Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (12) Okupator kreće u gušenje ustanka

Na ustaničku teritoriju ubrzo su stigli austrougarski pukovi sa Soče, iz Rumunije i Italije, bugarske regimente sa Solunskog fronta i jedan deo žandarmerije iz Bosne i Hercegovine

Okupatorske vlasti u početku narodnog ustanka u Toplici i Jablanici 1917. godine nisu pridavale veliku pažnju borbenim akcijama, ceneći da su one privremenog i ograničenog dejstva i da ne mogu da ugroze njihova interese.

Situacija na terenu, međutim, bila je drugačija.

Topličko-jablanički ustanici boreći se za slobodu svoje teritorije, u kasnijoj fazi dejstava, značajno su ugrozili železničke i putne komunikacije u dolini Južne Morave, Nišave i Vardara, koje su bile vitalno važne za nemačke, austrougarske i bugarske snage na Solunskom frontu. Srpski ustanici su svojom borbom poremetili redovan dotur hrane, oružja i vojne opreme okupatorskim snagama na frontu i zapretili da borbenu teritoriju prošire na austrijsku okupacionu zonu. To je bilo izvesno jer se ustanak naglo širio – preko Velike Morave, u pravcu knjaževačkog i zaječarskog kraja, pod vođstvom Milana Dečanskog, pa na desnu obalu Južne Morave, gde je komandovao vojvoda Jovan Radović, prema Jastrepcu i Kopaoniku, i do najznačajnijih okupacionih vojno-administrativnih centara kao što su Niš, Kruševac, Leskovac i Pirot.

Shvatajući ozbiljnost situacije, masovnost, odlučnost i rešenost ustanika da se bore do poslednjeg, okupator zaključuje da je reč o opštenarodnom ustanku, koji izmiče kontroli; da im značajno može da ugrozi vlast i nanese teške poraze; i da je krajnje vreme za preduzimanje opsežnih mera za gušenje ratnog požara.

Prvi potez bugarskih vojnih vlasti u tom pravcu bio je smena generala Kutičeva i postavljanje za komandanta okupatorskih snaga pukovnika Protogerova, iskusnog vođe u komitskom (četničkom) ratovanju, koji će u srpskom narodu ostati upamćen kao najveći krvnik.

Za gašenje ustanka okupator je pripremao silovit udar, iz svih pravaca, uz upotrebu prekomerne snage. Zajednički plan zasnivao se na dva bitna elementa: prvo – izvršiti pregrupisavanje snaga iz okupacionih oblasti i sukcesivno ih uvoditi u borbena dejstva, drugo – u borbi protiv ustanika maksimalno angažovati Albance.

Na ustaničku teritoriju ubrzo su stigli ustrougarski pukovi sa Soče, iz Rumunije i Italije, bugarske regimente sa Solunskog fronta i jedan deo žandarmerije iz Bosne.

Austrougarska vrhovna komanda je sa fronta na Soči povukla i poslala u Toplicu 102. pešadijski puk, jednu brdsku bateriju, 3. graničarski lovački bataljon, jedan bataljon landšturma i jedan oklopni voz. Iz Bosne je povučen jedan žandarmerijski bataljon. Nemci su već imali jedan bataljon iz Vranja, a sa Solunskog fronta povukli su još jedan bataljon kao i jednu četu za obezbeđenje pruga. Svoje usluge ponudio je albanski prvak Hasan Priština, angažujući svoje žandarme da udare Srbima s leđa.

Okosnicu bugarskih snaga činili su 25. dragomanski puk i 1, 10, i 11. opolčenski puk, a kod Austrijanaca 102. puk. Sa Solunskog fronta povučena je i jedna eskadrila aviona, koja je bila stacionirana u Nišu i aktivno učestvovala u gušenju ustanka.

Na ustaničku slobodnu teritoriju, koju je branilo oko 13.000 uglavnom slabo naoružanih boraca, pripremala se da krene sila od oko 30.000 odlično naoružanih vojnika, uz podršku artiljerije i avijacije. Koncentracija je izvršena na prostoru Kopaonika i u rejonu Niša.

Združene okupatorske snage čiji je zadatak bio da uguše ustanak su do 7. marta 1917. godine izvršile koncentraciju trupa za udar na centar slobodne teritorije – Toplicu i Jablanicu. Plan napada je bio sledeći: austrougarske snage napale bi iz pravca Brusa, Jankove klisure, Kruševca, Blaca prema Kuršumliji, Žitkovcu i Malom i Velikom Jastrepcu; bugarska vojska nastupila bi iz više pravaca: Niš-Mramor-Prokuplje; Brestovac-Kosančić-Bojnik; Leskovac-Lebane-Medveđa; Vranje – Velja Glava – Medveđa; Priština-Tulare-Medveđa; i Leskovac-Vlasotince. Albanske čete imale su zadatak da napadaju naselja na planinskom jablaničko-kosaničkom području, duž staro srpsko-turske granice.

