Savo Štrbac: Nad kim (ni)je počinjen genocid u Jasenovcu

Mediji iz Beograda i regiona prošle nedelje su, s bombastičnim naslovima, objavili vest da je na drugom godišnjem zasedanju Međunarodne alijanse za sećanje na Holokaust (IHRA), koje se održava u Londonu, šef zvanične delegacije Hrvatske Sara Lustig, odgovarajući na direktno pitanje, navodno rekla “da niko ne može da poriče genocidnu prirodu režima NDH i zločina izvršenog nad Srbima”.

O tome što je tačno u Londonu izrečeno, od vlade i/ili Ministarstva vanjskih poslova Hrvatske, kao ni od Sare Lustig, do pisanja ovog teksta (u nedelju) nije bilo nikakvog javnog reagovanja, ali je istog dana saopštenjem reagovalo vođstvo IHRA, koje “osuđuje curenje netačnih informacija iz rasprave o bivšem logoru Jasenovac”, uz kritiku osobe “od koje je procurila ova informacija”  i “izvinjenje šefici hrvatske delegacije  zbog nepravednog tretmana koji je imala”.

Koliko god želeo da je ta vest bila istinita, čim sam je pročitao bio sam skeptičan kad je reč o značaju koji su joj srpski mediji pridavali, tim više što je ključna rečenica “da niko ne može da poriče genocidnu prirodu režima NDH i zločina izvršenog nad Srbima” u sebi sadržavala kontradiktornost, posebno za nas koji smo pažljivo pratili dešavanja u Hrvatskoj za vreme njenog predsedavanja IHRA od marta 2023. do marta 2024.

Putujuća izložba “Neki su bili susjedi” Muzeja Holokausta iz Vašingtona trebalo je da bude održana u Zagrebu krajem novembra 2023. u okviru hrvatskog predsedanja IHRA. Hrvatski partneri – stručnjaci iz Javne ustanove Spomen područja (JUSP) Jasenovac i Hrvatskog povijesnog muzeja – u junu 2023. dobili su zadadak da kreiraju izložbenog teksta o zločinačkoj politici NDH prema Jevrejima i drugim narodima. U prvoj verziji njihovog predloga napisali su: “Po uzoru na naciste, ustaški je režim odmah po preuzimanju vlasti uspostavio pravni okvir i donio rasne zakone uperene protiv Jevreja, s ciljem rešavanja tzv. jevrejskog pitanja i stvaranja etnički čiste hrvatske države. Taj je poduhvat podrazumevao uklanjanje onih koji su bili proglašeni nepoćudnima, među kojima su, osim Jevreja i Roma, bili i brojni Srbi, čiji je progon bio svojstven samo NDH.”

Pošto je ova izložba koncipirana tako da se u svakoj gostujućoj državi što preciznije opišu razmere stradanja naroda koji su bili ciljane žrtve kvislinških režima, Amerikanci su hrvatskim kolegama sugerisali uvrštavanje “genocidnih politika” prema Romima i Srbima. Kako je to u tom trenutku bio i dominantni stav JUSP Jasenovac i njegovih zaposlenih, partnera u postavljanju izložbe, hrvatski stručnjaci su to i učinili ubacivši sledeću rečenicu: “Tokom četiri godine njezina postojanja, Nezavisnom Državom Hrvatskom vladao je ustaški pokret i njegov vođa (poglavnik) Ante Pavelić. Ustaše su preuzeli neke ideološke principe od nacističke Nemačke, oslanjajući se na rasne zakone koji su bili osnova za progon Jevreja i Roma. Genocidna politika uveliko je  bila usmerena prema Srbima, a progon se proširio i na političke protivnike režima: antifašiste i komuniste.”

Nakon što su u izložbu uvrštene “genocidne politike” nad Srbima, predstavnica hrvatskog Ministarstva kulture i medija Dubravka Đurić Nemec, inače savetnica ministarke Nine Obuljen Koržinek, 17. oktobra 2023. najavila je nezavisne recenzente, ne spominjući njihova imena, koji neće cenzurisati tekst izložbe već će samo proveriti faktografske netačnosti.

U tekstu koji su nepoznati hrvatski stručnjaci (ipak) revidirali, najvažnije njihove primedbe bile su posvećene sprečavanju namere da se “genocidne politike” ustaša stave u istu rečenicu sa Srbima.

Na uvodnom plakatu, gde je pisalo da je ustaški “režim zdušno sudelovao u progonu svojeg jevrejskog stanovništva, ali i Srba i Roma”, recezenti su napisali da je ustaški “režim progonio i druge, ne samo navedene” i predložili novu rečenicu: “Vlasti NDH su, osim Jevreja, sprovodile Samudaripen (genocid nad Romima), masovna ubistva i državni teror nad Srbima te progon političkih neistomišljenika. U NDH se rasplamsao i građanski rat koji je odnio brojne žrtve svih nacionalnosti.”

