Pravda stiže glavne krvnike

Na mesto zločina su vraćeni načelnik Generalštaba mađarske vojske Ferenc Sombathelji-Knaus i komandant V segedinske armije Ferenc Feketehalmi-Cajdner, docnije zamenik ministra odbrane

Drugo veliko posleratno suđenje za ratni zločin, u Novom Sadu je održano od 22. do 30. oktobra 1946. S pravdom su, konačno, morali da se suoče i glavni kreatori, nalogodovaci i realizatori strašnog pogroma u južnoj Bačkoj u januaru 1942. U njemu je, podsetimo, zverski pobijeno i pod koru zaleđenih reka Tise i Dunava bačeno gotovo 4.000 nevinih ljudi.

Na mesto zločina su se, doduše ne svojom voljom, tako vratili i načelnik Generalštaba mađarske vojske, armijski general Ferenc Sombathelji-Knaus i komandant V segedinske honvedske armije, general Ferenc Feketehalmi-Cajdner, koji je, na kraju rata, bio i zamenik mađarskog ministra odbrane.

– Imao sam tada nepunih 15 godina i bio đak drugog razreda Zmaj Jovine gimnazije, udaljene od Doma kulture, u kojem im je suđeno, jedva nekoliko stotina metara. Masovno smo bežali sa časova da bismo pratili suđenje koje je izazvalo zaista ogromno interesovanje – seća se Zdravko Dobrić (84), veterinar iz Male Moštanice.

U selo kod Beograda on je dospeo u aprilu 1941. Do tada je živeo u Stepanovićevu, mestu nadomak Novog Sada koje su podigli solunski dobrovoljci. Odmah po okupaciji, mađarska vlast je naredila da teritoriju Bačke napuste svi doseljenici posle 1918. Procenjuje se da je tako proterano oko 50.000 Srba, a još nekoliko hiljada internirano u zloglasni logor u Šarvaru.

Pored samog suđenja, Dobrić se, inače, dobro seća i dana kada je izvršena javna egzekucija nad delom optuženih, o čemu će u ovom feljtonu takođe biti reči.

Sombatheljija i Feketehalmija je po završetku rata uhapsila američka vojska, prvog u Nemačkoj, a drugog u Austriji. Pre nego što su, u leto 1946, izručeni jugoslovenskim vlastima, za ratni zločin nad Srbima i Jevrejima u južnoj Bačkoj suđeno im je u Budimpešti. Prvi je osuđen na doživotnu robiju, a drugi na smrt vešanjem.

Uz njih, pred veće Vrhovnog suda Vojvodine kojem je predsedavao Peter Varga, za ratni zločin su optuženi i general Jožef Graši i pukovnik Lajoš Gal. Prvi je, tada u činu pukovnika, operativno komandovao Novosadskom racijom, a drugi je bio na čelu žandarmerije. Sa njima je bio i prvi dželat najvećeg pokolja u istoriji Novog Sada, kapetan Marton Zeldi.

Pred sud su izvedeni i podžupan Bačko-bodroške županije Erne Bajšai, ratni gradonačelnik Novog Sada Mikloš Nađ, prvi vojni komandant grada posle mađarske okupacije iz aprila 1941, general Ferenc Bajor i, najzad, trgovac Pal Perepatić.

Kao i Sombathelji i Feketehalmi, većina je uhvaćena prilikom pokušaja bekstva u zemlje pod kontrolom zapadnih saveznika. Graši, Zeldi i Gal su našim vlastima takođe isporučeni posle suđenja pred mađarskim poratnim sudovima. Za zločine u južnoj Bačkoj 1942, ti sudovi su prvu dvojicu osudili na kaznu smrti vešanjem, a trećeg na 15 godina zatvora.

DEPORTOVAO 12.000 BAČKIH JEVREJA

Posle nemačke mirne okupacije u proleća 1944, počela je deportacija mađarskih Javreja. Procenjuje se da je od oko milion, koliko ih je bilo u Mađarskoj, u koncentracione logore poslato 375.000. Taj strašni posao za teritoriju Bačke preuzeo je podžupan Erne Bajšai. U Bačalmašu je formirao glavni sabirni centar iz kojeg je preko 12.000 bačkih Jevreja odvedeno u Aušvic. Većina se nikada nije vratila.

