Od baštine do egzodusa

Studija “Srpska književna Krajina” Slavice Garonje Radovanac izučava duhovnu riznicu naroda koji je većim delom bio primoran da napusti zavičaj

DAJUĆI svoj doprinos izučavanju “utuljene baštine” srpskog naroda iz Hrvatske, usmene i pisane, u prošlosti i sadašnjosti, Slavica Garonja Radovanac (1957), folklorista, književna istoričarka i kritičarka, ispisala je višestruko zanimljivu i značajnu studiju “Srpska književna Krajina” (izdavač „Prometej“). Sa podnaslovom “Od baštine do egzodusa” knjiga obuhvata i tumači duhovnu riznicu naroda čiji je ogroman deo bio prinuđen da napusti rodno tlo.

Mnogi od njih teško su se snalazili u novim krajevima, ali na sreću, kako uočava autorka, savremeni srpski pisci rođeni u SR Hrvatskoj, nastavili su svoj plodni književni rad u Srbiji, a neki su stekli i zavidne karijere. Ukazujući na to da najoriginalniji doprinos Srba Krajišnika srpskoj književnosti predstavljaju usmena književnost (folklorna baština), kao i memoaristika, Slavica Garonja Radovanac je prva dva odeljka posvetila upravo ovim dometima. Među njima se izdvajaju memoari i autobiografski zapisi Nikole Tesle (“Moj izum”), Milutina Milankovića (“Uspomene, doživljaji i saznanja”), Adama Pribićevića (“Od gospodina do seljaka”), kao i knjige “Korijen, stablo, pavetina” Gojka Nikolića, “Efemeris” Dejana Medakovića i “Selo moje” Milke Žicine.

Svoje mesto u knjizi dobio je i Spiridon Jović (1801-1836), zaboravljeni pionir srpske etnografije i književni poslenik. Ovaj “graničarski praktikant” na nemačkom je napisao i u Beču 1835. objavio delo “Etnografska slika Slavonske vojne granice” koje je prevedeno kod nas tek šezdesetih godina 20. veka. Znamenita i nezaobilazna antologija Veselina Čajkanovića “Srpske narodne pripovetke” (1927) sadrži strogi izbor od 212 pripovedaka, od kojih više od trećine potiče sa prostora bivše Vojne Krajine. Zato su posebno zaslužni sakupljači odnosno zapisivači, vodeničar sa Korduna, Simeon Đurić i Jovan Vorkapić, pravoslavni sveštenik i profesor u Petrinji na Kupi.

Kao retko koji njegov savremenik, Stevo Čuturilo (1846-1939) prešao je impozantan životni i stvaralački put, u neprestanom napredovanju, ne samo lično već i na “opštu polzu naroda”. Bistro ličko seljače neprekidni put za službom vodio ga je od učiteljevog pomoćnika preko učesnika u hercegovačkom ustanku, dopisnika više stranih listova, visokog službenika na dvoru knjaza Nikole Petrovića, do kraljevog poslanika u Narodnoj skupštini Srbije.

– Da su neki veći narodi imali u svojoj kulturnoj istoriji čoveka takvog ranga i značaja kao što je to za srpstvo bio Stevo Čuturilo, sigurno bismo već učili i sve znali o njemu, jer bi nas u inostranstvu na to podsećale ulice sa tim imenom ili neka bista. Ovde od svega toga ne postoji ništa – kaže autorka.

Na tlu (Zapadne) Slavonije ponikli su neki veliki srpski pisci 20. veka poput Vladimira Velmar Jankovića, Veljka Milićevića i Grigora Viteza. Veliki dečji pesnik Vitez je snažnu inspiraciju pronalazio u usmenoj tradiciji svog kraja. Njegovi omiljeni stihovi za mališane nastali su na osnovu šaljivih narodnih pesama, brojanica i zagonetki.

U studiji je argumentovano ukazano i na visoke domete srpske realističke pripovetke sedmoro pisaca sa prostora Vojne Krajine. Oni su dali vredna ostvarenja u rasponu od folklornog realizma (Buda Budisavljević), do objektivnog i kritičkog realizma (Milan Budisavljević, Bogdan Lastavica, Nikola Vukojević), lirskog realizma (Petar Petrović Pecija), naturalizma (Veljko Milićević), sve do elemenata modernizma (Milan Pribićević).

– Srpska seoska realistička pripovetka Krajine, posebno se razvija na transpoziciji brojnih folklornih motiva i predanja, a najveći domet dostiže prikazom stvarnog života ličkog sela 19. veka, njegove bede i siromaštva u Austrougarskoj monarhiji. Umetnički i stilski usaglašene, ove pripovetke prikazuju jedan važan ogranak srpske realističke proze koji bi od sada morao biti ravnopravno uključen u kanon srpskog realizma, koji je znatno obogaćuje i proširuje – kaže Slavica Garonja Radovanac.

LITERATURA POSLE PROGONA

U STUDIJI su analizirana i dva savremena romana o stradanju Srba u Jasenovcu i NDH tokom Drugog svetskog rata: “Putnica”, prerano preminule Bobe Blagojević i “Život i ono drugo” Leposave Isaković Milanin. U odeljku “Srpsko krajiško pesništvo nakon egzodusa”, ukazano je na visoke domete zbirki Luke Štekovića, Miloša Kordića, Đorđa Nešića, Nebojše Devetaka, Nikole Vujčića, Zdravka Krstanovića, pesnikinje Save Krnete. Autorka nije zaboravila ni krajiške ratne romane, kao autentična, upečatljiva i umetnički značajna svedočanstva o našoj nedavnoj istoriji. To su “Lep dan za umiranje” Mome Kapora, “Otpisani iz ružičaste zone” Roksande Njeguš, “Dozivi kroz oluju” Koviljke Tišme Janković, “Cvjeta” Srđana Volarevića, “Sapatnici” Milana Vorkapića, “Adresa izgubljenih duša” Anđelka Anušića i “Veprovo srce” Draga Kekanovića.

Autor: D. BOGUTOVIĆ

Izvor: NOVOSTI