Vladimir Bursać: Povodom knjige V. Đ. Mišine „Memorandumi Sinoda SPC 1941–1942“

Mrtvi nažalost ne mogu da govore u svoje ime. Mi, njihovi potomci, rođaci i sunarodnici to moramo da činimo za njih. Pitanje je samo da li to umemo, možemo i želimo.

Šta možemo saznati iz nove knjige direktora Muzeja žrtava genocida, Veljka Đurića Mišine, “Memorandumi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije“?

Da su se u prvoj godini rata, 1941. godine, nakon okupacije i podele Jugoslavije, dešavali stravični zločini nad pravoslavnim srpskim življem, u užasu nečega što se zvalo Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Da su se dešavala ubijanja, mučenja, zatvaranja, odvođenja u koncentracione logore, nasilno pokatoličavanje, rušenja pravoslavnih crkava, pljačkanja i ucene, islamizacija i unijaćenje. Da je Srpska pravoslavna crkva (SPC), u isto vreme bila žrtva i svedok tih stradanja i zločina. Podsetimo na početku, da su trojica arhijereja SPC na teritoriji NDH stradala prvih meseci rata. Vladika banjalučki Platon (Jovanović) je 5. maja 1941. godine  mučki i tajno ubijen i bačen u reku Vrbavu, Mitropolit dabro-bosanski Petar (Zimonjić) je lišen slobode u Sarajevu 12. maja i ne zna se mesto i vreme njegove nasilne smrti (Zagreb? Jadovno? Jasenovac?), Episkop Gornjo-karlovački Sava (Trlajić) je slobode lišen 17. jula i nestao je sredinom avgusta 1941. (Jadovno? Velebit?)[1].

Saznajemo da je srpski narod, okupiran od strane spoljnih i unutrašnjih snaga, u rasparčanoj državi, ipak imao institucije koje su smogle snage da prikupljaju svedočanstva i dokumente o stradanjima i zločinima koji su se odvijali nad narodom, njegovom imovinom, sveštenicima i hramovima. Da prikupljaju svedočanstva i dokumente, sistematizuju ih i katalogizuju, i potom svedoče o tome vojno-upravnim komandama okupacionih snaga. Koje su to institucije?

Pre svega, SPC, čijim Svetim Arhijerejskim Sinodom  tokom 1941-45. u odsustvu pritvorenih Patrijarha Gavrila (Dožića) i Episkopa žičkog Nikolaja (Velimirovića), predsedava Mitropolit skopski Josif (Cvijović).  Mitropolit Josif je takođe izbeglica, jer je početkom maja 1941. godine proteran iz Skoplja, od strane bugarskih okupacionih vlasti. U Beogradu zatiče nekoliko episkopa i obnavlja rad Sinoda.  Već tokom jeseni 1941. Sinod osniva Komisiju sa zadatkom da prikuplja građu o stradanjima SPC i srpskog naroda u oblastima Jugoslavije koje su ostale izvan teritorije Srbije i Banata. Članovi Komisije su: Episkop zvorničko-tuzlanski (i administrator Mitropolije dabro-bosanske)  Nektarije (Krulj) kao predsednik, profesor Beogradskog univerziteta dr Milenko Filipović i profesor BU dr Pero Slijepčević kao članovi. Tehničko osoblje komisije su bili:  Bogoljub Ćirković profesor bogoslovije, Žarko Popović sekretar Crkvenog suda iz Sarajeva, Pero Jovanović  pripravnik Crkvenog suda iz Tuzle, dr Ljubomir Durković  i Milan Komlenić, daktilograf Crkvenog suda iz Pakraca. Ministarstvo prosvete dodelilo je kasnije ovoj komisiji na rad profesora katihetu Svetozara Dušanića[2].

Druga institucija je akademski i naučni aparat Beogradskog i drugih univerziteta.

Milenko Filipović je priznati etnolog i istoričar, učenik Jovana Cvijića, Tihomira Đorđevića i Veselina Čajkanovića, profesor Filozofskog fakulteta u Skoplju  koji je maja 1941. godine morao da napusti Skoplje i vrati se u Beograd na matični Filozofski fakultet.

Pero Slijepčević je književni kritičar i naš najveći germanista, diplomirao je germanistiku i filozofiju u Beču, a doktorirao u Frajburgu u Švajcarskoj. Bio je profesor germanistike na Filozofskom fakultetu u Skoplju i takođe je izbeglo lice u Beogradu.

