TRAGIČNA SUDBINA DR DIVNE VEKOVIĆ: Prvu žena ljekara u Crnoj Gori komunisti brutalno ubili na Zidanom mostu

Dr Divna Veković, iz vasojevićkog sela Lužac, studije medicine završila je na Sorboni 1909. i bila prva žena lekar u Crnoj Gori. Kao dobrovoljac bila je uz Srpsku vojsku tokom Velikog rata i proboja Solunskog fronta. Dobila najviša srpska i francuska odlikovanja. U Beogradu doktorirala književnost. Prva prevela „Gorski vijenac” na francuski. Objavila važne radove iz filologije, lingvistike, etnografije… Bez suđenja i obrazloženja, u noći 17/18. maj 1945, komunisti su je ubili na bestijalan način.

Piše: Milica Kralj

U izbegličkim kolonama koje su se 1944/45. kretale putem smrti nije bila samo jedna poražena i izdana vojska koja je do poslednjeg daha branila otadžbinski zavet „Za krst časni i slobodu zlatnu”. Bile su tu i hiljade civila, nejači, intelektualaca, sveštenika Mitropolije crnogorsko-primorske, žena (udovica, majki, sestara… devojaka…) i sveg onog življa koje je pohrlilo da se u nekom neznanom tuđem svetu, u prostoru bez teškog usuda bratoubistva i bezbožništva, skloni i spasi od najsvirepijeg terora takozvanih pobednika.

Geslo tih pobednika najpreciznije je označavalo tragizam dolazećih vremena: „Čizma – noga – nema boga!”
U seobnoj koloni koja je krenula iz Crne Gore, preko Bosne i stigla do Slovenije, do Pohorja, našla se i dr Divna Veković, prva žena lekar iz Crne Gore. U istoj koloni bio je i njen brat Panto Veković, jedan od četničkih komandanata, kao i veliki broj njenih saplemenika Vasojevića.

U zelenoj majskoj noći 1945. godine, dok su nepoznate slovenačke gore širile spokojni miris proleća i sećanje na zavičaj, na rodnu kuću, sećanje na Pariz i na protekli život, prema kome ili prema čemu su bile ustremljene njene poslednje misli, kome li je njen poslednji osmeh nagovestio mogućnost spasa?
Da li se u njenim zadnjim koracima u stradalnoj koloni saplemenika i sastradalnika, već nazirao približivajući topot smrti?

Za koga je ta žena obrazovana na Sorboni, ta žena koja je 1917. prva prevela Gorski vijenac na francuski jezik, predstavljala opasnost, pa su je maljem u glavu?
Zar samo zato što su u koloni u kojoj se našla bili njeni najbliži, braća, kumovi, rođaci, sapatnici i saputnici po rodu, krvi, obrazu, oni koji su u najtežem pokušaju da odbrane osnovu kolektivnog trajanja (čast, čast iznad svega), pa su je maljem u glavu?

Zar ni u momentu dok je spuštala teški malj ruka ubice nije zadrhtala, zar se nije uplašila greha koji upravo čini?
Zar niko nije mogao decu i žene da izdvoji iz kolone osuđenika na smrt?
A među njima i Divnu Veković, lekarku koja je mnoge živote spasavala ne samo u bolnici na radnom mestu, već i u Prvom svetskom ratu?

Ko je bila ta nesebična žena i do same smrti odana najvišim etičkim vrednostima?

ŠIROKO POLjE DELOVANjA

Divna Veković rođena je 1886. u selu Lužac kod Berana. Osnovnu školu završila je u manastiru Đurđevi stupovi. U Skoplju je učila nižu gimnaziju, a potom školovanje nastavila na Cetinju, u Djevojačkom institutu. Za vreme školovanja na Cetinju pokazala je izvanredan uspeh, zbog čega je knjaz Nikola šalje na studije u Pariz kao stipendistu Knjaževine Crne Gore.