Neimenovani recenzenti kao faktografski netačnu ocenili su i tvrdnju da je NDH imala cilj stvoriti “etnički čistu hrvatsku državu” uklanjanjem “onih koji su bili proglašeni nepoćudnima – Jevreji, kao i Romi” i nasrtajem “na svoje brojno srpsko stanovništvo, čiji je progon bio svojstven NDH”. Napadajući ovu tvrdnju, postavili su pitanje “kako bi to stvorili etnički čistu državu uz mnogobrojnu nemačku zajednicu koju očito nisu kanili proterivati i pohrvaćivati” i iz toga izvukli zaključak da je “ova eksplicitna tvrdnja malo neutemeljena”. Za poslednji deo navedene rečenice, prema kojem je progon Srba bio “svojstven NDH”, napisali su: “I druge su države imale grupe, društva i nacionalnosti koje su bile izvrgnute teroru režima tako da ovo nije potrebno isticati.”

Nakon što su primili novu verziju izložbenog teksta, američki partneri su u njega vratili većinu ranije iznesenih stavova, pozivajući se na JUSP Jasenovac, koji godinama u svom radu otvoreno piše o ustaškom genocidu nad Srbima.

Predvođeni Mateom Brstilo Rešetar, koordinatorkom cele operacije, Hrvati, po savetima recenzenata, opet menjaju američke promene: “Tvrdnja o tome da je progon Srba u NDH bio ‘jedinstven za NDH’ je sofizam. Svaki režim poput ustaškog imao je uz Jevreje i Rome još i nekog drugog koga je progonio, bilo da je bila reč o političkim, društvenim, verskim ili etničkim grupama”,  s konstatacijom da je “stradanje Srba nedvojbeno bilo masovno, no postoje značajne razlike u odnosu na stradanje prvo spomenute dve grupe”. Oni nisu progonjeni na temelju rasnih zakona. Uz brojne strašne primere stradanja celih zajednica, postoje i primeri brojnih mesta NDH u kojima nije bilo značajnijeg progona Srba zbog toga što su bili Srbi.”

Amerikanci su brzo shvatili da njihovi partneri u izradi izložbe zapravo nemaju problem ni s čim osim s “genocidnim politikama” prema Srbima. To su i otvoreno konstatovali, pozivajući se opet na JUSP Jasenovac i njihovo višegodišnje navođenje spornog genocida na zvaničnim mrežnim stranicama. Hrvatska strana je uzvratila da na mrežnim stranicama JUSP-a Jasenovac ima “grešaka”.

Nakon tri ili četiri američka ubacivanja i hrvatska izbacivanja “genocidnih politika” nad Srbima, hrvatska je strana dostavila tekst u kojem je stavila taj pojam, ali bez ijednog naroda u nastavku rečenice, obrazlažući taj novi narativ tvrdnjom da je “u najboljem interesu naših zemalja” navoditi stradale narode bez pravnih kategorija, poput genocida.

“Budući da američki partneri iz Muzeja Holokausta u Vašingtonu navodno nisu želeli da pristanu na takve infantilne podvale garnirane proustaškim negacionizmom, Brstilo Rešetar ih je obavestila da je bolje odgoditi izložbu, ističući da je puno veći prioritet iz Zagreba osuditi Hamasov napad na Izrael 7. oktobra. Tako je i bilo”, navodi se u tekstu “Kako negirati genocid” autora Hrvoja Šimičevića, objavljenom 20. jula 2024. na portalu zagrebačkih (srpskih) “Novosti”, koje su i došle u posed kompletne prepiske između američkih i hrvatskih partnera na organizovanju pomenute izložbe.

“Genocidne politike” nad Srbima tako su na kraju proglašene “greškom”, koja će u maju 2024. dovesti do ostavke direktora JUSP-a Jasenovac Ive Pejakovića, koji nije hteo da sudeluje u državnom negiranju ustaškog genocida nad Srbima.

Znajući pozadinu odlaganja izložbe “Neki su bili susjedi” u Zagrebu za vreme  hrvatskog predsedanja IHRA, u kojoj je Sara Lustig bila koopredsednica, a imajući u vidu da je ona i savetnica hrvatskog premijera Plenkovića o pitanjima Holokausta i da je od 2. septembra i v.d. direktora JUSUP-a Jasenovac, to su razlozi zbog kojih sam od početka bio veoma skeptičan da je njena izjava, ako ju je i izrekla u medijski prezentovanom obliku, mogla imati drugačiji značaj od zvaničnog stava hrvatske Vlade.

I na ovom primeru se pokazuje da je “đavo u detaljima”.

Izvor: Politika, 10.12.2024 / VERITAS