VERSKO I KULTURNO PRISUSTVO SRBA u Zapadnoj Slavoniji

O prisustvu Srba u Slavoniji od davnina već smo objavili nekoliko tekstova. Slavonija i šire područje južne Panonije upravo su zbog srpskog stanovniptva koje je tu živelo često nazivani Rascijom ili Rasijom.

Dolaskom Turaka i zauzimanjem jednog dela Slavonije 1543. godine to područje podeljeno je na Donju i Gornju Slavoniju. Donja Slavonija, sa glavnim administrativnim centrima Pakracom, Požegom i Viroviticom, ostala je pod turskom upravom sve do kraja XVII veka. Gornja Slavonija, zahvaljujući pre svega velikom učešću srpskih uskoka, ostala je pod austrijskom vlašću. Jedna veća kolonija Srba bila je na imanju srpskog despota Vuka Grgurevića, poznatijeg pod imenom Zmaj Ognjeni Vuk.

Ugarski kralj Matija Korvin dodelio je 1469. godine despotu Vuku utvrđeni grad Bijelu Stijenu kod Pakraca sa još sto sela, skoro celu Posavinu. Duhovnik vojvode Vuka bio je pop Jovan koji se pominje 1481. godine. U vremenu od četiri godine /1479-1783/ prešlo je u Slavoniju oko 200.000 Srba. Pošto tada u tim krajevima nije postojala organizovana Srpska crkva, doseljeni Srbi ubrzo su pod pritiskom primili rimokatoličku veru i tako izgubili svoje verske i nacionalne odlike.

Dolaskom Turaka i zauzimanjem Slavonije situacija se iz osnova menja. Cela Slavonija podeljena je na dva sandžaka: prvi Požeški, a drugi, najpre, u Čazmi, zatim Pakracu i konačno Cerniku. Srbi su naselili zapadne predele Požeške kotline. Taj deo zapadne Slavonije na geografskoj karti koju je 1572. godine u Amsterdamu izdao dr Volfgang Lanc označen je kao Rascija /Raška/, a Turci taj planinski deo između Požege i Pakraca pa sve do Ilove, nazivaju Mala Vlaška. Zbog konfiguracije zemljišta ta geografska celina, tokom XVIII i XIX veka, kod srpskog življa naziva se Zabrđe.

Turska okupacija Slavonije najteže je pala Srbima. Srpski narod u to vreme bio je razapet između Agarjana /naziv za Turke u to vreme/ i Rimokatoličke crkve. Ni jedni ni drugi nisu bili naklonjeni Srbima već su nastojali da ih iskoriste u svoje političke i ratne ciljeve. Veliki broj pravoslavnih Srba, vođen hrišćanskom svešću, napušta Donju Slavoniju i prelazi na stranu Austrije. Srpski vojvoda Ivan Margetić sa 49 konjanika 1540. godine prelazi u Gornju Slavoniju. Veća migracija Srba iz Zapadne Slavonije otpočela je oko 1587. godine pod vođstvom srpskog kneza Ivana Pejašinovića koji je sa Srbima od Pakraca i Požege naselio krajeve oko Križevaca i Koprivnice.

Na području Zapadne Slavonije prva crkvena organizacija u sastavu Srpske pravoslavne crkve je Požeška mitropolija koja je osnovana 1557. godine u vreme obnavljanja Pećke patrijaršije pod patrijarhom Makarijem Sokolovićem. Istorijska previranja i česti ratovi nisu dozvolili punu afirmaciju ove mitropolije čije je sedište bilo u Manastiru Orahovici. Po sačuvanim zapisima u rukopisnim bogoslužbenim knjigama ostala su zabeležena neka od imena požeških mitroropolita.

U Pentikostaru prepisanom 1585. godine u manastiru Orahovici pominje se mitropolit požeški Josif, u Tipiku /1590/ i Parenensisu Jefrema Sirina /1594/, takođe prepisan u manastiru Orahovici, zabeleženo je ime požeškog mitropolita Vasijila. Iz XVII veka sačuvana su dva pomena o požeškim mitropolitima: u Pomeniku manastira Sopoćana zabeleženo je ime mitropolita požeškog Sofronija, a u Račanskom pomeniku mitropolita Grigorija.

Za ime požeškog mitropolita Vasilija vezano je naseljavanje Srba u Gornju Slavoniju – Varaždinski generalat. Mitropolit Vasilije prešao je septembra meseca 1595. godine iz turskog dela Slavonije na austrijsku stranu, u mesto Križevce. U izveštaju nadvojvodi Ferdinandu, kao razlog svog prelaska vladika je naveo hrišćansku svest i tursko nasilje. Na novom području vladika Vasilije je utemeljio novu crkvenu organizaciju – Marčansku episkopiju.

U istorijskom trajanju uočljiv je kontinuitet, odnosno prerastanje od Požeške mitropolije, zatim Marčanske i Severinsko-lepavinske eparhije do Pakračke, odnosno Slavonskog vladičanstva.