Pre upisa na Medicinski fakultet na Sorboni Divna je završila jednogodišnje studije babičke škole u Amijenu i dvogodišnju dentističku školu u Parizu. Studije medicine završava na Sorboni i 1909. i stiče zvanje lekara. Kao članica Međunarodnog crvenog krsta u Ženevi, od 1915. do 1917. godine učestvuje u dostavljanju paketa sa hranom i drugom pomoći, zarobljenicima u logorima u Mađarskoj. Pored humanitarnog rada, organizuje grupu dobrovoljaca sastavljenu od lekara i drugog medicinskog osoblja i sa njima učestvuje u probijanju Solunskog fronta.

Za svoj veliki doprinos u ratu odlikovana je Karađorđevom zvezdom sa mačevima, francuskom Legijom časti i ordenom Ofisije Ministarstva prosvete Francuske.

Vladarski dvorovi Petrovića i Karađorđevića izuzetno su je uvažavali. Kralj Petar Karađorđević je i sam često pozivao Divnu u dvor, nakon ratnog poznanstva.

Osim lekarskog poziva, Divna se bavila i etnografskim istraživanjima, prikupljanjem takve građe, kao i književnim radom. Disertaciju iz oblasti književnosti uspešno je odbranila 1926. godine u Beogradu i stekla titulu doktora nauka jugoslovenske književnosti.

KNjIŽEVNI I PREVODILAČKI RAD

Predgovor za prvi prevod Gorskog vijenca (Les lauriers de la Montagne) na francuski jezik koji je uradila Divna Veković, 1917. godine, napisao je Anri de Renjije, francuski pisac i akademik. Primerci Divninog prevoda Gorskog vijenca deljeni su francuskim i savezničkim vojnicima u rovovima kao putokaz za herojstvo i neposustajanje u borbi za slobodu.

Divna Veković je od Dvora Petrovića, odnosno knjaza Nikole i knjaginje Milene, dobila na dar unikatni broš izrađen u zlatu i platini sa likom Njegoša. Priznanja te vrste su dodeljivana damama visokog ranga i na drugim evropskim dvorovima. Po ugledu na evropske dvorove, knjaginja Milena ustanovila je to priznanje i u Crnoj Gori.

Divna je napisala i prevela i Francusko–srpski rečnik i Srpsko–francuski rečnik (Beograd, 1924), Krvni umir (Pariz, 1931), Francusko–srpsku gramatiku (1916). Sem Gorskog vijenca, na francuski je prevela i Pesme Jovana Jovanovića Zmaja (1939). Priredila je i prevela Život i običaje naroda srpskog (1922) i Srpske narodne priče (1934).

Prevodeći odabrana dela iz srpske književnosti i etnografskog nasleđa, Divna Veković je želela da francuskoj kulturnoj javnosti predstavi ona značajne domete koji su činili deo osnove nacionalne književnosti i kulturnog nasleđa. Odabravši da prevede Njegošev Gorski vijenac, ona je francuskog čitaoca upoznavala sa jednim od najvećih genija, sa snažnom pesničkom i filozofskom misli autora koji „sja usamljen, u suncu nad morem…

Izlazi iz tame prva svest. Veliki kao Eshil, menja nas, izvodi, pred Ono što je nepoznato i neviđeno, svemoguće i svud prisutno, neshvatljivo i neprolazno. S njim smo izašli pred Boga, na rukama sa ubistvom. U njemu se javlja žudnja za novom sudbinom i smislom našeg postojanja na svetu. Ubistvo više i smrt ne stišava: on drugo gleda sa Lovćena, ogroman i sveznajući.”

Godine u Parizu provela je radeći na predstavljanju i zavičajne Crne Gore i Kraljevine Jugoslavije, i kroz književno-prevodilački rad i kroz mnoge druge aktivnosti.

GURNUTI U SMRT

Početkom Drugog svetskog rata iz Pariza se vraća u svoje Vasojeviće, gledajući da svojim mnogim znanjima i angažovanjem pomogne svom narodu. Nije se bavila politikom, nije pripadala nijednoj partiji, ali je oduvek i zauvek, sve do svoje tragične smrti, ostala privržena monarhističkom uređenju. Sa iskustvom lekara iz Prvog svetskog rata i proboja Solunskog fronta, Divna je jasno videla novu strašnu klanicu i bezbroj ljudskih žrtava. Pošto je znala strane jezike, pokušala je da pomogne narodnim prvacima i uglednim ljudima iz Vasojevićima u pregovorima sa italijanskom komandom. Sve u cilju spasavanja ljudskih života nedužnog stanovništva. Da li joj je i to kasnije upisano u raboš grehova od nove vlasti? Da li je zbog toga ubijena?

