Dragan Popović: Revizionizam Srđe Trifkovića ili o broju stradalih Srba u Jasenovcu

Reagovanje povodom publikovanja “naučne“ polemike Srđe Trifkovića u časopisu Istorija 20. veka. Prilog je objavljen na engleskom jeziku, a pod naslovom: “Ustaški zločini, srpske žrtve, brojevi i politika: ka racionalnoj raspravi“(Ustaša crimes, Serbian victims, numbers and politics; toward rational debate, br.1.2020, 203-222).

         Od početka tekuće godine srpski, medijski prostor, preplavljen je revizionističkim tekstovima kojima se na nenaučan i tendeciozan način prekraja istorija dvadesetog veka i razara kultura sećanja. Reč je prevashodno o srpskim revizionistima koji svojim tekstovima u istoriografiji i publicistici sizifovski pokušavaju da „demistifikuju“ i „rasvetle“ skoro zaboravljeni Genocid koji je izvršen nad Srbima tokom Drugog svetskog rata, na prostoru dezintegrisane Kraljevine Jugoslavije, a posebno na teritoriji marionetske Nezavisne Države Hrvatske.

         Posle kritičkog prikaza minijaturne studije, “dežurnog patriote“ S.Trifkovića objavićemo sukcesivno, u narednom periodu, osvrte na pogubne, separatne tekstove i „stručne“ radove vodećih srpskih revizionista.

S. T  R  I  F  K  O  V  I  Ć   I   J  A  S  E  N  O  V  A  C

         Godinama politikolog i istoričar S.Trifković objavljuje stručne i publicističke radove iz sfere društvenih nauka, a od 2019.godine intenzivno traga za „enigmatskim“ brojem stradalih Srba u Jasenovcu. Na promociji knjige D.Nikodijevića “Jasenovac između broja i žrtve“ (MŽG, 2019) održanoj u Narodnoj biblioteci Srbije (21.10.2019), Trifković je u svom komentaru naglasio da su „ustaše pobile oko 300 hiljada srpskih civila. Nešto preko trećine tog broja je isprva ubijeno u logorima za uništenje Gospić – Jadovno -Pag, a kasnije u Jasenovcu – Stara Gradiška“.

Dakle, nastavio je Trifković „jedna šestina Srba koji su živeli na teritoriji NDH, u vreme njenog proglašenja, pobijena je samo zbog svog identiteta i vere“. Nažalost, ova netačna i nenaučna elaboracija nije mu bila dovoljna. Nenadano, nastavak izlaganja usmerio je prema srpskim nacionalistima malicioznim osvrtom da će „navedeni podaci biti povod za gnev velikih Srba kojima je to malo“. Uostalom, zar srpsko stradanje u NDH „nije već dovoljno strašan zločin i bez numerološke grandomanije, koja ruši kredibilitet srpske strane“ upitao je “brižno“ začuđeni Trifković?!

         Trifković se nije zaustavio na gore iznetim opservacijama. U časopisu Istorija 20. veka (ISI, Bg. 2020), u kome je zabranjeno štampanje ćiriličnih tekstova, pokušao je kritičkim osvrtom na poznate slučajeve stradanja tokom dvadesetog veka da nas, na posredan način, približi numerološkoj problematici Jasenovca.

         Posle desetak uvodnih strana s pravom smo očekivali da Trifković iznese neka nova saznanja i činjenice o stradanju Srba u NDH. Umesto svojih ponudio je rezultate istraživanja: D. Nikodijevića, B. Kočovića, V. Žerjavića, D. Cvetkovića, S. Goldštajna… Tako je na kraju sizifovskog, “istraživačkog“ posrtanja nastala jedna krajnje diskutabilna i loša kompilacija!

         Trifković je u svojoj elaboraciji pošao od procene jugoslovenskog, Saveznog zavoda za statistiku da je aproksimativno, od 1941 -1945. godine, “1.100.000 jugoslovenskih građana poginulo tokom rata“ (č.s.211), a od ukupnog broja ustaški režim je usmrtio oko 300.000 srpskih civila“ (č.s.211). Bez nužne istraživačke argumentacije Trifković je pronašao da je u Jasenovcu „stradalo oko 130.000 zatočenika, od kojih su dve trećine bili Srbi“ (č.s.222). Na kraju je gnevno zaključio da tvrdnje kvaziistoričara „da je u Jasenovcu ubijeno 700-800 hiljada lica i preko  milion u NDH moraju biti diskreditovane“ (č.s.222). Sem toga, te,“preuveličane brojeve ne bismo smeli da pretvaramo u mitove“, jer u „krajnjoj istanci, oni uvek najviše štete onima koji su ih izmislili“ (s.222)!

