Zaboravljeni zločin u Sirigu

Mađarski vojnici su na današnji dan, 13. aprila 1941. godine, streljali 111 meštana Siriga.
To se smatra prvim masovnim streljanjem civila na teritoriji tadašnje Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Piše Ivan Negrišorac

Kad se dogodio prvi organizovani genocidni čin nad Srbima u Drugom svetskom ratu?

Teško je razumeti zašto se o zločinu u bačkom selu Sirigu 13. aprila 1941. u širokim krugovima tako malo zna, te kako to da ovaj događaj nije unesen u strogo probranu agendu obeležavanja srpskih civilnih stratišta. O tome su, dakako, znali ponešto istoričari koji su se bavili Drugim svetskim ratom na teritoriji Jugoslavije, a posebno Vojvodine.

O ovom događaju pisano je mahom u sklopu nekih širih rasprava, uglavnom usmerenih ka istraživanju Aprilskog rata 1941, okupacije Vojvodine, narodnooslobodilačke borbe, Velike racije i stradanja Srba, Jevreja, Roma i dr.; ili usmerenih ka opisu mađarske okupacione politike, ratnih prilika i specifičnosti suživota Srba i Mađara u Vojvodini; ili usmerenih ka objavljivanju građe važne za istraživanje ratnog perioda… Studije Danila Kecića, Josipa Mirnića, Šandora Mesaroša, Vladimira Rotbarta, Zvonimira Golubovića, Draga Njegovana, Aleksandra Kasaša, Tibora Pala, Enike Šajti i dr. imaju u tom kontekstu veoma važno mesto.

O događajima u Sirigu 13. aprila 1941. pisali su i memoaristi, poput Time Dimitrijevića, Mladena Vrtunskog, a najviše pažnje posvetili su im lokalni istoričari, kao što su Božidar i Đorđe Vujanović, Branko Srnić i dr. Autor ovog teksta je o ovim događajima u više navrata slušao tokom svog života i školovanja u Sirigu (1957–1970): o godišnjicama ovog tragičnog događaja u seoskoj osnovnoj školi „Danilo Zelenović“ bili su organizovani komemorativni programi uz učešće preživelih očevidaca, lokalnih istoričara, guslara i sl.

ŽIVEO HORTI 

Što se tiče samog toka događaja, on je, osim dokumenata Komisije za popis zločina okupatora i sudskih presuda, opisan najviše zahvaljujući očevicima i preživelim učesnicima ovog događaja, a njihova svedočenja su zapisali seoski hroničari i lokalni istoričari Đorđe i Božidar I. Vujanović, te Branko Srnić. Najpotpunije se rekonstrukcijom događaja pozabavio Branko Srnić u svojoj knjizi Aprilska tragedija: Sirig, 13. aprila 1941(2010). U sklopu obeležavanja 75-godišnjice ovog postradanja, u Sirigu je 5. novembra 2016. godine održan okrugli sto, a potom i objavljen zbornik radova Zločin u Sirigu 13. aprila 1941. godine: geneza, simbol, posledice (urednik Drago Njegovan, 2017), koji na zanimljiv i značajan način popunjava pomenutu saznajnu prazninu. Tekstovi Gorana Vasina, Milana Micića, Zorana Veljanovića, Draga Njegovana, Predraga Bajića i Aleksandra Horvata objašnjavaju mnoge aspekte značajne za dublje razumevanje istorijskih procesa koji su doveli do tog tragičnog događaja, kao što su pokazane i neke posledice svega što se zbivalo 1941. godine.

Sami događaji tekli su na sledeći način. Pri povlačenju Prve armije Jugoslovenske vojske jedan vod je kao zaštitna jedinica postavio protivtenkovske topove i mitraljeze u selu i tu su čekali dolazak Mađarske vojske iz pravca Srbobrana. Negde izjutra 13. aprila (između 8 i 10 časova) iz očekivanog pravca su naišla troja borna kola, ali su topovskim dejstvom uništena dvoja kola sa verovatno šest vojnika u njima.

