Pravoslavnu crkvu na Visu srušili komunisti 1963. zbog Titove posete!

Nakon završetka Prvog svjetskog rata, na ostrvu Visu se pojavio pokret Hrvata koji je bez agitovanja i misionarskog zalaganja SPC – prelazio u pravoslavlje. Na Skupštini u Visu, održanoj 1925. godine donijeta je odluka o prelasku na pravoslavlje. Srpska pravoslavna parohija službeno je utemeljena na Visu 1. jula 1926. godine, a prvi paroh bio je Stanko Ivanović, koga je, nakon smrti 1927. godine naslijedio Stevan Javor.

Liturgije su se u početku služile u prizemlju jedne privatne kuće, a 1931.godine pokrenuta je inicijativa za gradnju crkve. Crkva je građena tokom 1932. i 1933. godine u srpsko-vizantijskom stilu. Osvećenje je izvršio episkop dalmatinski Irinej (Đorđević) 12. novembra 1933.godine, posvetivši hram sv. Kirilu i Metodiju.

O ovom događaju pisale su i novine „Vreme“ u čijem napisu stoji da su mnogi od meštana izjavili sledeće: „Otac je sinu uvijek pričao o kraju svojih pradedova. U mnogim kućama bile su skrivene ikone krsnih slava i kandila. Neke od tih ikona su sačuvane…“

Lokalna rimokatolička jerarhija sa Visa gledala je na obraćenike u pravoslavlje kao na „izgubljene duše“. Ona je stvarala neprijateljski stav kod svojih vjernika, a mržnja prema pokretu viških pravoslavaca se otvoreno ispoljavala 15. jula 1934. godine na „euharistijskom kongresu“ u Orebiću.

Tada se protestovalo protiv podizanja pravoslavnih hramova u ovom delu države, a Odeljenje za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih poslova, u svom izvještaju od 22. jula iste godine Ministarstvu pravde, podvlači: „Svrha svih ovih euharistijskih kongresa je isključivo ta da se slavljem i manifestacijom katoličkih masa pokaže da su pomenuti krajevi isključivo katolički i da druge vjere nemaju moralnog oslonca za njihov razvoj u pomenutim mjestima“.

Međuvjerske tenzije kulminirale su u prvi pravi incident u ljeto 1937. godine. Katoličko stanovništvo Visa, organizovano od svoga sveštenstva, spriječilo je grupu pravoslavnih Čeha da posjeti ostrvo i novopodignuti hram. Grupu je predvodio lično sveti episkop Gorazd (Pavlik). Pravoslavno ispoljavanje zasmetalo je čelnim ljudima Splitske nadbiskupije koji su učinili sve da se češkim pravoslavcima ne dopusti ni izletnički boravak u Dalmaciji.

O ovom nemilom događaju doznajemo iz rukopisne zaostavštine Stevana Roce (Građa za istoriju Srba u Dalmaciji – Pravoslavlje u Visu, Arhiv SANU 10078/8). Još više slikovitih detalja ima u tekstu – memoaru Dušana Glumca „Sprečena poseta Gorazda pravoslavnoj crkvi na Visu – povodom 100 godišnjice rođenja episkopa Gorazda mučenika“ (Pravoslavlje br. 303 od 1. novembra 1979).

Pravoslavni poklonici, predvođeni svojim episkopom, imali su u planu da posjete manastir Ravanicu gde bi se pričestili na grobu svetog kneza Lazara. Nakon obilaska Beograda, razgledanja Oplenca, grupa se preko Sarajeva uputila na Jadran. Česi su 11. avgusta 1937. godine iznajmljenom lađom od Metkovića, preko Splita, krenuli ka Visu. Na ostrvu je ljetovala grupa studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta, predvođena profesorom Starog Zaveta Dušanom Glumcem.