B  R  O  J   S  T  R  A  D  A  L  I  H   S  R  B  A   U   NDH

         Rasprave o ratnim gubicima tokom Drugog svetskog rata traju preko sedam decenija. Kada procenjujemo ratne žrtve, većina istoričara i analitičara smatra da Nezavisnoj Državi Hrvatskoj pripada stradalni i genocidni primat!

         Prilikom prekrajanja podataka o broju stradalih u NDH, a posebno u Jasenovcu, srpski i hrvatski revizionisti, po pravilu, uvek umanjuju broj prisutnih Srba u NDH(1941), kao i ukupan broj stanovnika koji su živeli u državi hrvatskih ustaša.Treća odlika istoriografskog revizionizma odnosi se na bezočno manipulisanje statističkim stopama rasta stanovništva. To se posebno odnosi na faktore prirodnog priraštaja od 1941, do prvog posleratnog popisa stanovništva Jugoslavije održanog 1948.godine.

         U prethodnom tekstu naznačili smo da je Trifković naveo samo podatak o 1.900.000 Srba koji su živeli u NDH. Za razliku od njega istraživači iz MŽG, a posebno istoričar D. Cvetković godinama se oslanjaju na nepouzdane procene Nemaca iz maja 1941. godine da je u NDH živelo 6.285.000 stanovnika i uračunat broj od 1.925.000 (30,63%) Srba. B. Kočović je u svojoj knjizi „Žrtve drugog svetskog rata u Jugoslaviji“ štampanoj, prethodno, u Londonu 1985. godine, a zatim u Sarajevu (Svetlost, 1990,201) objavio statističke pokazatelje demografskih istraživanja.

Izneo je podatak da je u NDH živelo 6.610.000 lica, a 1.966.000 Srba. S druge strane, V.Žerjavić, Hrvat, Kočovićev epigon, u studiji: „Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svetskom ratu“ (Zagreb, 1989,192) upoznaje javnost da je u NDH živelo 6.605.000 (s.80) lica, a Srba 1.934.000 (s.38). I na kraju dužni smo da ukažemo i na procene SPC sadržane u Izveštaju Sv. Sinoda iz 1947.godine. U njemu se navodi da je u NDH živelo ukupno oko 7.000.000 stanovnika, a u osam eparhija egzistiralo je i 2.403.988 Srba.

         Vidimo da između pojedinih statističkih pokazatelja postoji velika disproporcija. Posebno je vidljiva razlika između najniže Trifkovićeve i procene SPC o broju Srba koji su živeli u NDH (oko 500.000). Pojedini istraživači smatraju da su statistički pokazatelji SPC predimenzionirani. Naravno da nisu u pravu zato što se podaci sadržani u Izveštaju odnose na ukupan broj stanovnika NDH uključujući i Srem. Istočni Srem je od 10.oktobra 1941. godine ušao u sastav Pavelićeve države i zato se populacija Srema i broj Srba koji su živeli u njemu moraju uzeti u obzir prilikom statističkih proračuna stradalih u NDH. Prema rezultatima popisa iz 1931. godine u Sremu je živelo 316.144 lica i 187.161 Srba. Ako se primene, niske, desetogodišlje stope rasta od 8-10% onda bi ukupan broj stanovnika Srema, na početku 1941 .godine varirao u rasponu od 340-350.000, a Srba od 200-210.000.

Ako na Kočovićeve i Žerjavićeve rezultate primenimo statističke podatke za Srem onda bi ukupan broj stanovnika u NDH iznosio 6.950.000 po Kočoviću i 6.945.000 po Žerjaviću, na početku 1941. Broj Srba, u skladu sa Kočovićevim proračunima iznosio bi minimalno 2.171.000, a po Žerjavićevim 2.139.000. Sigurni smo da bi primenom ovakvog metodološkog postupka ukupan broj stanovnika NDH po Kočovićevim proračunima bio skoro identičan sa podacima SPC. Razlike, kao što zapažamo, oko broja Srba bile bi nešto veće od 200.000.