Treća kola su se vratila u Srbobran do glavnine Mađarske vojske. Zaštitna jedinica Jugoslovenske vojske je odmah potom napustila svoje položaje u selu tako da se kod Siriga borbene aktivnosti nisu dalje razvijale. Oko podneva je na Sirig sa srbobranske strane ispaljeno nekoliko granata, a odmah potom su iz Temerina stigli naoružani nemzeteri koji su počeli da teraju stanovnike sela da izađu na put prema Srbobranu kako bi belim maramicama dočekali i pozdravili Mađarsku vojsku. Jedan deo stanovnika, pogotovo onaj koji je imao nekakvog ratnog iskustva, blagovremeno je izbegao iz sela pretpostavljajući da će biti odmazde, ali je više od polovine seljana, sa velikim brojem žena i dece, izašao na ukazano mesto.

Branko Srnić je izračunao da „na strelište nije izašlo 597 stanovnika“, a „isterano je na ’doček’ 683 stanovnika, od toga 417 dece i 266 odraslih“. Uz to se na stratištu našao i nepoznati broj ljudi koji su se zatekli u selu bežeći ispred Mađarske vojske, a među njima je bilo i nekoliko vojnika.

Okupljenom narodu su naoružani nemzeteri naredili da mašu belim maramicama i da viču „Živeo Horti“. Kada se oko 17 časova sa srbobranske strane, preko mosta na Jegričkoj, počela približavati Mađarska vojska, iz motorizovane kolone se izdvojio motocikl, a sa njega je vojnik pucao iz pištolja u vazduh i potom je pala naredba da se narod ne oglašava. Deo vojne kolone je prošao prema Novom Sadu, a onda se zaustavio jedan kamion i iz njega su izašli vojnici naoružani puškomitraljezima i puškama. Vojnici su se rasporedili po drumu, a nedugo potom su po okupljenim Sirižanima otvorili vatru iz svih oružja. Narod je pokušao da pobegne na razne strane, mnogi su u tome i uspeli. Paljba je trajala desetak minuta, a na licu mesta je poginula 61 osoba, 28 ih je teško, a 51 lakše ranjeno. Ubijanje preživelih, kao i pljačkanje sela, obavljeno je odmah posle streljanja, ali se nastavilo i sledećeg dana, 14. aprila, kada je ubijena 31 osoba.

Od svih ranjenih umrlo je 14 ljudi, a u zatvoru u Temerinu ili na okolnim salašima umrlo je još šest osoba. Po popisu Đorđa i Božidara Vujanovića bilo je 111, a po popisu Branka Srnića ukupno 112 potpuno identifikovanih žrtava. No ta se brojka ne može smatrati konačnom. Braća Vujanović, primera radi, u svojoj monografiji Sirig navode još dva imena za koja pouzdano znaju da su toga dana ubijena (žandar Ilija Vulpija iz Temerina i Ranislav Stevanović iz Trbušana, Kolubarski srez), ali ih iz nekog razloga ne pominju u spisku postradalih.

ČIN ODMAZDE 

Bez obzira na izvesne razlike u popisima, o prirodi zločina u Sirigu 13. aprila 1941. možemo izvesti veoma pouzdane zaključke već na osnovu onoga što je do sada nepobitno utvrđeno. Iz jednostavnih analiza osnovnih činjenica možemo jasno zaključiti da ovaj zločin predstavlja čin odmazde sa jasnim genocidnim namerama. Da bismo sagledali koliko je ovakva ocena osnovana, valjalo bi da analiziramo strukturu žrtava. Ukoliko se držimo spiska koji su u svojoj knjizi donela braća Vujanović, od ukupno 111 postradalih ljudi gotovo polovina su ženskog pola, njih 52; starih 50 i više godina ima preko četvrtine, njih 31; tačno trećina su osobe uzrasta do 18 godina, njih 37; dece sa manje od 10 godina ima osamnaestoro. Ukoliko se još ima u vidu da je od 683 stanovnika isteranih na stratište 417 bilo dečjeg uzrasta, onda je jasno da su okupatorski vojnici imali punu svest o tome kakve su potencijalne žrtve imali pred svojim puščanim cevima.

