Žalost u Dubrovniku posle atentata na kralja Aleksandra

Vest o tragičnoj smrti kralja Aleksandra izazvala je u Dubrovniku zaprepašćenje. Na ulicama narod  se  okupljao u grupama  interesujući se za  vesti.

U listu ,,Dubrava” istakli su da se u prvi čas verovalo da  kralj nije mrtav, ali su ubrzo sve nade propale. List „Dubrava” opisao je reagovanje sveta u Dubrovniku na  vest o smrti kralja : „Na licima građana čitala se je bol i strava, a užurbanost službenih faktora pojačavala je mučan utisak prve noći poslije kobnog događaja. Sve radnje su spontano zatvorene, a kad su i posljedni otišli svojim kućama  da tamo nastave prepričavanja, grad je imao izgled jednog mrtvog napuštenog mjesta. U jutro prije svanuća dana započelo je tužno klecanje zvona. Svi oni, koji su po običaju rano ustali da budu udionici svakodnevnog jutarnjeg života na Gundulićevoj poljani, stajali su zabezeknuti pred težinom događaja. … Pod utiskom strašne tragedije život je zamro. Radnje su ostale zatvorene preko cijelog dana. Školska djeca vratila su se svojim kućama. Za čas grad je bio u strogoj crnini. U izlozima trgovina izložena je Kraljeva slika, ovijena crnim velom.” (1) Posle atentata na kralja Aleksandra Jadranska straža u Dubrovniku održala je 10 oktobra 1934. zajedničku komemorativnu sjednicu uprava Oblasnog i Mjesnog odbora. Na sjednici je govorio predsjednik Mjesnog odbora Dušan Bašić. U svom govoru  je između ostalog podsetio na najvažnije momente života kralja Aleksandra. Prisutni su kliknuli trokatni „Slava” Viteškom kralju Aleksandru I Ujedinitelju. Predsjednik je zatim poželeo kralju Petru II dugoljetnu sretnu i naprednu vladavinu, te je predložio da se sa sjednice pošalje, što je prihvaćeno, brzojavno saučešće. U saučešću je istaknuto : „Rastrgana srca oplakujemo tragični kraj plemenitog života našeg ljubljenog Velikog Kralja.“ (2)

Noseći kovčeg ubijenog kralja razarač Dubrovnik prošao je 13 oktobra 1934. između Lokruma i Dubrovnika laganom vožnjom uz samu obalu. Građanstvo je bilo iskupljeno na pristaništu i  putu iz Cavtata.  List „Dubrava” opisao je poslednji zbogom Dubrovnika kralju : „Svečanu noćnu tišinu razbili su opet jecaji klecajućih zvona. Narod je istrčao iz svojih domova. Ploče, Porporela, gradski miri, Lovrijenac, Gradac i Danče vrve u to noćno doba neobičnim životom. Hiljade plamsajućih svjećica i hiljade jecajućih srdaca pružaju veličanstveno turoban prizor. Sve stoji mirno pobožno i čeka … Na horizontu iza Mrkane i Bobare pojavio se je razarač … Zaplovio je put Grada … Plamenovi svijećica gibaju se na posljednji pozdrav, a grobnom tišinom prolomi se suzama prigušeni poklik „Slava Kralju Aleksandru”. (3)

U časopisu „Jadranska straža“ opisano je: „ … večeras je Dubrovnik u tami, pogružen bolom i nesrećom. Tišina vlada u kućama, na putu i obali. … Bezbrojne voštanice u drhtavim rukama. I zvona. Brujanje se čuje sa svih crkava. Potmuo zvuk čuje se daleko. …Dubokim, pobožnim ćutanjem dubrovačko građanstvo poklonilo se Kralju-Mučeniku. Prizor je na sve ostavio dirljiv i trajan utisak“. Iz „Mladosti“ : „Odar na brodu…. Sa zidina starog Dubrovnika dopiru zvuci žalobne pjesme. Obala je prekrita svijetom. Sve što je uz more narod je iz onoga kraja ispunio da se pokloni.“ (4)  Preko hiljadu građana otputovalo je iz Dubrovnika posebnim parobrodom u Split, da se tamo poklone zemnim ostacima kralja Aleksandra.(5) Dan pre  kraljeve sahrane  građani  su uveče formirali žalobnu povorku koja je u svečanoj tišini prošla Dubrovnikom i pred Dvorom odala poštu uspomeni kralja Aleksandra. (6)