Dolaskom patrijarha Arsenija III Čarnojevića u ove krajeve nacionalna svest i privrženost pradedovskoj veri ponovo se budi. Patrijarh Arsenije smatrao je da mu je najvažnije da dođe na prostore zapadne Slavonije i Hrvatske da, kako kaže u jednom pismu upućenom 2. januara 1693. godine zagrebačkom biskupu, ”utvrdi crkve i manastire i pouči srpske kaluđere i sveštenike grčkog obreda i potčini ih zakonitoj duhovnoj vlasti”. Od nadležnih državnih vlasti dodeljen mu je za sedište stari i utvrđeni grad Sirač, nedaleko od Pakraca.

U Pakrac dovodi svog egzarha za episkopa i time utemeljuje pravoslavnost na prostorima Zapadne Slavonije, a Pakračka, odnosno Slavonska eparhija, postaje glavna koheziona snaga nacionalnog i verskog jedinstva. Za vreme episkopa Nićifora Stefanovića /1721-1743/ u Pakračkoj eparhiji postoje 44 parohije sa 38 parohijskih hramova. Po popisu od 13. januara 1759. godine broj je znatno uvećan: 77 parohija u 325 naseljenih mesta. Crkava je bilo 64, od čega je 54 bilo od drveta a 10 od kamena i cigle. Krajem XVIII veka u ovoj eparhiji je registrovano preko 170 hramova i manastira: Orahovica, Pakra, Lepavina, Sveta Ana, Drenovac, Dejanovac i Bršljanac.

Sveukupno umetničko nasleđe Srba Zapadne Slavonije može se sagledati kroz tri osnovne celine: arhitektonska ostvarenja, crkveno slikarstvo i primenjena umetnost. Crkve i manastiri slavonskog podneblja u svom viševekovnom trajanju menjale su svoj prvobitni izgled. Neka sačuvana svedočanstva kazuju da su prvobitni hramovi bili u obliku jednobrodne građevine, drveni, daskom ili šindrom pokriveni.

Najranija zidana crkva na području Slavonije je crkva manastira Orahovice sagrađena 1592. godine /pre 400 godina/ u duhu moravskog crkvenog graditeljstva. Druga po veličini, a i značaju, bila je crkva manastira Pakre koja se pominje 1556. godine. Današnja crkva manastira Pakre, posle četiri godine gradnje, završena je 30 juna 1765. godine. Manastir Sveta Ana podignut je 1412. godine kao pavlinski manastir. Dolaskom patrijarha Arsenija II Čarnojevića u ove krajeve 1690. godine narod i kaluđeri govorili su Patrijarhu da se oni već 27 godina u ovoj svetinji Bogu mole.

Manastir Dejanovac ili Kruškovac osnovali su prebegli srpski kaluđeri iz Bosne. Manastir se nalazi u neposrednoj blizini današnjih Okučana. Osnovan je u XVIII veku, a po naredbi carice Marije Terezije nasilno je ukinut. Manastir Drenovac osnovali su 1719. godine kaluđeri manastira Orahovice. Gradnja je završena 1722. a ikonostas je uradio 1758. godine slikar Vasilije Romanovič ”ot Male Rusije”. Ovaj ikonostas zajedno sa crkvom uništen je u prošlom ratu. Manastir Bršljanac u Moslavini osnovan je početkom XVIII veka, a ukinut je odlukom carice Marije Terezije 12. decembra 1770. godine.

Pored crkve manastira Orahovice koja je građena u duhu moravskog graditeljstva, ostale srpske crkve na području Pakračke eparhije tokom XVII veka, i prvih decenija XVIII veka, po arhitektonskom izgledu, bliske su hramovima tzv. turskog perioda. To su skromne građevine od drveta ili na podsjeke, zemljom oblepljene, daskom ili slamom pokrivene. Sredinom XVIII veka podižu se monumentalni hramovi sa visokim zvonicima od tvrdog materijala. Po svojim stilskim odlikama ove srpske bogomolje bliske su baroknim ostvarenjima zapada kao i rimokatoličkim crkvama kontinentalnog dela Hrvatske. Te pseudobarokne odlike nametnute su srpskom graditeljstvu od austrijskih i nemačkih inžinjera i arhitekata koji su ih projektovali, a što je bilo uslovljeno nadležnim državnim vlastima.

Određena srodnost u stilskim tokovima postoji i sa crkvenim slikarstvom na širokim prostorima Zapadne Slavonije. Crkva manastira Orahovice živopisana je u freskotehnici 1594. godine. Po umetničkim odlikama orahovičko slikarstvo blisko je srpskom srednjevekovnom slikarstvu, kako po sadržaju kompozicija tako i po svojim stilskim karakteristikama. Ikonopis je najduže ostao dosledan nekim odlikama postvizantijskog crkvenog slikarstva. Zografi Ostoja Mrkojević, Savatije Krabulić i drugi, sve do Jovana Četirevića Grabovana, svoje ikonopisačke predloške nalaze u staroj postojbini.