U mnogim kolonama koje su odstupale iz Crne Gore preko Bosne sve do Slovenije, sa vojskom Pavla Đurišića i velikim narodnim zbegom koji je predvodio crnogorski mitropolit Joanikije Lipovac, našla se i ona. Svi ovi nevoljnici očekivali su pomoć od savezničke vojske, ali ih je ona bezmilosno izneverila i predala na nemilost pobednicima – partizanima, u sigurnu smrt.

Tako je, bez suđenja i presude, izvršen stravičan zločin nad Divnom Veković. Ubijena je udarcem maljem u glavu na Zidanom Mostu, u noći između 17. i 18. maja 1945. godine.

Namerni veo zaborava do nedavno prekrivao je i sećanje na ovu izuzetnu ženu čije je delovanje nesumnjivi deo srpske kulturne istorije. Njenu zaostavštinu, spise, dovršene i započete radove, sve ono što je činilo njen život, neko je uzeo, možda i uništio, tako da pouzdanije činjenice i detalji o njenih 59 godina života ne postoje.

Zatiranje pouzdanih tragova o životu ove znamenite žene, prve crnogorske lekarke, pokušaj je da se izbrišu tragovi i o ogromnom broju svih onih ljudi koji su mučki pobijeni i ostali bez krsta na grobu, u jamama bezdanicama, u urvinama, klancima, na ukletim i neobeleženim stratištima, gde i danas počivaju njihove neopojane kosti.

I ovaj naš tekst o zaboravljenoj heroini predstavlja ne samo pokušaj rehabilitacije, nameru da se sa dr Divne Veković, iz vasojevićkog sela Lužac, skine višedecenijski olovni žig zaborava, nego i da žene zaslužne za dobrobit svoje zemlje dobiju visoko zasluženo mesto u nacionalnoj istoriji.

***

Sećanje

U znak sećanja na plemeniti lik i delo dr Divne Veković, Eparhija budimljansko-nikšićka osnovala je narodnu kuhinju „Divna Veković” pri manastiru Đurđevi stupovi u Beranama, koja je počela da radi na Vaskrs 2017. godine.

***

Pouzdani saveznici

O stravičnim egzekucijama u periodu Drugog svetskog rata u Crnoj Gori i stradanjima na Zidanom Mostu pisao je i književnik Branko Glogovac:
„Kako odstupamo prema Zidanom Mostu, tako za nama ide komunistička potjera sa nekoliko armija. U Sloveniji se rasulo nekoliko naših brigada. Jedna grupa krenula je u pravcu Ljubljane, drugu su zarobili u blizini Trbovlja, treću kod Kamnika, a četvrtu komunisti zarobljavaju na Zidanom Mostu. Prije toga, grupa u kojoj sam bio, 10.000 boraca i civila, usiljenim maršom je preko Dravograda stigla u Blajburško polje, nadomak varošice Blajburg.

Prvi put smo se radovali. Stigli smo, konačno, do Engleza i mislili da je to spas. Naši pregovarači su se vratili poslije sedam sati pregovora izbezumljeni. Rekoše nam da ne možemo dalje i da svi treba da se predamo, a ko je okrvavio ruke moraće na partizanski sud. Takva je, rekoše, svjetska politika. Nekolicina iz naše kolone odmah je izvršila samoubistvo.(…)

Prema kazivanju ljudi koji su uspjeli da pobegnu sa strelišta tamo se odvijala jedna od najstrašnijih egzekucija za koju ljudsko društvo nije ni znalo da postoji. Na isti način izvršena je likvidacija četnika na Zidanom Mostu, Trbovlju, Kamniku, Kočevskom rogu.”

Izvor: Milica Kralj / Nacionalna revija / https://slobodnahercegovina.com