Smatramo da prilikom istraživanja Genocida u NDH mogu biti relevantni samo oni podaci koji uzimaju u obzir brojno stanje Srba u rasponu od 2.200.000 do 2.400.000, a ukupan broj stanovnika oko 7.000.000. Nemačke procene, takođe, ne uzimaju u obzir populaciju Srema i zato ne mogu biti relevantne, u ozbiljnijim istraživačkim poduhvatima.

         Zašto su svi navedeni statistički pokazatelji bitni? Oni imaju suštinski značaj zato što se, recimo, od pretpostavljenog broja Srba koji su živeli u NDH, uvećanog za prihvaćenu stopu rasta do 1948. oduzimaju brojčani podaci  popisa iz 1948.godine. Izračunate razlike postaju pokazatelji uvećanja ili umanjenja stanovnika i osnova za izračunavanje broja stradalih tokom rata.

S  T  V  A  R  N  E   Ž  R  T  V  E

         U istraživanjima, gde se utvrđuju stvarni gubici, uvek se polazi od demografskih gubitaka. Pošto Trifković nije navodio parametre demografskih gubitaka sistematizovaćemo samo one statističke parametre o stvarnim žrtvama rata u NDH (1941-45).

         Dugo vremena posle rata, kao rezultat statističkog proračuna V.Vučkovića, figurirala je cifra od 1.706.000 stradalih u Drugom svetskom ratu, na prostoru dezintegrisane Kraljevine Jugoslavije. Posle štampanja Kočovićeve studije 1985, u Londonu, iste godine, matematičar, V.Vučković je objavio u Našoj reči (368/1985) kritički osvrt na Kočovićev istraživački rad. U kontradiktornoj elaboraciji, bez obrazloženja metodološkog pristupa, podsetio je javnost da je „u mnogome odgovoran“ za „poreklo zvaničnog broja“, koji, u suštini, predstavlja „demografski gubitak od 1.700.000 duša“.

Posle naznačenog, oficijelnog broja stradalih iz 1947, utvrđenog za Reparacionu komisiju, državne institucije nisu istraživale i evidentirale ratne žrtve u Jugoslaviji. Tek,od pedesetih godina prošlog veka poznati demografi i statističari iznose svoje procene o stvarnim žrtvama u granicama Druge Jugoslavije: D.Tasić (1.400.000), D. Vogelnik (od 1.814.000 do 2.139.000), I. Lah (1.000.000), R. Petrović (1.450.000), B. Kočović (1.014.000), V. Žerjavić (1.027.000), Ž. Đorđević (1.838.000)…

         Prva istraživanja stradalih žrtava u NDH vršena su neposredno, posle završetka Drugog svetskog rata. Naime,Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača 1946. godine došla je do saznanja da je u Jasenovcu stradalo 500-600.000 zatočenika, uz primedbu, da se, „nikada neće moći utvrditi tačan broj žrtava“. Kasnije, u Enciklopediji Jugoslavije pronalazimo podatak da „broj jasenovačkih žrtava premašuje 700.000 (Zagreb, 1960.596). Skoro identični podaci nalaze se u Opštoj enciklopediji i u Leksikonu NOR-a i revolucije Jugoslavije 1941-1945.

         Današnje, oficijelne institucije, navode različite pokazatelje stradalih u jasenovačkom kompleksu. Spomen – područje Jasenovac iznosi rezultate dosadašnjeg, poimeničnog popisa od 83.145 žrtava, a Muzej žrtava genocida aproksimativan broj od oko 90.000 stradalih. Spomen-područje Donja Gradina navodi da je u Gradini ubijeno preko 360.000 lica, a A. Miletić u svojoj petoj knjizi : “Koncentracioni logor Jasenovac V. Ubijeni u koncentracionom logoru Jasenovac  1941-1945 (Gambit, Jagodina. 2011) precizira da ukupan broj stradalih iznosi, minimum 146.248 lica.