Barokna slikarska ostvarenja /barok kao stilski izraz u svom punom značenju/ na prostoriima Zapadne Slavonije nikada nije u potpunosti zaživeo. Određene forme su vidljive, ali samo kao stilske naznake, stoga ta ostvarenja možemo imenovati kao slaveno-barok ili pseudo-barok. Taj otpor Srba Slavonije prema baroknoj umetnosti je razumljiv, posebno iz razloga što je on u sebi nosio i duh prozelitizma Rimokatoličke crkve i njen program unije. Za razliku od ostalih delova Karlovačke mitropolije Srbi Zapadne Slavonije najduže su ostali vezani za ikonografske predstave sa nacionalnim obeležjem i nacionalnom istorijskom tematikom.

U manastiru Orahovici na osmostranom stubu u naosu hrama prikazana je Loza Nemanjića, a kao ktitori predstavljeni su sveti Simeon i Sava. Posebnu galeriju Srba vladara i svetih predstavlja ikonostas crkve Svetog Georgija u Velikim Bastajima kod Daruvara, rad slikara Mojsija Subotića iz 1785. godine. Celu treću zonu na ovom ikonostasu zauzimaju sveti Srbi, a centralna kompozicija pokazuje kako sveti Sava i Simeon kleče pred prestolom Hrista i mole za spas srpskog naroda. Prisustvo Srba svetitelja u crkvenoj umetnosti nije napuštano do današnjih dana. Primer tome su ikone sa predstavama srpskih orelonosaca u novopodignutim hramovima u Novoj Gradiški i Jasenovcu.

Primenjena umetnost kod Srba Zapadne Slavonije je bogata, raznorodna, a po umetničkim dostignućima prati tokove vremena, čak i prednjači, ispred ostalih naroda na panonskom prostoru. Bogatstvo primenjene umetnosti iskazano je u raznorodnim liturgijskim predmetima koji su nastajali u značajnijim duhovnim centrima, ili naručivani sa strane. Najznačajniji centar je manastir Orahovica gde početkom XVII veka crkveno-umetničke predmete od srebra sa pozlatom i drugim vrednim ukrasima rade Avremije Hlapvić i Stefan Ivanović Sarajevac.

U Svetonikolajevskom orahovičkom manastiru je i skriptorija gde se od sredine XVI pa do kraja XVIII veka prepisuju razne bogoslužbene i druge poučiteljne knjige. Anonimni crnorizci danima prepisuju i ukrašavaju, a potom i povezuju brojna liturgijska i Hagiafgrafska dela. Pop Stefan Likić u ovom manastiru tokom prve polovine XVIII veka reže drveni kliše za otiskivanje grafika.

Srpska umetnost u Slavoniji, u svom razvojnom procesu od najranijih vremena pa do danas, oslanjala se na tradiciju. Ta umetnost je u osnovi religiozna, ali pored kultnih potreba ona je imala i ima širu misiju, posebno crkveno slikarstvo. Brojna ikonografska dela na najbolji nain svedočila su istočnopravoslavnu opredeljenost Srba i pružala snažan otpor rimokatoličkom prozelitizmu i programu unije. Posebnu ulogu odigralo je crkveno slikarstvo Slavonije u jačanju nacionalne svesti. Predstave iz srpske prošlosti sa likovima srpskih vladara i svetietelja zauziamju često i centralna mesta na ikonostasima. Sveukupna umetnost u srpskim crkvama i manastirima na području Slavonije je suštinski deo života Srpske pravoslavne crkve na ovim prostorima. Pored umetničkih dometa i nacionalno istorijske poruke ona je imala i prosvetnopoučiteljnu ulogu.

Ta duhovna simbioza u kojoj su se prožimala verska osećanja i umetnička stremljenja slavonskih Srba trajala je sve do Drugog svetskog rata. Značajan udeo u očuvanju tog jedinstva imali su manastiri kao kulturna, duhovna i nacionalna središta.

Tokom Drugog svetskog rata na području Pakračke eparhije porušeno je i devastirano više od pola ukupnog umetničkog nasleđa. Hramovi su sravnjeni sa zemljom a čitave galerije ikona i drugih crkvenoumetničkih drgocenosti nestalo je zauvek. Da bi stradanje bilo potpuno i dobilo značenje togalnog genocida umoreno je na hiljade Srba Slavonije samo zato što su Srbi pravoslavne vere.

Danas, pedeset godina posle, otpočinje novi ili se nastavlja stari rat. Uništava se preostala polovina istorijskih dokaza o viševekovnom postojanju Srba u Zapadnoj Slavoniji. Istorija se ne ponavalja, ali se obnavljaju događaji.

Izvor: Rasen

Vezane vijesti:

BILOGORA I GRUBIŠNO POLJE 1941 – 1991.

Sjeverozapadna Hrvatska, Podravina i Zapadna Slavonija …

Godišnjica stradanja Srba iz Zapadne Slavonije 1. i 2. maja …

Podsjećanje: Potresna svjedočenja izbjeglica iz zapadne …

Besjeda prof. Staniše Lalića na parastosu Srbima, pobijenim u hrvatskoj akciji „Otkos“

Ranko Radelić: Hrvatska akcija Otkos – trijumf ustaštva i fašizma!