Na dan kraljeve sahrane održani su pomeni u svim crkvama. U 10 sati ujutro održane su zadušnice u Stolnoj crkvi. Pored mnogobrojnog naroda bili su prisutni svi predstavnici vlasti. U sredini crkve bio je postavljen veliki katafalk. Ceremonija je počela sviranjem Betovenovog marša, koji je izveo orkestar Dubrovačke filharmonije. Dubrovački biskup Carević održao je sa propovedaonice govor o kralju Aleksandru, istakavši načelno stanovište Rimokatoličke crkve prema ovom kao i prema svim drugim atentatima.  Crkveni Pjevački Zbor pevao je „Pomiluj mene Bože”. Pjevačko društvo „Dubrava” otpjevalo je Smetaninu „Slava Tebi veleslavni Sine”. Sledila je molitva  za mladog kralja Petra II. Pred crkvom je bio postavljen zvučnik tako da je publika van crkve u velikom broju pratila  žalobnu ceremoniju. U 11 sati održan je svečani pomen u Pravoslavnoj crkvi. Za vreme obreda pevao je mešoviti hor Dubrovačkog  Srpskog  Pjevačkog Društva „Sloga”. Istog jutra održan su pomeni kod muslimana i jevreja, kojima je prisustvovalo mnogo naroda.

U 3 sata posle podne našla su se na Pilama sva društva, uredi, škole i građanstvo. U listu  „Dubrava” istaknuto je : ,,Pile su bile zborno mjesto sa kojega je krenula impozatna povorka, kakove Dubrovnik nije vidio. Sve je tiho. Na svačijem licu održavala se je tuga i ozbiljnost momenta. Svrstavanje povorke izvršeno je bez naređenja i komande. Njema povorka kretala se je putem iza grada, Aleksandrovom te Kralja Petra ulicom. Nebo je bilo tmurno. Turobni jesenski dan, sa kišom, koja je malo kasnije počela padati, stvarao je harmoniju u atmosferi bola, crnine i klecanja zvona. Povorka je stigla pred Dvor. Ogromna masa poklekla je na znak sirene. Iz pognutih glava letjele su misli put Oplenca, tamo put otvorenog groba, koji je tog časa primao zemne ostatke Viteškog Kralja Aleksandra  I Ujedinitelja. Pet minuta šutnje prekinuli su zvukovi državne himne. Narod je ustao i razišao se svojim kućama. Dubrovnik je na dostojanstven način odao posljednu počast svome  Viteškom Kralju.”(7)

Smrt kralja Aleksandra potresla je kotorskog biskupa Franu Ućelinija-Ticu koji se povukao na ostrvo Lopud kod Dubrovnika. U govoru održanom u spomen kralja Aleksandra u katedrali sv. Tripuna u Kotoru 18. oktobra 1934. don Niko Luković istakao je : „ … Poznato vam je koliko je cijenio i volio našeg preuzvišenog natpastira, biskupa Uccellinia. Za njegove velike zasluge na kulturnom i nacionalnom polju odlikovao ga je kao što nije ni jednoga živućega Jugoslovena. Biskup-rodoljub je neobično ljubio svoga Kralja. O Njemu je uvijek sa ganućem i divljenjem govorio. Vijest o tragičnoj smrti ljubljenog Vladara potresla je dušom starca nadsvećenika. On piše da je ovo za njega najteži udarac u životu, koji ne će nikada preboljeti. Za pokoj Njegove duše moli se dnevno, i moliće se, dok mu još preostaje dana, „jer ga je postavio među svoje roditelje“. … . (8)

Mjesni odbor Jadranske straže u Trpnju održao je skupa sa ostalim mjesnim društvima (Sokolsko društvo, … ) komemorativni sastanak prigodom smrti kralja Aleksandra, na dan i u času pogreba (18 oktobra 1934. u 15 sati) pod predsjedanjem I potpredsjednika Mjesnog odbora Jadranske straže Mate Viličića.