Bogoljub Ćirković, lingvista po struci, profesor je Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta BU. Vredno je pomenuti  njegovo angažovanje u Patrijaršijskoj biblioteci u Sremskim Karlovcima, koju su vlasti NDH zatvorile, a knjige i dokumenta transportovale vagonima i kamionima u Zagreb.

Ljubomir Durković-Jakšić je završio Pravoslavni bogoslovski fakultet BU, Filozofski fakultet BU (doktor istorijskih nauka) i Pravni fakultet u Varšavi (kanonsko pravo) i bio je upravnik Patrijaršijske biblioteke.

Svetozar Dušanić je potonji osnivač i upravnik Muzeja SPC pri Patrijaršiji, gde je nasledio dr Radoslava Grujića.

Nektarije (Krulj), episkop zvorničko-tuzlanski,  doktor je pravnih nauka sa univerziteta u Beču i Zagrebu.

Treća institucija koja je učestvovala u ovome je Komesarijat za izbeglice u Vladi narodnog spasa Milana Nedića. Na čelu Komesarijata je bio Toma Maksimović, predsednik Srpskog privrednog društva “Privrednik“ (osnovao ga Vladimir Matijević 1897. godine), direktor fabrike “Bata“ iz Borova i predratni predsednik opštine Borovo. Komesarijat za izbeglice je sačinio 3032 zapisnika o saslušanju izbeglih lica, koje je sve u prepisu ustupio Sinodskoj komisiji.

Milan Nedić; Toma Maksimović

Prvobitna ideja je bila da Kancelarija Sinoda SPC obrađuje izveštaje dobijene od proteranih i izbeglih sveštenika koji su se spasili dolaskom u okupiranu užu Srbiju.  Međutim, kako broj pristiglih izbeglica a sa njima sveštenika i službenika svakodnevno raste tokom leta 1941. godine, Mitropolit Josif i njegovi saradnici shvataju da kancelarija Sinoda nema kapacitet, tehničke mogućnosti ni potreban metodološki pristup, da taj posao odradi valjano. Zbog toga se osniva pomenuta Komisija. Komisija je napravila uputstvo o izveštajima sveštenih lica i crkvenih službenika, napravila je plan sistematizacije građe, kao i dve kartoteke, jednu po imenima lica koja se pominju u izveštajima i drugu po sadržaju izveštaja odnosno po srezovima na koje se odnose. Svi izveštaji sveštenih lica su prekucani na mašini a bilo ih je 4504 (72 mađarska zona, 606 bugarska zona, 2203 NDH, 508 beogradsko-karlovačka mitropolija, 1026 Sandžak i Kosovo, 89 opštih). Zajedno sa 3032 zapisnika o saslušanju izbeglih lica Komesarijata za izbeglice, Komisija je tako sakupila, obradila i sistematizovala u dve kartoteke više od 7500 svedočanstava.

Pokušajmo da zamislimo dve ili tri decenije neprekidnog rada ovakve komisije, sa razgranatom mrežom oblasnih kontakata, sa desetinama hiljada obrađenih izveštaja i svedočanstava, sa sređenom kartotekom po imenima žrtava i po oblastima/srezovima/događajima.  Danas ne bi postojao problem stvarnih ratnih gubitaka  u Drugom svetskom ratu na prostoru Jugoslavije. Metodom poimeničnog popisivanja žrtava rata, koja je jedini ispravan način za ovakav posao, imali bi konačni spisak žrtava Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije. Istorijska istina o događajima tokom Drugog svetskog rata bi bila utvrđena. Ne bi bilo 75 godina pokušaja procena i aproksimacija broja žrtava rata 1941-45, niti pokušaja naučnih analiza i metodološke obrade tako dobijenih brojeva i podataka. Ne bi bilo polemisanja niti dnevnopolitičkih rasprava o broju žrtava. Ne bi bilo mistifikacija, revizije istorije, pretvaranja zločinaca u žrtve, a žrtava u one koji su počinili genocid. Ne bi bilo čuvara i branilaca okruglih brojki (700.000, 35.000, 12.000) koji medijskom bukom zaglušuju svaki pokušaj da se utvrdi šta se zaista dogodilo. Sve bi bilo potpuno drugačije.  Kako izgleda to potpuno drugačije, pokušava da nam saopšti  knjiga “Memorandumi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije“. To potpuno drugačije od dosadašnjeg Muzeja žrtava genocida, pokušava da napravi i Veljko Đurić Mišina.