         Jedna  velika grupa istoričara i istraživača Genocida nad Srbima u NDH poput: V. Dedijera, S. Živanovića, M. Bulajića, G. Grajfa, P .Dragića -Kijuka, S. Krizmana… smatra da je u NDH stradalo preko milion lica, a u Jasenovcu, minimum 700.000 zatočenika. Međutim, postoji i jedna velika skupina revizionista koji znatno umanjuju broj stradalih. Među njima se nalaze i Trifkovićevi uzori sa agende prikazanih referenci. Jedan od vodećih, istoričar MŽG D. Cvetković u separatu: “Geostatistička analiza ljudskih gubitaka u koncentracionom logoru Jasenovac“ (Istorija 20. veka ,1/2019), na osnovu baze podataka – “Žrtve rata 1941-1945“ sumira proračune i navodi da je među stradalim civilima u NDH (između 499.000 i 530.000) bilo 66,48% Srba (331.735 do 352.344), 10,20% Hrvata (50.898 do 54.060), 7,74% Muslimana (38.772 do 41.181), 5,83% Jevreja (29.092 do 30.8499, 4,86% Roma (24.251 do 25.758), 1,26% ostalih nacionalnosti (6.287 do  6.678) i 3,6o% neutvrđenih nacionalnosti (17.964 do 19.080, s.99).

Prema njegovim istraživanjima u Jasenovcu je stradalo od 122.279 do 130.120 zatočenika, a na drugim mestima 376.721 – 399.880 lica (s.73). Kočović je proračunao da je u NDH broj stradalih bio 613.000, a Žerjavić 587.ooo. On je precizirao da je broj stradalih Srba iznosio 334.000, a Žerjavić 295.000. Oni se nisu bavili analizom stradalih u Jasenovcu, ali se slažu da je taj broj daleko manji od 700.000.

         Iz prikazanih podataka vidimo da su Trifkovićeve procene o broju stradalih Srba (300.000) u NDH najpribližnije Žerjavićevim, a kada su u pitanju ubijeni u Jasenovcu onda su njegove tvrdnje, da je stradalo 130.000 zatočenika, skoro identične sa Cvetkovićevim proračunima.

REVIZIJA  POPISA  STRADALIH  IZ 1964 – ŽRTVE RATA 1941-1945

         Posle Drugog svetskog rata, 1964. godine država je sprovela popis ratnih žrtava na teritoriji Druge Jugoslavije.Delimičnim popisom -“Žrtve rata 1941-1945“ je „ utvrđeno  da je na teritoriji Jugoslavije stradalo 597.323 osobe od kojih je 134.464 stradalo u internaciji (22,51%). Posle prvobitne revizije u Saveznom zavodu za statistiku, od 2003, revizija imenika stradalih sprovodi se u Muzeju žrtava genocida.

Muzej je objavio drugi, revizioni broj od 657.101 stradalih u Jugoslaviji od koji je bilo Srba i Crnogoraca (411.118), Hrvata (80.980), Jevreja(52.511), Slovenaca(41.3539), Muslimana (34.698), Mađara  (2.304), Roma (10.924), Makedonaca (6718), Albanaca (3.257), Slovaka (1.082), Turaka (685), ostalih (11.471). Ako se uzme u obzir „prihvaćena“ procena SZS od 1.100.000 stradalih, u toku četvorogodišnjeg rata, onda se može konstatovati da je revizijom MŽG obuhvaćeno 60% stradalih.

         Na kraju, navešćemo važne, raščlanjene statističke pokazatelje po Kočovićevim i Žerjavićevim proračunima za stvarne žrtve Srba, Muslimana i Hrvata u NDH. Kočović iznosi tabelarne podatke (s.172) da je u Hrvatskoj stradalo Srba (125.000), Hrvata(124.000), a u BiH Srba (209.000), Hrvata(79.000) i Muslimana (75.000). Žerjavićeve procene su sledeće; u Hrvatskoj je stradalo Srba (131.000), Hrvata (106.000), Muslimana (2,000), a u BiH Srba (164.000), Hrvata (64.000) i Muslimana (75.000).

         Iz prikazanog popisa MŽG možemo utvrditi da je  među 660.000 (aproksimativna cifra) popisanih žrtava bilo 415.000 Srba i Crnogoraca (uključen je i broj od oko 4.000 stradalih iz kategorije „ostali“). U popisu pronalazimo i da je oko 300.000 Srba stradalo u NDH. Poređenjem, gore iznetih podataka, primećujemo da je broj stradalih Srba nešto veći od Žerjavićeve (295.000), a neznetno manji od Kočovićeve procene (334.000). Nema sumnje da između ovih pokazatelja postoji bitna razlika. Kočovićeve i Žerjavićeve procene o gubicima Srba u NDH utvrđene su u odnosu na ukupan broj od preko milion stradalih u toku rata.