Pored izdavanja naredbe za sprovođenje racija u Šajkaškoj,Novom Sadu, Srbobranu i Bečeju, optužnica koju je zastupao zamenik javnog tužioca Vojvodine Karolj Đetvai, Sombatheljija je teretila i za formiranje zloglasnog suda načelnika Mađarskog kraljevskog generalštaba. Taj sud, u kojem je general, rođen u mađarskom gradu Đeru, bio i naredbodavac za pokretanje postupka i jedini koji je bio ovlašćen da potvrđuje, ukida ili menja presude, radio je tokom celog rata. Mahom na smrtnu kaznu, širom Bačke osudio je na stotine jugoslovenskih rodoljuba.

Feketehalmi koji je rođen u rumunskom mestu Piški, optužen je za izradu detaljnih planova pokolja u Šajkaškoj i Novom Sadu i direktno komandovanje sprovođenjem tih planova. Uz to, terećen je i za pokušaje da se, docnije, umanje razmere počinjenog zločina.

Grašiju, rođenom u Selešu u Čehoslovačkoj, na dušu je stavljeno da je operativno komandovao Novosadskom racijom u kojoj je pobijeno 1.246 nevinih ljudi. U optužnici je bilo navedeno i da je on u leto 1941. bio pripadnik mađarske Karpatske grupe koja se, pod komandom Sombatheljija, borila na Istočnom frontu. Po Grašijevom naređenju, precizirano je u optužnici, u ukrajinskom selu Davidovka pobijeno je 200 žena i dece, a njih još 67 je obešeno u selu Karatoljka.

Zeldi, rođen u rumunskom gradu Aradu, optužen je da je tokom racije u Novom Sadu kao kontrolni oficir vodio 60 od ukupno 240 policijsko-žandarmerijskih patrola i zajedno s njima neposredno učestvovao u ubijanju civila. Posebno se „istakao“ u masakru više od 200 ljudi u Miletićevoj ulici.

Na teret mu je stavljeno i insceniranje tobožnjeg sukoba pobunjenika i žandarma u noći između 22. i 23. januara, što je bilo okidač za bezumno mađarsko divljanje poslednjeg dana racije, tokom kojeg je ubijeno oko 1.000 nevinih ljudi!

Zajedno sa policijskim savetnikom Jožefom Talijanom, Gal, koji je rođen u mađarskom gradu Kerešarkanju, sačinio je tehnički plan Novosadske racije. Kao i u raciji u Šajkaškoj, za koju je takođe terećen, u njoj je komandovao žandarmerijom čija uloga je bila više nego krvava. Optužen je i da je kapetanu Žoltu Zergonjiju naredio da na Dunavu nađe mesto pogodno za masovnu egzekuciju, a ovaj izabrao plažu Štrand.

Za Bajšaija, rođenog u Budimpešti, u optužnici je rečeno da je, mada formalno samo podžupan Bačko-bodroške županije, bio stvarni šef civilne uprave u celoj Bačkoj. I da je 4. januara 1942. bio u Žablju i podržao pokolj u Šajkaškoj koji je počeo tog dana, kao i da je 22. januara, sa istovetnom podrškom, bio i u Feketehalmijevom štabu u Novom Sadu.

Nađ, rođen inače u Znajmu, u Moravskoj, sve četiri ratne godine bio je gradonačelnik Novog Sada. Uz učešće u organizaciji racije, optužen je da je, o gradskom trošku, zbog dodatne „motivacije“, krvavog 23. januara ionako već sasvim razularene žandarme i honvede snabdevao alkoholnim pićima. Kada je 8. oktobra 1944. pobegao u Budimpeštu, gde je docnije i uhapšen, poneo je 320.000 penga gradskog novca i odvezao četiri gradska automobila i jedan kamion.

Trgovac Pal Perepatić, koji je rođen u Slavonskom Brodu, označen je kao jedan od najrevnosnijih članova Odbora za legitimisanje koji je odlučivao o sudbini uhapšenih Novosađana. Bio je saradnik zloglasnog „Kemelharita“, odnosno mađarske službe za kontrašpijunažu i važio je za najvećeg denuncijanta novosadskih Srba i Javreja. Pre, tokom i posle racije bio je posebno gramziv u otimanju njihove imovine.

Jedini koji nije optužen za direktno učešće u raciji bio je Bajor, rođen, inače, u Pečuju. On je od 17. aprila do 30. avgusta 1941. bio vojni komandant Novog Sada, a odmah po postavljenju naredio je proterivanje Srba naseljenih posle 1918. Uz to, od novosadskih Jevreja je, na ime tobožnjeg poklona, u proleće 1941. iznudio pet miliona mađarskih penga (50 miliona predratnih jugoslovenskih dinara!) koje su mu oni isplatili što u gotovini, što u dragocenostima i nekretninama.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (1)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (7)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (10)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (11)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (13)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (15)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)