Kad se, dakle, svesno ubijaju osobe koje ne mogu imati nikakvog ozbiljnijeg vojničkog efektivnog dejstva, kad se ubijaju pripadnici jednog naroda bez obzira na pol i uzrast, te kad od zrelih, vojno sposobnih muškaraca od 19 do 50 godina nalazimo njih 22, tj. nešto manje od petine ukupnih žrtava, onda je očigledno da je ovakva odmazda usmerena ka uništenju srpske populacije, a ne ka neutralisanju vojnih efektiva te populacije. Zbog toga bez ikakve zadrške možemo konstatovati kako je u Sirigu 13. aprila 1941. reč o istinskim genocidnim namerama Hortijeve, tj. Mađarske okupacione vojske.

ETNIČKO ČIŠĆENjE SRBA 

Zločin u Sirigu nije, međutim, označavao samo čin odmazde s genocidnim namerama nego je on uključivao i dodatni čin proterivanja, tj. deportacije, internacije i etničkog čišćenja Srba. U veoma važnoj studiji Koste Nikolića Strah i nada u Srbiji 1941–1944: svakodnevni život pod okupacijom (2002) konstatuje se s pravom da „sa proterivanjem Srba u samoj Srbiji, prvi su počeli Mađari“, jer „već 13. aprila mađarske vojne vlasti raselile su srpsku koloniju u Sirigu“. Tu se, doduše, pominje pogrešan podatak o broju stanovnika, tvrdeći da ih je bilo 14.500, ali se očigledno, iz nekog razloga, autoru omakla jedna nula više, pa se umesto 1.452 (toliko je Sirig zajedno sa siriškim salašima, a bez pustare „Savez“, imao stanovnika 1941. godine) pojavio desetostruko veći broj žitelja.

No bez obzira na ove detalje, očigledno je da zločin u Sirigu nije procenjen u svoj svojoj važnosti i dalekosežnim procesima koji su nagovešteni ili započeti. Među njima je, dakako, izuzetno važan proces proterivanja i proređivanja Srba sa teritorije Ugarske. O tome jasno govori naredba Vojnog zapovedništva Mađarske vojske u Novom Sadu od 25. aprila 1941, a ta naredba je naložila hitno i obavezno iseljavanje svih kolonista sa teritorije Bačke u roku od tri dana. O tome piše Aleksandar Kasaš u svojoj studiji Mađari u Vojvodini 1941–1946 (1996). Takva strateška odluka Mađarske okupacione vlasti o proterivanju Srba kolonizovanih posle 1918. godine, odluka koja nije donesena naprečac nego je, sasvim sigurno, pre početka rata isplanirana, mogla se jasno videti na delu upravo prilikom egzekucije u Sirigu. Očigledne namere etničkog čišćenja, deportacije i internacije bile su sasvim vidljive u Sirigu 13. aprila, tj. 12 dana pre nego što je ovakva odluka obnarodovana kao „Naređenje mađarskih okupacionih vlasti“.

U svom tekstu Mađarska okupacija Bačke i Baranje i zločin u Sirigu 13. aprila 1941 Drago Njegovan je, u najnovijem zborniku radova o ovom zločinu, ukazao na strogu povezanost ovakvih komandi, i to od osnovne zapovesti regenta Mikloša Hortija, preko komandanta generalštaba Henrika Verta, pa sve do nižih vojnih struktura. Mađarska istoričarka Enike Šajti je, u svojoj monografiji Mađari u Vojvodini 1918 – 1947 (2010), ukazala na to da je izričita namera o internaciji stanovništva bila iskazana još u naredbi Vrhovnog saveta odbrane Mađarske pod naslovom „Smernice za postupanje sa interniranima“ iz 1939, a ta je naredba menjana i dopunjena 1940. godine. Uredbom Ministarstva unutrašnjih poslova od 15. aprila 1941. doneta je odluka da internacijom budu obuhvaćeni Srbi „politički zainteresovani za srpstvo, te su njihovo dotadašnje ponašanje i ličnost davali povoda sumnji u to da se spremaju za izvršenje radnji koje su štetne sa aspekta vojne i državne bezbednosti“. Autorka, pri tome, ističe kako „ni ova nova naredba nije vezivala internaciju za konkretno delo, već je bila dovoljna ’sumnjiva’ namera“. O takvoj, labavoj pravnoj osnovi za ovakvo kolektivno kažnjavanje čitavog jednog naroda  neposredno svedoči upravo zločin u Sirigu.

