zločinaca. Šta međutim, ne valja kod ovog spomenika? On je bio toliko skroman, da su pojedini seoski spomenici toga tipa, sa desetak imena stradalih boraca ili civila bili veći od njega. Kao da su se oni koji su ga podizali stideli što to rade, pa su pravili što manji spomenik, ili nije bilo dozvoljeno da se napravi veći spomenik.
Potpuno je nesrazmeran onome na šta podseća. Dalje, postavljen je pored samo jedne od tri grupe stratišta oko reke Klokota. Ostala stratišta nisu obeležena i polako su tonula u zaborav. Dalje, na njemu nema nijednog imena, već samo brojka od 12000. Drug Dedijer je tako napisao u svom Dnevniku. Dalje, kaže se da su ubijanje vršili ustaški zločinci. Kao da je cilj bio da se pažnja i sećanje za sve stradale u okolini Bihaća veže samo za ovo jedno stratište-Garavice, zatim da se broj žrtava umanji što je više moguće i da se pažnja skrene samo na neke bezimene ustaške zločince, kao da su oni na svoju ruku ubijali. Ovo izgleda kao prvi korak u relativizovanju žrtava, njihovog broja, identiteta i razloga smrti, obesmišljava sve ono što se dogodilo i našu istoriju dovodi do neprepoznatljivosti.
Porodica Pozderac je nakon Cazinske bune 1950.g potpuno preuzela vlast i uticaj u ovom delu Bosne, a Branko Mikulić kao aktivni pripadnik Domobranstva NDH do 1943.g, je uticao da se u Bosni i Hercegovini ne sprovode, pa čak i zabranjuju ispitivanja o broju žrtava kao i da se uklanjaju i uništavaju dokumenti o zločinima NDH. Rušenje grobalja, ploča i natpisa o zločinima NDH se događa po Bosni, pa se u to vreme (krajem 60-ih godina 20.veka) dešava da se i ovako mali i skroman spomenik, suprotno zdravom razumu, sklanja i odlaže u dvorište Kapetanove kule u Bihaću. Više od decenije ne postoji nikakvo obeležje ovih stratišta.
Od 1966.g opština Bihać planira da na 22 hektara podigne spomen park žrtvama fašističkog okupatora. Ovo je sledeći korak u manipulaciji stratištima, jer se pažnja sada pomera sa neimenovanih ustaša na neke fašiste odnosno italijanske okupatore. Kao da su ljude tu ubijali Italijani ili neki okupatori. Ponavljam da su Italijani, po povratku u Bihać zbog ustanka, osudili i streljali neke organizatore i izvršioce ubistava, da bi umirili ustanak Srba u Krajini.
Rešenje spomen parka je realizovao prof.Bogdan Bogdanović, a kompleks je otvoren 1981.g. Programski i idejni manifest autora, poruke “život je jači od smrti, pravda jača od zločina, ljubav od mržnje“ i činjenica da nisu istaknuta nikakva nacionalna ili socijalna obeležja, ovaj spomen-kompleks čine opštim, bez naznaka šta se tu dogodilo, koje tu stradao, ko je naredio i sprovodio ubijanje, koliko ljudi je tu završilo svoj život i gde se nalaze njihovi zemni ostaci. Petnaest kamenih gromada je napravljeno od kamena bihacita, istog materijala od kojeg je napravljena Kapetanova kula u Bihaću. Ovakav kompleks je dalji korak u manipulaciji, jer se u zaborav dalje guraju sve tri grupe stratišta, a pažnja je na brdašcu Glavica, koje se nalazi sa suprotne strane rečice Klokot od Garavica.
Na ovom brdu nije bilo stratišta, već se jedan njihov deo nalazi ispod tog brdašca. Ovo brdašce je služilo ili kao mesto za puškomitraljeze za streljanje ili kao bedem prema kome je pucano, da meci i rikošeti ne bi završavali po kućama u Bihaću i predgrađima, što se dešavalo.
Poznata je anegdota sa sastanka Hakije Pozderca sa novinarima pred otvaranje Spomen kompleksa, kako bi se dogovorili šta da izveštavaju. Pozderac je novinarima sugerisao da napišu kako su “u Garavicama umoreni Srbi, Hrvati i Muslimani“. Kada je novinar Radija Velike Kladuše prigovorio da su tu ubijani samo Srbi, Pozderac je promenuo formulaciju i nastalo je kompromisno rešenje po kome je “u Garavicama ubijeno dvanaest hiljada rodoljuba“.
