Užas je počeo pred zoru

U Srbobranu je formiran Drugi oružani odred, jedinica za realizaciju racije u Novom Sadu. Njeni delovi su već učestvovali u akcijama u Šajkaškoj i ruke su im već bile krvave do lakata

NEPOSREDNO po završetku savetovanja u Srbobranu 19. januara 1942. godine, pukovnik Jožef Graši, komandant 13. honvedske brigade sa sedištem u Somboru, otputovao je u Novi Sad. General Ferenc Feketehalmi-Cajdner, kojem su mađarski politički vrh i Generalštab poverili čišćenje Južne Bačke, upravo je njemu poverio komandu nad Drugim oružanim odredom čiji je zadatak bio čišćenje grada od novosadskih Srba i Jevreja i koji će se pretvoriti u masovni pokolj.

Drugi oružani odred je bio jedinica formirana isključivo za raciju u Novom Sadu. U njega su ušli delovi 16. bataljona pograničnih lovaca smešteni u kasarni u današnjoj novosadskoj ulici Vojvode Bojovića, 1. i 2. bataljon 20. pešadijskog puka iz Kiškunhalaša i 5. bataljon 5. pionirskog puka iz Segedina. Bili su tu i biciklistički bataljon iz kasarne koja se i danas nalazi u novosadskoj Futoškoj ulici, rečna straža, novosadsko vazduhoplovno odeljenje, kao i žandarmerija 5. segedinskog okruga i pitomci Žandarmerijske škole u Seksardu. Najzad, pridodat je i specijalni Jurišni odred iz Segedina.

NEKE od ovih jedinica su, prethodno, učestvovale u raciji u Šajkaškoj i ruke su im već bile krvave do lakata, neke su stigle iz svojih sedišta. Sve su, potpuno spremne, u Novom Sadu bile u utorak, 20. januara. U noći između 20. i 21. januara opkolile su ceo grad, a sve telefonske i druge veze sa Novim Sadom su prekinute. U funkciji je ostala samo specijalna telegrafska linija koja je grad povezivala sa Budimpeštom.

„Budimpešta, Generalštab, načelniku Sombatheljiju. Pokreti završeni. Krug I zatvoren. Feketehalmi“, bio je sadržaj telegrama koji je tom linijom poslat 20. januara kasno uveče.

„Novi Sad, štabu spec. grupe Feketehalmija. Počnite odmah sa operacijom čišćenja. Sombathelji“, glasio je odgovor koji je ubrzo stigao.

FEKETEHALMI je, inače, iz Srbobrana u Novi Sad stigao 20. januara po podne i svoj štab smestio u ranije rekviriranoj raskošnoj vili jevrejske porodice Dajč. Grašijev štab bio je u predratnom Spomen-domu kralja Aleksandra I Ujedinitelja, podignutom 1936, koji su Mađari 1941. preimenovali u Dom „Levente“. Tu se danas nalazi novosadsko Pozorište mladih.

„Nemam nameru da sprovodim propisanu raciju. Želim da grad temeljno pročistim“, bila je rečenica koju je Graši podređenim komandantima izgovorio 20. januara, na poslednjem večernjem sastanku u svom štabu.

Tehnički plan čišćenja koji su izradili žandarmerijski potpukovnik Lajoš Gal i viši policijski savetnik Jožef Talijan bio je vrlo precizan: u okviru Kruga I o kojem u telegramu Sombatheljiju govori Feketehalmi-Cajdner i kojim je Novi Sad bio gotovo hermetički zatvoren, Honvedi će praviti čvrste „prstenove“ oko pojedinih kvartova, da bi ukupno 240 ranije formiranih istražnih patrola potom pročešljalo bukvalno svaku ulicu i svaku kuću.

U SVAKOJ od patrola bili su po jedan žandarm i policajac i dva ili tri vojnika. Bile su podeljene u tri grupe: istražne, koje su vršile pretrese kuća i legitimisanje građana, patrole za prikupljanje lica koja su, tom prilikom, označena kao sumnjiva i, najzad, patrole za sprovođenje tih lica do Doma „Levente“. U njemu je, naime, pored Grašijevog štaba, danonoćno radio i Odbor za legitimisanje od čije odluke je direktno zavisio život privedenih.

„Hoću izričito čišćenje, to je kategoričan stav i viših vlasti“, predočio je komandantima patrolnih grupa, na zadnjem dogovoru, potpukovnik Lajoš Gal 20. januara uveče.