Prvi su napali Bugari, sa 12 bataljona i nekoliko albanskih odreda, podržani artiljerijom i avijacijom. Austrijanci su napad započeli 12. marta iz rejona sela Dubci i Zlatari, sa osnovnim pravcima nadiranja prema Jankovoj klisuri, niz Toplicu prema Kuršumliji.

Otpor ustanika neprijatelju bio je uporan i žestok, ali pod pritiskom jačih okupatorskih snaga čete i odeljenja su se povlačili u šumovite predele, kako bi ljudstvo bilo zaštićeno, a akcije bile uspešnije.

Osvajanje Prokuplja, centra ustaničke države, takođe, nije išlo ni lako ni brzo, iako su okupatorske snage bile izuzetno jake. Skoro nedelju dana se pod borbom kretao bugarski 25. puk, prevalivši svega 20 kilometara, koliko ima od Niša do Prokuplja.

Na severnoj strani ustaničku državu branio je odred Koste Vojinovića Kosovca. U odsudnom času on nije napustio položaj, kao njegov pretpostavljeni Pećanac. Suprotno tome, svojim borcima izdao je strogo naređenje: „Po cenu svog života i sviju vas, zadržite se na položajima oko Blaca… Treba samo davati otpor i ne odstupati. Inače ću vas ja bez izgovora sve pobiti…“

Četovođe i ustanici sledili su primer svog hrabrog komandanta: prema Grepcu borio se Aleksandar Piper, prema Blacu Vučko Pantić i Miloš Milošević, Jerotije Đenadić tuče Austrijance kod Razbojne, a Hristivoje Bašić je na pravcu do Košute. Severno od prevoja Mramor, niz Toplicu, prilaz je čuvao komandant potporučnik Ćamilović u koga je Vojinović imao najviše poverenja.

Na prevoju Mramor, iskusni Ćamilović, postavio je zasedu Austrijancima u obliku potkovice. Vojnici i starešine 102. puka povučenog sa fronta na Soči, nenaviknuti na četnički način ratovanja, lako su uleteli u pripremljenu ustaničku zamku. Odjednom, kao iz vedrog neba, odjeknula je ubitačna vatra srpskih boraca koji su se nalazili u zaklonima. Zabunu u neprijateljskim redovima dodatno je unela ustanička četa koja je napala iza leđa. Okupator se još nije ni snašao, a odjeknula je komanda: „Bacaj bombe“, a zatim: „Juriš na nož“.

U toj najuspešnijoj borbi, prema pedantnim podacima, austrijski 102. puk na Mramoru je ostavio 50 mrtvih vojnika i jednog oficira, uz 16 ranjenih. Cela komora sa 20 vojnika i jednim lekarom pala je u ruke ustanika. U toku paničnog bekstva prema Brusu, izgubili su još 126 vojnika.

O toj sjajnoj pobedi Kosta Vojinović je javio Kosti Pećancu: „Neprijatelj je na Mramoru do nogu potučen, izginuli su kao mravi…“

To su Austrijanci priznali posle rata. Pukovnik Kerhnove o pohodu 102. puka je pisao: „Snage jedne naše čete pod komandom natporučnika Klugea bile su gotovo u potpunosti pobijene.“

TOPOVIMA PO USTANIČKIM SELIMA

Istoričar Andej Mitrović je pisao da su Bugari hitno, do 7. marta 1917. godine, koncentrisali 15 i po bataljona sa 22 mitraljeza i 28 topova, prema ustaničkoj teritoriji. Austrijanci su prikupili sve ono što su mogli u tom trenutku. Od ukupno 16 poternih četa, 12 su poslali prema Toplici. Dovedeni su specijalni planinski odred, jedan žardarmerijski bataljon, kao i jedan bataljon koji je služio za zaštitu železničkih pruga.

Autor: Novica Pešić

Sutra: Užasni i krvavi zločini okupatora

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (1) Ratni planovi za osvajanje Srbije 

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (2) Okupatori su hapsili i streljali

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (3) Poziv na totalno istrebljenje Srba

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (4) Srpsko stratište u Dubokoj dolini

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (5) Pljačke, zlostavljanja, silovanja…

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (6) Formiranje prvih četničkih odreda

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (7) Dolazak crnogorskih četnika

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (8) Nemoć okupatora pred ustanicima

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (9) Život brži od ustaničkih vođa

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (10) Narod je klicao – „Srećna sloboda“

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (11) Širenje srpske ustaničke države

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (13) Užasni i krvavi zločini okupatora

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (14) Herojska smrt Nika Vukčevića

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (15) Četnički odredi nastavljaju borbu

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (16) Delegacija ustanika kreće u Solun

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (17) Gorela su čitava srpska sela

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (18) Otpor posustaje, počinje izdaja

Feljton: Toplički ustanak 1917. godine (19) Stigla je sloboda za napaćene Srbe