Brod se približavao luci, gdje je dobrodošlicu češkom arhijereju i njegovim saputnicima, pripremio hor beogradskih studenata izvođenjem crkvene pjesme. Sa pravoslavne crkve koja je blizu pristaništa zvonila su zvona. U okupljenoj masi svijeta pojavila se „nahuškana potplaćena neprijateljska rulja fakina (nosača) rukovođena već sa poznatim mačekovskim advokatom Farolfijem i prof. Zamberlinom, članovima klerikalne Pučke banke“ (D. Glumac, navedeno djelo). Demonstrantima je davao podršku don Pavo Tomić. Prema Rocinom svjedočenju, rimokatoličkih sveštenika je bilo više.

Brod je bio spriječen da pristane. Fanatizovana masa je uzvikivala: „Dolje bradonje! Dolje vlaški popovi! Dolje ćirilica! Živila nezavisna Hrvatska!“ (Arhiv SANU, br. 10078, str. 78). Sa doka su letjele kamenice, prijetilo se motkama i nadalje su se uzvikivale parole mržnje. Na Visu je bio sreski načelnik sa četom žandara zaduženom da sprečava izgrede mačekovaca. Njihova reakcija je bila zakasnela, „rasterivanje bukača žandarskim palicama“ nije dovelo do pristajanja lađe. Kapetan je pokušao da oplovi ostrvo i iskrca ljude na drugoj strani, u Komiži, ali je i tamo došlo do nereda. Česi su se vratili natrag u Split.

Čestiti rimokatolici, koji nisu učestvovali u agresivnim ispadima, bili su od fanatika fizički ugroženi. Čovjek zadužen za pristajanje brodova bio je bačen u more, a neki su nakon svega izjavili: „Nećemo više da budemo katolici!“, i prešli su u pravoslavnu crkvu u Visu.

Na meti su ostali studenti sa profesorom Dušanom Glumcem. Profesor je bio napadnut prolazeći pored kafane „Hrvatski dom“ u kojoj su izgrednici sedeli i pili pivo sa sreskim načelnikom. Izbjegavši bačenu kriglu, profesor je ostao priseban i uputio je predstavniku lokalnih vlasti sledeće reči: „Gospodine načelniče, je li to mir i red koji ste trebali stvoriti da mirni građani nisu sigurni ni za svoj vlastiti život? Ako ćemo se kukavički napadati, ja ću dovesti moje studente još večeras i garantujem vam da će još noćas svi ovi krovovi goreti. Tražim od vas da me jedan žandar odmah otprati do našeg stana, jer mi u mraku nije siguran život“ (D. Glumac, navedeno djelo).

Stvar je zataškana. Knez Pavle je bio upoznat sa incidentima, ali se sreski načelnik opravdao pred njim ubijedivši ga da su pravoslavni izletnici rasturali antikonkordatske letke. O slučaju novine nisu pisale da se ne bi još više produbljivala međuverska mržnja.

Poslednji vjerski obredi u crkvi na Visu zabeleženi su u novembru 1941. godine, a 1944. godine je oštećena u njemačkom bombardovanju. Sinod SPC je 1. septembra 1947. godine pisao državnoj komisiji za vjerska pitanja da su ih pripadnici crkvene opštine sa Visa obavijestili o namjeri vlasti da sruše crkvu sv. Kirila i Metodija i da na njenom mjestu podignu partizanski spomenik.

Crkva je porušena u jesen 1963. godine u sklopu proslave 20-ogodišnjice Titovog dolaska na Vis koja je uslijedila u septembru sledeće godine. Na njenom mjestu zasađen je park palmi, a u neposrednoj blizini podignut spomenik „Tuđe nećemo – svoje ne damo“ sa riječima iz Titovog govora. Tridesetak godina kasnije i taj spomenik je uklonjen.

Prema nekim navodima, materijal porušene crkve ugrađen je u gradsko šetalište, a dobar dio je utrošen na izgradnju spomenika NOB. Pravoslavni Višani rasejali su se po Srbiji i svijetu, a najpoznatiji među njima bio je pravoslavni sveštenik Antonije Ante Pinčetić, koji se upokojio u srcu Šumadije, u Aranđelovcu.

Izvor: (pripremila ekipa FB stranice „Pravoslavlje život večni“)