Međutim, broj srpskih gubitaka, iz popisa, ustanovljen je na osnovu analize uzorka od 60% popisanih žrtava rata.Te razlike su još uočljivije kada se radi o Hrvatima i Muslimanima. U popisu iz 1964. evidentirano je 80.980 stradalih Hrvata i 34.698 Muslimana. Kočović procenjuje da je ukupan broj stradalih Hrvata, u granicama Druge Jugoslavije bio 207.000, a Muslimana 86000 (s.82.). Žerjavić, sa svoje strane, tvrdi da je na istom prostoru stradalo 192.000 Hrvata i 103.000 Muslimana (s.73). Sabiranjem navedenih cifara ukupan broj stradalih Hrvata i Muslimana po Kočovićevim proračunima iznosi 293.000, a po Žerjavićevim 295.000.

Vidimo da su njihove, skoro, identične, preuveličane procene o približno 300.000 stradalih Hrvata i Muslimana u Jugoslaviji, u direktnoj suprotnosti sa rezultatima popisa iz 1964. Uzimajući u obzir statističke zakonitosti rasta i pod uslovom da se popiše 1.100.000 ratnih žrtava broj stradalih Hrvata ne bi premašio cifru od 90 – 100.000, a Muslimana od 40 -50.000 stradalih.

Iz prikazane, kratke analize, možemo da zaključimo da su Kočović i Žerjavić zlonamerno uvećali broj stradalih Hrvata i Muslimana za 100%, a istovremeno su umanjili broj srpskih žrtava. Ova konstatacija se može lako potvrditi na osnovu, prethodno, navedenih civilnih gubitaka u NDH (499 – 530.000), gde se broj stradalih hrvatskih civila kreće u rasponu od 51.000 do 53.000 (10,28%).

Razlika između stvarnih i civilnih žrtava iznosi 30.000 i ona može biti uvećana, kao što je već istaknuto, za još 10 – 20.000 žrtava. Uostalom, da li je logično, da pored Jasenovca i Jadovna broj stradalih Srba i Hrvata u Hrvatskoj, kao što tvrdi Kočović, bude skoro identičan?!

         Pokazali smo na drastičnim primerima kako su Kočović i Žerjavić uvećavali stvarne žrtve Hrvata i Muslimana. U nedavnoj raspravi o stradalim licima u Drugom svetskom ratu, N. Milovančev je na eksplicitan način ukazao na manipulacije sa brojem stradalih Slovenaca. To isto važi i za Rome.

Popisom iz 1964. utvrđen je broj od 10.924 stradalih Roma. U tabelarnom prikazu civilnih žrtava u NDH, kao što je već istaknuto, Cvetković navodi izmišljeni broj stradalih Roma (24.251 – 25.758). Broj civilnih žrtava rata je uvek manji od stvarnih žrtava. U konkretnom slučaju vidimo da je neopravdano uvećan broj civilnih žrtava Roma za preko 100%.

Ne tvrdimo da broj stradalih Roma nije bio veći, već smatramo da Cvetkovićev proračun nije moguć na osnovu popisa stvarnih žrtava iz 1964.godine.

         Glavni zadatak istraživača je da sumira i objavi dobijene rezultate. U Kočovićevoj nomenklaturi, tabelarno sažetoj, prikazano je 18 stvarno stradalih naroda i pripadnika etničkih grupacija, 7 više nego u popisu iz 1964. Međutim, ako uporedimo dobijene rezultate videćemo da je Kočović pronašao da je na teritoriji Jugoslavije stradalo, čak 5.ooo Rusa, 4.000 Čeha, 2.000 Poljaka… , koji se, u popisu, uopšte ne pojavljuju (s.172, p.33).

Slične primere, uz niz drugih, Kočovićevih i Žerjavićevih izmišljotina prikazaćemo u nekom od narednih osvrta. 