Konačno, 1986.g je postavljen kameni spomenični blok rad hrvatskog vajara Vladimira Herljevića, sa tekstom: “Na području spomen parka Garavice, leži dvanaest hiljada žrtava sa područja Bosanskog Petrovca, Cazina, Slunja, Bosanske Krupe, Velike Kladuše, Titove Korenice, Donjeg Lapca i Bihaća koje su na ovom mjestu zverski pobile ustaše od juna 1941. do novembra 1941.g. Spomenik podižu zbratimljeni narodi Like, Korduna i Bosanske Krajine 1986.godine“. Opet skretanje pažnje na pogrešnu stranu i manipulacija sa stratištima. Samo 5 godina nakon toga je počeo novi građanski rat.
Godine 2011., Kulturni pejsaž-Spomen park žrtava fašističkog terora Garavice, je pretvoren u Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Spomenički kompleks zbog nebrige propada i zarasta u šiblje, na mestu stradanja Kamenica/Garavice je podignuta benzinska pumpa, a obližnji meštani počinju da sade povrće u sred kompleksa. Kapetanova kula u Bihaću je od 2007.g proglašena Nacionalnim spomenikom BiH, i trenutno je u toku njena delimična obnova.
Šta nam je činiti?
Ne sme se dozvoliti da stradanje Srba u širem području Bihaća padne u zaborav.
Ono što je obaveza nas potomaka je da se konačno sastavi spisak žrtava po imenima i prezimenima, za svako stratište i za svako naseljeno mesto na širem području Bihaća.
Na svakom takvom mestu podići vidno obeležje u vidu table, krsta, ploče sa imenima stradalih.
Jasno imenovati organizatore i izvršioce ubistava.
Zaštititi zemne ostatke nastradalih od prirodne erozije (poplave, bujice, klizišta). Sprečiti građevinske radove na mestima gde su stratišta i podizanja privremenih i stalnih privrednih i stambenih objekata.
Izvršiti sudsko-antropološka i sudsko-medicinska istraživanja masovnih grobnica, u cilju uzimanja uzoraka, i njihovog povezivanja sa živim potomcima stradalih.
Ne dozvoliti bilo kakve dalje zloupotrebe sa brojem žrtava i identitetom stradalih, jer ih je do sada bilo i previše. Ne dozvoliti upotrebu ovakvih stratišta za dnevno političke potrebe, potrebe izbornih kampanja i dalje zaoštravanje odnosa između dva entiteta Bosne i Hercegovine i između komšija različite nacionalnosti. Garavice su se dogodile srpskom narodu, ali mi moramo učiniti sve DA SE NIKAD NIKOM GARAVICE VIŠE NE DOGODE.
Na tom velikom poslu, koji je još uvek ispred nas, moraju se ujediniti sve institucije našeg naroda: Srpska pravoslavna crkva sa svojim eparhijama Bihaćko-petrovačkom i Gornjo-karlovačkom, Muzej genocida iz Beograda, naučna zajednica, organi vlasti i službe Republike Srpske i Republike Srbije, brojna udruženja poštovalaca žrtava, entuzijasti i amateri koji se bave ovim temama. Vidimo se na Garavicama!
[1] “Zbornik saopštenja, svjedočenja i dokumenata o Garavicama“ Zavičajno Udruženje “Una“, Banjaluka, 2010.g
[2] Mirko Turić “Od fašističke okupacije do bihaćke Kule 1941.“ Zbornik Podgrmeč u NOB, Knjiga prva, str.180-203
[3] Saima Lojić “Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratuprema izveštajima Komisije za ispitivanje zločina okupatora i njihovih pomagača“, Filozofski fakultet Sarajevo, 2018. Magistarski rad
[4] Branko J.Bokan “Prvi krajiški NOP odred“, Beograd, 1988.
Autor: Vladimir Bursać, Zrenjanin
One Response
Sve je tako precizno objasnjeno ,dokumentovano da mogu samo da se divim vamo koji se brinete da ovakve tragedije da ne padnu u zaborav ,hvala vam i svaka vam cast i ne mogu ni danas shvatiti zasto je tadasnjim zlotvorima smeatalo sve sto je srpsko , tu u Garevicama je i moj djed Skoric Dane iza kojeg je ostalo 5 djece Ljubo,Mile ,Evica , Janja i Drago i zena Boja koliko je nasa vjera osakacena tuzno,pretuzno