Građani Dubrovnika i okoline nastavili su sve do Aprilskog rata 1941, da oživljavaju  uspomene na kralja Aleksandra. Umesto proslave Jadranskog dana održana je 31. 10. 1934. u Sokolani u Dubrovniku komemoracija kralju, na kojoj je pretsjednik Mjesnog odbora Dušan Bašić održao predavanje „Kralj Aleksandar i naš Jadran”. (9)

Na sastanku građana  2 novembra 1934. u gradskoj vijećnici osnovan je odbor za podizanje spomenika kralju Aleksandru u Dubrovniku. U Odboru su bili počasni predsjednik dubrovački biskup dr. Josip Carević; počasni podpredsjednik paroh i Arh. namjesnik dubrovački Božidar Mitrović; predsednik odbora dr. Miće Mičić, načelnik opštine dubrovačke; podpredsjednik  Jovo Bravačić; tajnik Branko Hope; blagajnik Niko Šutić; Miroslav Piletić, predsjednik Oblasnog odbora Narodne Obrane; Kristo Brailo, član Dubrovačkog Radničkog Društva;  profesor Novak Bukvić, član Narodne Obrane; pukovnik Čolak Antić, komandant mjesta; dr. Milorad Medini; … . (10)

Jakov Carić posvetio je svoj venac soneta „Mrtvome Kralju”. Vijenac soneta je štampan u štampariji „Jadran” 1934. U „Dubravi” je istaknuto da  sveska soneta „ima da još jače dokumentuje sveopću narodnu bol nad katastrofalnim događajem u Marselju”. (11)  U knjizi su bile pesme : „Čemu ova zvona …”, „Zločinačka ruka …”,„Posljednji Tvoj pogled …”,  „Dubrovnikom” našim …”, „I s grobnice, Kralju …”, „Bogu hvala, tako …”, „Čak i Tvoji ratni…”, „Iz Bugarske braćo …”,  „Da,  i tebi hvala …”, „Čitav je Oplenac …”, „Svi  na poso sada …”, „Ni jedan car ni kralj…”, „Dok si Kralju, bio …”, „Pored Kralja  našeg …”, „Vidim Te, Kraljice…”, „Ne shvaćaš, zlatane …”, „Namjesniče Kraljev …” i  „Evo na Oplenac …”. U poslednjoj pesmi iz zbirke pesnik ističe da knjigu soneta spušta na kraljev grob na Oplencu. U knjizi soneta opisivalo se šta se događalo od ubistva kralja Aleksandra do sahrane na Oplencu. Pojedine pesme su posvećene kraljici Mariji, kralju Petru i knezu namesniku. (12)

Dubrovačko  Srpsko Pjevačko  Društvo „Sloga” priredilo je duhovni komemorativni koncerat u pravoslavnoj crkvi. Pored crkvenih kompozicija na
programu je bila nova kompozicija društvenog dirigenta Pehara  „Čuvajmo Jugoslaviju”.(13)

Meštani sela Doli kod Stona odlučili su 1935. da u svom selu podignu spomenik kralju Aleksandru I. Spomeniku je bilo određeno mesto „u najlepšem delu sela, između crkve i školske zgrade pri banovinskom putu“.(14)

Povodom trogodišnjice smrti kralja Aleksandra u listu Srba katolika „Dubrovniku” istaknuto je : „ …Dozivlje nam se u pamet najprije ono doba, kad
je Viteški Kralj naš kao još sasvim nejako dijete živio god. 1889 za tri mjeseca u Gružu i u Dubrovniku… kad je dražešću svojom i djetinjskom milotom očaravao mnoge Dubrovčane i Dubrovnik. … posjeta Dubrovniku 27 septembra 1925, i 5 januara 1929 …  Onaj do krajnje mjere dirljivi prolazak u tišini noćnoj na parobrodu „Dubrovniku” mrtvog tijela Viteškog Kralja ispod zidina gradskih i Lovrijenca; one mnoge zapaljene voštanice duboko ražalošćenog naroda na Dančama i Porporeli; … Onaj dirljivi momenat naroda koji je pobožno bio kleknuo pred našim „Dvorom” u času spuštanja mrtvog tijela Kralja Mučenika u grobnici na Oplencu; sva ona silna hodočašća i bezbrojni vijenci od srebra i lovora  na grobu Kraljevu, …”. (15)