T R I F K O V I Ć E V   R E V I Z I O N I Z A M

Teško je,sa ove istorijske distance,govoriti o izvršenom Genocidu nad Srbima u NDH zato što je neistražen i delimično zaboravljen. Sledeće, 2021.godine se obeležava 80. godišnjica osnivanja Jasenovca, a Srbija još uvek nije podigla nacionalne Memorijale u Beogradu i D .Gradini.

Takođe, proteklih decenija, nije postojala politička volja da se formira Institut genocida kao naučna baza za realizaciju ozbiljnih istraživačkih projekata. Začuđujuće zvuči da oficijelne institucije, uključujući i SANU, nisu uspele da objave Enciklopediju genocida, Atlas genocida, ili reprezentativnu, ilustrovanu monografiju koja bi se delila naučnim i kulturnim ustanovama širom sveta.

Jasenovački velikomučenici, nažalost, prepušteni su zaboravu, a za razaranje kulture sećanja pored, dugogodišnje, neodgovorne nacionalne politike, najveću moguću odgovornost snose srpske intelektualne elite!

         Pokazali smo, na brojnim primerima, kako su statistički proračuni pojedinih istraživača nepouzdani i često pogrešni. Uostalom, teško je vršiti procene o razmerama stradanja u „Aušvicu Balkana“ kada se zna da je jasenovački kompleks od preko 200 kvadratnih kilometara, do danas, ostao neistražen, bez sačuvane logorske arhive i sveobuhvatnog Imenika stradalih zatočenika.

         Kada su Jevreji, 1953. godine osnovali Jad Vašem na Brdu sećanja (Har Ha-zikoron), iznad Jerusalima, osnovna ideja, pored istraživanja stradanja sopstvenog naroda i očuvanja sećanja bila je da se dehumanizovane žrtve koje su stigmatizovane logorskim brojevima ponovo „ožive“ ispisivanjem njihovih imena na nacionalnoj Vertikali stradanja, u večnoj Dvorani sećanja.

Posle nekoliko decenija sazrevanja i kristalisanja naučno-istraživački rad, međunarodna eduka-cija mladih  i kompleksna afirmacija kulture sećanja zauzimaju ekskluzivno mesto među brojnim prioritetima memorijalnog centra.

         Za razliku od jevrejskih istoričara koji imaju sveobuhvatan istoriografski pristup, srpski revizionisti simplifikuju fenomen Genocida svodeći ga na puko prebrojavanje stradalih. Jevrejski nobelovac, E. Vizel koji nije bio naklonjen Srbima, u vreme građanskih ratova, devedesetih godina prošlog veka precizirao je ,a i mi se možemo složiti sa njim, da „pogađanje o broju žrtava genocida predstavlja zločin“!

Ne može se „zaokrugljivanjem“ cifara i prepisivanjem zastarelih i netačnih statističkih pokazatelja utvrditi istina o stradanju Srba u NDH, a posebno u Jasenovcu.

         Trifkovićev naučni doprinos je veoma skroman, a jedan od razloga je i korišćena literatura (preko 30 referenci). On je pokušao da istražuje stradanje Srba u NDH bez stručnog oslonca na dela: V. Novaka, A. Miletića (k.5), N. Nikolića, V. Dedijera, S. Avramov, E. Bergera, B. Danona, M. Bulajića, Đ. Miliše, J.Almulija (k.5)… Međutim,zaboravio je ove velikane, ali ne i citiranog, nemačkog revizionistu A. Korba koji uporno negira počinjeni Genocid nad Srbima u NDH.

Zasmetala mu je monumentalna monografija G. Grajfa u kojoj je napisana izvanredna komparacija između „industrijskog“ i „ritualnog“, sadističkog zločina, ali prećutkuje hrvatske revizioniste koji permanentno tvrde da je Jasenovac bio sabirni, odnosno radni logor.

Pomenuo je i publicistički rad D. Nikodijevića koji je prvi put, u srpskoj istoriografiji, pokušao da korišćenjem sekundarnih izvora utvrdi broj stradalih zatočenika u Jasenovcu.

Kada sve navedene propuste i greške imamo u vidu ne smemo biti iznenađeni što „naučna“ kritika S.Trifkovića predstavlja neoriginalnu, pamfletsku kompilaciju!

Od istog autora:

Dragan Popović: Staro sajmište je simbol sveopšteg stradanja …

Zar Srbi i Romi nisu stradali na Starom sajmištu?