Pomenimo još one koji su preduzeli sve da memorandumi oktobra 1941. godine stignu do Vlade u Londonu, komplikovanim putevima britanskih obaveštajnih centara preko Istanbula i Kaira.

To su Momčilo Ninčić i Milan Gavrilović.

Momčilo Ninčić je bio vrhunski ekonomista, profesor Velike škole u Beogradu, doktor prava sa Sorbone, Ministar finansija, prava, trgovine i spoljnih poslova tokom 20-tih godina. Predsednik Skupštine Lige naroda 1926/27, jedan od arhitekata Male Antante i saveza sa Grčkom, dopisni član Srpske Kraljevske Akademije od 1937. godine. U Vladi Dušana Simovića u Londonu bio je Ministar spoljnih poslova. Bio je za Jugoslaviju, ali je nakon primljenih izveštaja o zverstvima počinjenim nad Srbima u NDH, došao do zaključka da je opredelenje Hrvata prema Jugoslaviji drugačije. Obzirom da je 20-ih godina sprečavao britanski uticaj na Balkanu, ne treba da čudi što se Forin Ofis nije slagao sa njegovom spoljnom politikom, pa je izbačen iz Vlade Slobodana Jovanovića početkom 1943. godine, što predstavlja početak zaokreta  u odnosu na situaciju na jugoslovenskom ratištu[3].

Milan Gavrilović je doktor prava sa Sorbone, vođa Zemljoradničke stranke, od juna 1940. poslanik u ambasadi u Sovjetskom Savezu, od jula 1941. godine otpravnik poslova izbegličke Vlade u Moskvi, od januara 1942. do avgusta 1943. Ministar pravde, poljoprivrede, snabdevanja i ishrane u vladama u  egzilu[4].

Milan Gavrilović (Izvor: Srbi na okup)

Ko su ljudi koji su sprečili da Memorandumi i podaci koje je pomenuta Komisija sakupila stignu do naše i svetske javnosti, istorijskih udžbenika i našeg kolektivnog istorijskog pamćenja? Ko su ljudi koji su to sprečili i doveli do toga da mi i danas živimo u društvu koje nema stvarnu sliku šta se uopšte dogodilo tokom Drugog svetskog rata. Društva koje ne zna istinu o događajima, veruje u tvrdnje i brojke koje niko nije dokazao, i za koje će neko sa druge strane, vrlo vešto dokazivati da  nisu istinite?  Šta će se onda dogoditi? Onda će se sva ta kula od poluznanja, tvrdnji, neizbrojanih brojki, predrasuda, mistifikacija, postavljenih zamki, podmetnutih falsifikovanih dokumenata, naknadne griže savesti onih koji su ubijali u ime revolucije, srušiti u prašinu, jer nije bila građena od temelja, kako je trebalo.

Pomenimo sve te ljude jer su oni svoj zadatak uspešno izvršili:

Rudolf Bićanić student ekonomije u Parizu i doktor prava iz Zagreba. Veran Mačekovac i funkcioner Hrvatske seljačke stranke koji je svojom studijom “Ekonomska podloga hrvatskog pitanja“ iz 1938. godine (izdavač i pisac predgovora drugog izdanja Maček lično, prvo izdanje je bilo  zabranjeno) postavio temelje privredne i socijalne politike HSS-a i Banovine Hrvatske i stvorio tvrdnju o „srbijanskoj eksploataciji hrvatskog gospodarstva“[5].  Tada postavljene teze, prihvaćene kao dokazi hegemonizma “srbijanske“ politike danas možete prepoznati u vojvođanskom autonomaštvu. Osnivač je i prvi čovek Zavoda za proučavanje seljačkog i narodnog gospodarstva (preteča Instituta za društvena istraživanja) a jedan je od članova uprave Gospodarske sloge, udruženja HSS-a, gde je radio i dr Juraj Krnjević (potpredsednik i ministar Vlade u izbeglištvu). Kao čovek iz kabineta Juraja Šuteja ministra finansija Vlade Dragiše Cvetkovića dolazi na čelo Direkcije za spoljašnju trgovinu Jugoslavije. U Vladi u izbeglištvu u Londonu je član Odbora za propagandu i Prvi viceguverner Narodne Banke Jugoslavije do 1943. godine. On je tvorac kontra-Memoranduma iz decembra 1941. godine, kojim se pobijaju optužbe iz Memoranduma SPC nemačkom generalu Heinrichu Danckelmannu o odgovornosti hrvatskog naroda za zločine nad srpskim življem[6]. Poriče se kolektivna odgovornost hrvatskog naroda, a okrivljuju Nemci, Italijani i ustaše. Kao Viceguverner NBJ krajem 1943. godine blokirao je državni novac u Brazilu i stavio ga na raspolaganje KNOJ-u, čime je obezbedio sebi budućnost u posleratnoj Jugoslaviji. Početkom 1944. se udaljio od politike Vlade u izbeglištvu i preko radija BBC pozvao da se pridruže NOB-u svi oni koji do tada nisu. Nakon rata uvaženi profesor Pravnog fakulteta u Zagrebu od 1946-1968. godine. Iako se 1945. godine razišao sa Mačekom, ostao je veran Mačekovim obaveštajnim vezama, jer mu je supruga bila Britanka, pripadnica ATS (pomoćne teritorijalne službe britanske vojske) u činu majora, i radila je u vojno-obrazovnoj službi.

General Dušan Simović je onemogućio da dr Miloš Sekulić, novembra 1941. godine objavi podatke o stradanju srpske crkve i Srba na konferenciji pred 200 prisutnih novinara. Razlog je što bi “to moglo da rasturi Jugoslaviju“. Nakon emigriranja iz zemlje u aprilskom ratu, Simović kao Predsednik Vlade ubrzo gubi poverenje većine ministara. Prvu ozbiljnu krizu u vladi izazivaju vesti o masakrima režima NDH nad srpskim stanovništvom koji pristižu u London početkom jeseni 1941. godine. Hrvatski ministri, predvođeni Jurajem Krnjevićem smatraju da je to samo propaganda, da je u pitanju delo šačice pojedinaca, čvrsto se držeći svojih zahteva o garancijama za autonomiju Banovine Hrvatske. Vremenom njihova beskompromisnost raste, kako izgledi za konačno rešavanje hrvatskog nacionalnog pitanja na terenu rastu, što izaziva nelagodu srpskih ministara. Ovi sa druge strane, odbijaju da ponove podršku sporazumu koji je iznedrio Banovinu Hrvatsku, sumnjajući u privrženost Jugoslaviji ministara Hrvata. Srpske ministre Simović je izgubio tako što se ponašao autoritativno, oslanjajući se na Hrvate i Slovence ministre, da bi izgubio hrvatske ministre, kako ističe dobro obavešteni Jozo Tomašević, kada je počeo da ih kritikuje. Forin ofis pokazuje svoje razočarenje u Vladu generala Simovića već početkom jeseni 1941. godine, i smatra je “slabom, podeljenom, teškom, tvrdoglavom, uobraženom i neobaveštenom, nepredusretljivom“. Rezultat je paraliza Vlade, pretnja grupnim ostavkama ministara, pa je Simović smenjen početkom januara 1942. godine, a penzionisan januara 1943. godine. Početkom 1944. godine pokazuje potpuni zaokret ka situaciji na jugoslovenskom ratištu i 20. februara 1944. godine u čuvenom obraćanju preko radija BBC poziva na podršku NOV-u i NOP-u. U Beograd se vraća u proleće 1945. godine, svedok je na suđenju generalu Mihajloviću i ostalim kolaboracionistima. Mirno je živeo u Titovoj Jugoslaviji, uživajući penziju do 1962. godine. General Simović je proizvod pogrešne kadrovske politike Vojske Jugoslavije koja je istiskivala ljude koji misle, a isticala ljude koji slušaju. Veoma podseća na Titove generale, a eonima je daleko od oficira koje su iznedrile Kneževina i Kraljevina Srbija.

General Dušan Simović (Izvor: Vikipedija)

Luj Adamič (Alojz Adamič) američki novinar i književnik slovenačkog porekla koji u 16. godini  napušta školovanje u Jezuitskoj školi u Ljubljani i emigrira u SAD (1913. godine). Prethodno izbačen iz gimnazije zbog đačkih demonstracija. Prve godine u SAD provodi u brojnoj hrvatskoj emigraciji u San Pedru u Kaliforniji. Predratna dela su mu obeležena socijalnom tematikom radnika, imigranata i fabulacijama o Jugoslaviji, posebno o kralju Aleksandru. Povezan sa slovenačkim komunistima (Kardelj, Kidrič, Vidmar). Njegovi tekstovi o kralju uoči i nakon atentata u Marseju su imali snažan odjek u SAD. Bili su jednostrani (preneo je mišljenje slovenačkih komunista), tendenciozni (“grupe nošene patriotizmom se spremaju da ubiju tiranina“), groteskni (“monarha koji je u stalnom strahu od atentata čuva 15.000 agenata i 40.000 telohranitelja“), hvališući (on je predvideo smrt vladara), ostrašćeni i netačni (komunisti, bugarski i hrvatski nacionalisti trpe teror i nečovečno ponašanje zbog političkih razloga). Tekstovi su bili takvi da su Nikola Tesla i Mihajlo Pupin lično odgovorili na Adamičeve napade na Jugoslaviju, pismima u Njujork Tajmsu[7]. Osnivač je Ujedinjenog odbora američkih Jugoslavena koji je bio u službi partizanske propagande. Posle rata povremeno boravio u Jugoslaviji. Od 1949. je dopisni član Slovenačke akademije nauka i umetnosti.  Njegova smrt 1951. godine je posle istrage označena kao samoubistvo, ali to je vreme previranja u Jugoslaviji pa se sumnjalo na agente NKVD-a zbog njegove  podrške Titu. U SAD je to vreme paranoje, lova na komuniste i senatora Makartija (čak je Adamičev književni agent 1949. godine pobegao za Meksiko a kasnije u Poljsku kao sovjetski informator). Adamič se lično zamerio Čerčilu zbog knjige koja je i danas zabranjena za čitanje u British Library. Adamič je, zajedno sa Bogdanom Radicom, najviše doprineo, svojim brošurama, knjigama, člancima i govorima, da zemlja koja je imala ključnu ulogu u stvaranju Jugoslavije 1918. godine okrene leđa onima u čije ime je stvorila tu zemlju.

Bogdan Radica književnik, publicista, diplomata (u Atini, u Ženevi kao član jugoslovenske delegacije u Ligi naroda, u Vašingtonu), istoričar (profesor i predavač istorije 25 godina u Nju Džerziju). Službovao u Beogradu prvi put po osnivanju Banovine Hrvatske 1939, drugi put po pobedi NOP-a 1945. Kao novinar i publicista na platnom spisku Vlade u izbeglištvu (šef novinske službe u Jugoslovenskom diplomatskom predstavništvu u Njujorku), zajedno sa Adamičem otvoreno radi u kampanji protiv te Vlade a za priznanje Tita i njegovog pokreta. Sa Šubašićem 1944. godine dolazi u London, a potom i u Beograd, no decembra 1945. godine, potpuno razočaran odlazi iz Jugoslavije i nikada se više ne vraća u nju. Nakon toga prolazi put od jugoslovenstva do hrvatskog nacionalizma i postaje jedan od vodećih članova i ideologa hrvatske emigracije u SAD (izveštavao je sa posete Franje Tuđmana Kanadi 1987. godine  uporedivši ga sa Trumbićem[8]). Svojim tekstovima on postaje vizionar buduće samostalne nezavisne hrvatske države, kada poručuje svojim sunarodnicima “da pomognu sve one koji se nalaze u vođstvu“[9] i predviđanjem da će “međunarodni poredak druge polovine 20. veka biti utemeljen na humanističkim a ne ideološkim načelima“[10].

Jozo Tomašević doktor ekonomskih nauka sa Univerziteta u Bazelu i istoričar hrvatskog porekla, koji u zrelim godinama (1938. godine) emigrira u SAD, daje svoj doprinos diskreditovanju Memoranduma SPC. Iznoseći sumnje o broju žrtava, jer su informacije bile iz srpskih izvora i verovatno pristrasne (u svojoj knjizi pominje da se radi o golemom broju od preko 180.000 stradalih za period april-avgust 1941. godine), stalnim isticanjem da su to ustaški pokolji i progoni, da hrvatski narod nema ništa zajedničkog sa tim zločinima, da su memorandumi SPC najperfidniji primer informacija koje su do Londona stigle sa nemačkim znanjem, možda i uz nemačku pomoć stvara atmosferu nepoverenja ka njima[11]. Iznoseći u prvi plan kritičare među emigracijom (Kosanović, Čubrilović), dovodi do sumnji u verodostojnost Memoranduma, zbog tona podilaženja Nemcima, i ističe da im je cilj razdor između Hrvata i Srba u Vladi, i između dve emigracije u SAD. Svaka srpska tvrdnja je pristrasna, velikosrpska, antihrvatska i antijugoslovenska. Hrvatski zločini su preuveličani, delo male grupe pojedinaca koji su sa nemačkom vojskom ušli u Hrvatsku i cilj im je razdor između Hrvata i Srba. Posebno ističe list “Američki Srbobran“, poslanika u Vašingtonu Konstantina Fotića i Jovana Dučića kao  velikosrpske šoviniste sa krajnjim antihrvatskim i antijugoslovenskim stavovima. Rezultat je pometena, zbunjena i podeljena srpska emigracija.

Foto: Muzej žrtava genocida

Velibor Jonić  ministar prosvete i vera u Vladi narodnog spasa Milana Nedića. Karijerista i preletač iz stranke u stranku dok nije postao sekretar ZBOR-a Dimitrija Ljotića. Bio je i na listi Hrvatske seljačke stranke Mačeka. Kratko je i sa Stojadinovićem. Veliki germanofil, ali u Komesarskoj upravi Aćimovića je tek drugi izbor za komesara za obrazovanje. U Nedićevoj vladi takođe tek drugi izbor za Ministra prosvete i vera. Od oktobra 1941. godine imao nadležnost nad SPC, koju pokušava da natera na saradnju sa okupacionim snagama Nemačke. Pritisak Jonićevog Ministarstva je bio da se Sinod uključi u političku borbu. Sveti Arhijerejski Sinod je mnogo puta protestovao i tražio da se državne vlasti ne mešaju u pitanje unutrašnjeg crkvenog života. Teško je nabrojati šta je sve Jonić pokušavao u nastojanjima da se nametne kao diktator crkve (podržavanje subverzivnih elemenata protiv crkve i episkopata, proturanje vesti o zbacivanju Patrijarha i pojedinih episkopa, podmetanje intriga, pregled crkvene kase i računovodstva, pretnja postavljanja posebnog komesara crkvene uprave, nuđenje pojedincima položaja Patrijarha, zahtevi da dvojica Episkopa odu u Zagreb i prihvate se vođstva Hrvatske pravoslavne  crkve i slično)[12].

Sve što je radio bilo je pod parolom “tako Nemci hoće“, i toj paroli je on verno služio. Mitropolit skopski Josif je o njemu ostavio dosta zabeleški. Jonić je učestvovao u stvaranju udžbenika istorije kontrolisanih od strane okupacionih vlasti (uklanjanje svega što bi ugrozilo dobar odnos srpskog i nemačkog naroda i ugled nemačkog naroda, uklanjanje liberalističkih i marksističkih ideja, označavanje tadašnje Srbije kao domovine uz zadržavanje opisa ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca, i pored toga što je u javnosti stvaranje Jugoslavije osuđivano kao velika istorijska greška)[13].

Tragovi Jonićeve reforme školstva i danas postoje. Njegovo ministarstvo je prednjačilo u sprovođenju nacističkih ideja. Osuđen na smrt u procesu generalu Mihajloviću.

Sava Kosanović sestrić Nikole Tesle, pravnik sa univerziteta u Budimpešti. Sekretar Samostalne demokratske stranke Svetozara Pribićevića, narodni poslanik 1927-29. i 1935-1941,  Ministar u vladama od 27. marta 1941. godine (uz prekid od januara 1943 – jula 1944. godine) sve do kraja života 1956. godine. Veći deo rata je proveo u SAD, gde je na čelu Ureda za ekonomsku obnovu Jugoslovenskog informacionog centra u Njujorku. U ovom centru su preovladavali hrvatsko-slovenački funkcioneri (Šubašić, Radica, Snoj) kao i jugoslovenski orijentisani Srbi (Bogoljub Jevtić, Kosanović). Kosanović je memorandume (naziva ih “tobožnji dokument…strahovite cifre nabacane bez osjećaja i srca za one koji pate“) proglasio nedićevskom propagandom, protivnom Kralju i interesima Jugoslavije. Čak se pismom opravdavao i ujaku Nikoli Tesli za svoje stavove.  Nakon kratkotrajnog izlaska iz Vlada 1943-1944., sa Šubašićem se vraća u Englesku, ulazi u njegovu Vladu, potom u Titove Vlade i ostaje ministar narednih 12 godina. Prvi je ambasador Titove Jugoslavije u SAD.

Iz sudbine Memoranduma možemo potcrtati nekoliko jasnih zaključaka.

Deo hrvatske inteligencije sakrivene iza jugoslovenstva, je pravilno procenio da propagandnu bitku za svoje interese među zapadnim saveznicima mora dobiti u SAD. Zato je snažna medijska propaganda (novinarsko-publicističko-književna  Adamič, Radica, Kosanović; naučna Bićanić, Tomašević) imala dva osnovna cilja: prvi je potpuna promena odnosa javnosti SAD prema Jugoslaviji, pa su vremenom  komunisti predvođeni Hrvatima i Slovencima postali prihvatljivi za američku javnost kao saveznici,  a dodatno je obezbeđeno da klica federalizacije bude usađena u novu poratnu Jugoslaviju. Drugi cilj je bila podela i zabuna u redovima srpske emigracije. Oba cilja su uspešno ispunjena. Dok su hrvatski ministri Simovićeve vlade i hrvatska emigracija dovodili u pitanje Memorandume SPC, postojala je polarizacija i koliko-toliko jasna granica oko toga ko zastupa čije interese. Međutim kada su “Srbi“ iz vlade (Simović, Kosanović, Budisavljević, Čubrilović) počeli da dovode u pitanje memorandume, da seju sumnju u vezi njih, da relativizuju i morališu u vezi užasnih događaja na teritoriji NDH, srpska emigracija se podelila i pomela. Sve što su Dučić i list “Američki Srbobran“ tvrdili, proglašeno je agresivnom velikosrpskom, pročetničkom i anti-hrvatskom pozicijom, dok je sve ono što su objavljivali Bićanić, Kosanović, Radica, kasnije Adamič, bila “snažna vera u demokratsku federativnu Jugoslaviju i odbrana jugoslovenske ideje“[14]. Danas u našoj javnosti često čujemo osude napada primitivnih i prosečnih na izuzetne i ka budućnosti okrenute veličine.  Više je nego očigledno da su i oni iz iste kuhinje koja i danas radi.

Sudbina Memoranduma je jasno pokazala zablude srpskog viđenja jugoslovenstva kao nečega većeg i značajnijeg od srpstva, u ime čega je vredelo odreći se delova svog nacionalnog bića. Hrvatsko i slovenačko viđenje su jugoslovenstvo shvatali samo kao privremeno rešenja do konačne federalizacije i nastanka njihovih država. Hrvatsko i slovenačko viđenje jugoslovenstva je dosledno značilo  odricanje i čak isključivanje bilo kakvog srpstva i kao takvo će biti dominantno na prostoru druge Jugoslavije, sve do njenog raspada, čak i do današnjih dana.

Sudbina Memoranduma je pokazala i ključnu grešku srpske elite svih ovih deset decenija: nesposobnost da vidi i da shvati da onaj sa kojim je pravljena zajednička kuća, ne veruje iskreno ni u jednu ideologiju, već ih samo vešto koristi za ostvarivanje svojih stvarnih ciljeva. Verno služenje ideologijama Srbe je koštalo ogromnih žrtava i lutanja po istorijskim bespućima.

Sudbina Memoranduma jasno pokazuje kakvi “Srbi“ su jedino bili prihvatljivi za ideologiju koja vlada ovim prostorima decenijama: ljudi sa nametnutim tuđim stavovima o sopstvenom narodu, zaogrnuti u jugoslovenstvo, slepi za šovinizam drugih naroda i narodnosti ali zato najstrože sudije srpskom patriotizmu i narodnjaštvu koje je od njih žigosano kao velikosrpski šovinizam i fašizam,  ljudi za koje je hrvatsko državno pravo nesporna činjenica,  a nove nacije stvorene na tlu Jugoslavije  logičan izraz regionalnih posebnosti jugoslovenskih naroda i narodnosti. Čitave generacije takvih “Srba“ će se pojavljivati poslednjih 70-tak godina, osuđujući i koseći one “Srbe“ koji im prethode, da bi nakon obavljenog posla, bili osuđeni i pokošeni od novijih generacija “Srba“ stvorenih daljom razradom ideoloških (jugoslovenskih, antisrpskih) stavova.

Vladimir Bursać (Foto: Fejsbuk)

Sudbina Memoranduma jasno pokazuje i sudbinu srpske istorijske nauke koja se nakon drugog svetskog rata zaglibila u ideologiju/mitologiju  jugoslovenstva, NOP-a, NOR-a, bratstva i jedinstva, naroda i narodnosti,  dok o najvažnijim događajima koji se tiču srpskog naroda u 20. veku (stradanje u NDH je svakako takav događaj) nikada nije dala svoje mišljenje. Srpska nauka ima obavezu da razjasni mnoge pojave koje sežu u vreme života srpskog naroda pod tuđom vlašću. Srpska nauka ima obavezu da ispriča istinu, kakva god ona bila, jer samo tako može da pomogne svome narodu. Srpska istina ima obavezu da nastavi tamo gde su stali Filipović, Slijepčević, Durković-Jakšić, Ćirković i Dušanić.

Događaji koji su krajem 20. veka i početkom 21. veka sledili raspad SFRJ, pokazuju kakav značaj imaju ovakve baze podataka o žrtvama  u ratnim sukobima. Podsetimo se samo šta je sve proizašlo iz baze podataka Fonda za humanitarno pravo Nataše Kandić, koji ima podatke za 13.535 osoba sa područja Kosova i Metohije (1998 – 2000. godine) ili  više od 7000 žrtava u Srebrenici (1995. godine)[15]. I šta će tek u budućnosti proizići iz takvih baza podataka i kartoteka.

Mrtvi nažalost ne mogu da govore u svoje ime. Mi, njihovi potomci, rođaci i sunarodnici to moramo da činimo za njih. Pitanje je samo da li to umemo, možemo i želimo.

Autor je član član Zavičajnog udruženja „Una“ iz Banjaluke 

[1] Srpska crkva u Drugom svetskom ratu, priredio Episkop Atanasije, Beograd, 1990.

[2] Srpska crkva u Drugom svetskom ratu, priredio Episkop Atanasije, Beograd, 1990.

[3] Tomašević Jozo, Rat i revolucija u Jugoslaviji, 1941-1945: Četnici, Stenford, 1975.

[4] Gavrilović Milan, Narodni put, Balkanija, Novi Sad, 2015. Prvi put objavljeno u Glasu kanadskih Srba, 6. januar 1949, Toronto, Kanada

[5] Bićanić Rudolf, Ekonomska podloga hrvatskog gospodarstva, Ekonomski fakultet/Dom i svijet, Zagreb, 2004.

[6] Tomašević Jozo, Rat i revolucija u Jugoslaviji, 1941-1945: Četnici, Stenford, 1975.

[7] The New York Times, 20.october and 21.october 1934.

[8] Hrvatska revija, 37 (3): 602-604, 1987. Ivan Čizmić, Prvo razdovlje suradnje Franje Tuđmana sa Hrvatima u SAD i Kanadi (1966-1987), 2014.

[9] Vidmarović Đuro, Ko je bio Bogdan Radica?  https://mojahrvatska.vecernji.hr/price/tko-je-bio-bogdan-radica-u-americi-je-nastojao-afirmirati-tita-no-sve-se-promijenilo-kada-se-vratio-u-jugoslaviju-1306657

[10] Popović Petar, Bodgan Radica i teorijski koncept međunarodne kulture, Političke analize, broj 27, 44-48, 2016.

[11] Tomašević Jozo, Rat i revolucija u Jugoslaviji, 1941-1945: Četnici, Stenford, 1975.

[12] Srpska crkva u Drugom svetskom ratu, priredio Episkop Atanasije, Beograd, 1990.

[13]  Koljanin Dragica, Osnovno školstvo i udžbenici istorije u Srbiji 1941-1944, Filozofski fakultet Novi Sad, 21, 395-415, Novi Sad, 2010.

[14] Tomašević Jozo, Rat i revolucija u Jugoslaviji, 1941-1945: Četnici, Stenford, 1975.

[15] http://www.hlc-rdc.org/?cat=281

Izvor: Stanje stvari

Od istog autora:

Vladimir Bursać: Sudbina Stanka Opačića – Ćanice je bila veličanstvena i u isto vreme tragična, strašna i tužna

Vladimir Bursać: Šta za mene znači pojam Pokolj? | Jadovno …

Vladimir Bursać: KORAK KA ISTINI O GARAVICAMA …