Dok je došla do dela neposrednih izvršilaca, ova naredba je, međutim, u mnogo slučajeva dobila mnogo konkretniji i suroviji sadržaj.

„Mi smo imali nalog, da pobijemo sve Jevreje. Od Srba trebalo je poubijati sve koji nisu znali perfektno mađarski i nisu ranije bili austrijski ili honvedski oficiri“, rekao je u izjavi istražnim organima, prenetoj u knjizi Zvonimira Golubovića „Racija u Južnoj Bačkoj 1942.“ pitomac Žandarmerijske škole iz Seksarda Janoš Kanjereš koji je, po sopstvenom priznanju, tokom racije ubio 20 ljudi.

FORMACIJE Drugog oružanog odreda su 21. januara bile na nogama već oko pet časova. Jutro je bilo izuzetno hladno, temperatura je bila čak 25 stepeni ispod nule i dah se ledio od mraza, grad je bio prekriven debelim snežnim pokrivačem, a zora se teško probijala kroz tmurne oblake.

Tokom noći, ceo Novi Sad bio je oblepljen „Objavom“ o početku racije. U njoj je pisalo da u grad niko ne može da uđe, niti iz njega može da izađe, sve radnje su morale da ostanu zatvorene, kompletan saobraćaj je zabranjen, a pešaci i to pojedinačno i jedino sredinom ulica, mogli su da se kreću samo od osam do 18 časova. Zabranjeno je i slušanje radija, crkve i bogomolje su zatvorene, naloženo je i da sve kapije, i danju i noću, moraju da budu zaključane, a svi prozori zatvoreni i zavese spuštene.

Istovremeno, posebnom naredbom, takođe izlepljenom po celom gradu, svima koji bez dozvole imaju oružje, municiju ili eksploziv ili u svom domu drže ili skrivaju strane osobe, naloženo je da to odmah prijave ili će biti izvedeni pred Preki sud i osuđeni na smrt.

U SABLASNOJ tišini, patrole su, sa periferije ka centru, krenule u pretres. Ipak, tog prvog dana neposredni izvršioci kao da nisu dovoljno dobro shvatili Sombatheljijevu, Feketehalmijevu, Grašijevu i Galovu ideju o načinu na koji Novi Sad valja očistiti. Na saslušanju 11. oktobra 1946. to je potvrdio kapetan Marton Zeldi, koji je u raciji komandovao pitomcima Žandarmerijske škole u Seksardu.

„Prvog dana pre podne u jednoj ulici patrole za skupljanje držale su na okupu 200-300 ljudi. Ja sam se nalazio u blizini. Naišao je jedan automobil iz kojeg mi je Graši uputio pitanje: ‘Kakva je to grupa tamo?’. Odgovorio sam da su to ljudi koji nisu mogli da se legitimišu. Na ovu izjavu Graši se razderao na mene rečima: ‘Vi uopšte ne znate šta treba ovde raditi, ovde se ne radi o legitimisanju već o odmazdi i čišćenju!“, ispričao je Zeldi 1946. pred pomoćnikom javnog tužioca Vojvodine Karoljom Đetvaijem.

Zeldi je Grašijevo nezadovoljstvo odmah preneo svom direktno nadređenom starešini Lajošu Galu, a ovaj istog časa naredio da se nađe mesto pogodno za streljanje. Izbor je pao na gradsku plažu Štrand. Iste večeri, na njoj je pogubljeno prvih 15 muškaraca, žena i dece. Kroz ranije napravljene otvore na ledenoj kori reke, njihova tela gurnuta su u Dunav.

Novosadski pokolj koji će odneti 1.246 nevinih života je počeo.

ODBOR ZA LEGITIMISANjE

O ODBORU za legitimisanje koji je u Dom „Levente“ odlučivao o životu ili smrti privedenih, bili su industrijalci Đula Kramer i Elemer Koranji, rimokatolički opat Franja Svraka, reformatorski pastor Lajoš Horvat, advokati Ferenc Šutleš, Karolj Vagner, Tibor Leh, Ljudevit Keks i Albert Nađ, gradski savetnik Šandor Toman i novinar Šandor Radnai Radičević, inače pomađareni Srbin. Bilo je tu i nekoliko Mađara iz nižih socijalnih slojeva, ali i dr Rihard Derner, kraljevski javni beležnik, pripadnik Gestapoa i nemački opunomoćenik za Južnu Bačku.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (1)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (10)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (11)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (13)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (15)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (16)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)