100 ZA 1

U stradanju Sirižana 1941. mogli bismo konstatovati vidljivost još jedne vrste zločina, mada za tako nešto ima više posrednih nego neposrednih dokaza. Za sagledavanje ovih aspekata zločina morali bismo uočiti numeričke relacije koje se mogu uspostaviti između broja poginulih mađarskih vojnika (6) i broja stanovnika Siriga izvedenih na stratište (683). I mada je prikupljanje žitelja sela i odvođenje na stratište koje su obavili nemzeteri bilo posledica trenutnog sticaja okolnosti, tj. činjenice da se u tom vremenu nasilja zateklo upravo toliko ljudi koliko ih je bilo, evidentno je da taj odnos veoma rečito govori o fašističko-rasističkim procenama o vrednosti jednog srpskog života. Taj odnos će tek kasnije biti obnarodovan po načelu 100 za jednoga, tj. po formuli odmazde kojom će nemačka okupaciona vojska početi da realizuje genocidni program usmeren ka sistematskom iskorenjivanju srpskog naroda. Za ovu tvrdnju o sprovođenju takvog scenarija već 13. aprila 1941. nemamo konkretnih dokaza, ali je realno očekivati da bi neka buduća istraživanja, koja bi se orijentisala ka genocidnom programu nemačkog, nacističkog i rasističkog programa uređenja sveta po modelu novog evropskog i svetskog poretka, podrazumevala takvo definisanje vrednosti ljudskih, a posebno srpskih života. Ukoliko mađarska, hortijevska vojska i nije imala takvih rasističkih ideja, onda ih je mogla usaglašavati sa nemačkim projektima ove vrste, o čemu posredno govori i strašni događaj u Sirigu od 13. aprila 1941.

Sumirajući sve ove uvide, možemo reći da zločin nad Srbima u bačkom, kolonističkom selu Sirigu 13. aprila 1941. ima veoma kompleksno, do sada nedovoljno sagledano istorijsko značenje i smisao. Stoga bi bilo veoma važno da ta složenost bude jasno istaknuta i imenovana. Ne računajući strašni zločin bombardovanja Beograda 6. aprila 1941, koji predstavlja čin bez mogućnosti poređenja, zločin u Sirigu označava: (1) prvi čin odmazde u Drugom svetskom ratu na teritoriji Srbije i cele Jugoslavije; (2) prvi  čin odmazde zasnovan po načelu 100 za jednoga koji će biti dosledno primenjivan tek u nemačkim okupacionim zonama kad se budu rasplamsala dva srpska antifašistička ustanka (četnički i partizanski); (3) prvi čin proterivanja, tj. deportacije stanovništva u Drugom svetskom ratu na teritoriji Srbije i cele Jugoslavije; (4) prvi čin etničkog čišćenja sračunat na uklanjanje Srba sa teritorije koje su smatrane sastavnim delom političko-pravne, državne ugarske teritorije; i, konačno, (5) prvi čin genocida nad Srbima u Drugom svetskom ratu. Ukoliko te činjenice znamo i priznajemo, onda je utoliko čudnije i neshvatljivije što im ne posvećujemo onoliko pažnje koliko one zaslužuju.

Svako istoriografsko izučavanje ovog zločina mora, stoga, računati sa složenošću događaja i sa preplitanjem nekolikih aspekata ovog fenomena od kojih nijedan ne bi smeo da bude olako prepušten zaboravu. Ukoliko se istinski želi sistematsko negovanje srpske kulture sećanja i ukoliko se u pamćenju želi očuvati svest o stratištima i stradalnim mestima srpskog naroda, onda bi zločin u Sirigu 13. aprila 1941. morao biti jedna od važnih, svima dobro poznatih tema. To bi mogla biti dobra potvrda da smo ne samo shvatili važnost međunarodnog Dana sećanja na žrtve Holokausta, genocida i drugih žrtava fašizma u Drugom svetskom ratu (22. april) nego i da dobro shvatamo sveukupnu prirodu naše istorijske sudbine.

Izvor: PEČAT

Vezane vijesti:

Novosadska Racija 1942.

Pripreme za novosadski pokolj | Jadovno 1941.

„Kada bog zažmuri“ – potresna svedočanstva o Raciji | Jadovno …