Sokolsko društvo Dubrovnik je svake godine do Aprilskog rata obeležavalo komemorativnim skupovima 9. oktobra smrt kralja Aleksandra. Na  komemoracijama učestvovala su   dubrovačka nacionalna društva i građanstvo.  U velikoj sali Sokolskog doma (Sponza) održao je 1937. guslar Ilija Vuković guslarsko veče. Uz kratko predavanje na programu bile su : pesma o smrti kralja Aleksandra, te guslarske improvizacije : pozdrav sokolima, zatim šaljive narodne doskočice.  (16) Sokolsko društvo Dubrovnik odredilo je 9 oktobar, dan ubistva kralja Aleksandra kao dan sokolskog posta, te je svojim članovima uputilo raspis da tog dana od uštede postom pomognu svoje sokolsko udruženje. (17) List Srba katolika „Dubrovnik” saopštio  je 8. oktobra 1938. da će kao i ranijih godina prikom komemoracije kralju Aleksandru u sokolskom društvu od 7 sati pre podne pa do 19 sati, čitati odlomci iz života kralja. Posle toga sledila je komemoracija na koju su pozvani celokupno članstvo i građanstvo. Po završenoj komemoraciji dežurni član primao je priloge sokolskog posta. Prigodom parastosa kralju Aleksandru 9 oktobra 1938. mješoviti hor
Dubrovačkog Srpskog Pjevačkog Društva „Sloga” pod vođstvom Iva Prišlina izveo je u pravoslavnoj crkvi Hrističevo „Opijelo”. Delo je bilo posvećeno žrtvama palim za oslobođenje i ujedinjenje. (18)

Građane Dubrovnika obuzela je sveopšta žalost na vest o ubistvu kralja Aleksandra u Marselju.  O žalosti  su pisali list dubrovačkih Hrvata „Dubrava”, časopisi „Jadranska straža” koji je izlazio u Splitu i „Mladost” iz Zagreba.   Građani Dubrovnika i okoline nastavili su da održavaju uspomene na kralja Aleksandra. Svake godine do Aprilskog rata 1941. Sokolsko društvo u Dubrovniku je obeležavalo komemorativnim skupovima 9. oktobra smrt kralja Aleksandra.

Napomene :

1. „Dubrovnik je na dostojan način odao posljednju počast svome Viteškom Kralju”, „Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str. 2. „Jadranska straža”, Split, Novembar 1934, br. 11,  str. 495;

3. „Posljednji zbogom Dubrovnika”, „Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str.1;

4. Branko K. Milinović,„U trijumfu i žalosti“, „Jadranska straža”, Split, decembar 1934, br. 12,  str. 509; Josip Draganić, „Tužni žurnal“, „Mladost“, Zagreb,  novembar 1934, br.3, str.69;

5. „Komemorativna sjednica Gradskog poglavarstva”, „Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str.2;

6. „Gradska hronika”,  „Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str. 2;

7. „Dubrovnik je na dostojan način odao posljednju počast svome Viteškom Kralju”, „Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str. 2;

8. „U Slavu i Spomen Viteškom Kralju Aleksandru I Ujedinitelju“, Govor kanonika Don Nika Lukovića, održan u katedrali sv. Tripuna, u Kotoru 18 oktobra 1934, str. 5-13;

9. „Jadranska straža”, Split, Novembar 1934, br. 11,  str. 495, 496, 498;

10. „Osnutakdubrovačkog odbora za podizanje spomenika blagopok. Viteškom Kralju Aleksandru I. Ujedinitelju”, „Dubrava”, Dubrovnik, 17 studenog 1934 godine, God. II, br. 19, str. 1,3;

11. Đ. S. „Mrtvome Kralju”, „Dubrava”, Dubrovnik, 17 studenog 1934 godine, God. II, br. 19, str. 4;

12. Jakob Carić, „Mrtvome Kralju vijenac soneta”, Dubrovnik, 1934;  

13. „Duhovni komemorativni koncerat Sloge”, „Dubrava”, Dubrovnik, 17 studenog 1934 godine, God. II, br. 19, str.3; 

14. Uglješa Rajčević, „Zatirano i zatrto“, knjiga II, Novi Sad , 2007, str.51,52;

15. „Tužna trogodišnjica tragične smrti”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 9 Oktobar 1937, br. 37, str. 1;

16. „Guslarsko večer”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 20 marta 1937, br. 7, str.3;

17. „Sokolski post”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 24 septembra 1938, br. 38, str. 4;

18. „9 oktobra u Sokolskom društvu”, „Glasovito Hristićevo  „Opijelo”, „Dubrovnik”,  Dubrovnik, 8 oktobra 1938, br. 40, str. 4;

Piše: Saša Nedeljković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije