Nikola Milovančev: Ustaški „srbosjek“ u partizanskom pokolju monarhista na Lošinju, septembra 1943.

Mnogo kasnije počelo je u Hrvatskoj da se javno govori da je cilj ustaša i hrvatskih komunista bio jedinstven – nezavisna hrvatska država

U zvaničnoj jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji je sedamdesetak godina tabu tema bio prelazak pojedinih ustaških zlikovaca u partizanske jedinice i njihovo dalje učešće u zločinima nad Srbima Hrvatske i Bosne i Hercegovine – sada pod imenom Josipa Broza a ne Ante Pavelića. Ovo prećutkivanje je logično a još i danas se sakrivaju mnogi dokumenti vezani za ratnu saradnju vrha Nezavisne države Hrvatske (NDH) i vrhova KP Hrvatske odnosno KP Jugoslavije.

Piše: Nikola Milovančev

Međutim, za upućene, ratna saradnja ustaškog i partizanskog vrha nije bila nepoznata još za vreme rata. Jedan od onih koji su ukazivali na dugoročne ciljeve Josipa Broza bio je poznati književnik Đuro Vilović, koji je 1942–3. u Splitu uređivao ilegalni monarhistički (ravnogorski, četnički) list „Krik iz jama“. Još decembra 1942. on i Silvije Alfirević (direktor splitske gimnazije, Srbin katolik sa Pelješca, ubijen po direktivi Ive Lole Ribara septembra 1943) u „Kriku iz jama“ demaskirali su ciljeve Josipa Broza i vodećih hrvatskih komunista i objavili članak „N.O.F. OSLOBAĐA OSTATKE SRPSKOG NARODA“ (N.O.F. je kratica za Narodnooslobodilački front, vođen od komunista – nap. N. M.): „Ustaše i njihov nastavak, partizani, dokazaše i dokazuju neoborivim i morem prolivene srpske krvi pečaćenim dokumentima, da su im Srbi krivi jedino što su živi…(sledi popis od partizana zauzetih sela u Dalmaciji i u susednom srezu Grahovo u Bosni)…

Sva su ova sela oslobođena od kuća, namještaja, hrane, stoke, a i ljudi“ (citirano po Nikoli Žutiću, „Đuro Vilović. Od župnika do četnika“, Beograd 2012, str. 163). Čak i kasnije, posle Brozovog dolaska na vlast, u najtežim uslovima zatvora 1945, Vilović je potkrepio svoj stav o istrebljenju srpskog naroda od strane hrvatskih komunista. Ne znam ni jednog drugog zatvorenika koji je pred islednikom OZN-e ispoljio takvu hrabrost kao Đuro Vilović. Na saslušanju 3. januara 1946. u Ozni (OZN – Odeljenje za zaštitu naroda, komunistička tajna policija 1944–6) u Beogradu, islednik je pitao Vilovića zašto u članku, objavljenom 1944. u „Ujedinjenom Srpstvu“ br. 2 „… nazivate NOV („Narodno-oslobodilačka vojska“, partizani – nap. N. M.) „ustaško produženje“ i maršala Tita izjednačujete sa poglavnikom?“.

Na ovo pitanje, Vilović je hrabro odgovorio: „Bio sam obavešten da je na uskočkim terenima srpski živalj stradao od partizana, t.j. bio je istrebljivan kao i od ustaša, mada u manjoj meri, pa sam na osnovu toga napisao ovo u članku“ (citirano po dosad neobjavljenom dokumentu OZN-e, faksimil u posedu N. M.).

Tek mnogo kasnije, počelo je u Hrvatskoj da se javno govori da je cilj ustaša i hrvatskih komunista bio jedinstven: nezavisna hrvatska država; ovo je najsažetije izrazio naslov članka koji je objavljen u ljubljanskom Delu 10. maja 1995. (na str. 6), uz izveštaj o proslavi 50-godišnjice završetka Drugog svetskog rata u Hrvatskoj. Ta proslava je rezimirana u naslovu članka zagrebačkog dopisnika Dela: „Nacionalna država jedinstveni cilj partizana i ustaša“, a u podnaslovu je dodano: „Takva je poruka sa centralne hrvatske proslave 50. godišnjice pobede nad fašizmom i nacizmom“.

U proleće i leto 1943. jedinice pod komandom Draže Mihailovića su se sakupljale uz obalu Jadranskog mora i u njegovom zaleđu, pripremajući se za očekivanu kapitulaciju Italije i za priželjkivano iskrcavanje Saveznika na Jadranu, do kojeg nije došlo. A kada je 8. septembra 1943. Italija kapitulirala, italijanski okupator je oružje predavao komunistima a ne monarhistima, pod uticajem Britanaca (arhiv beogradskog BDS-Gestapoa, dosije dr Dobroslava Jevđevića J-238, str. 47, u Istorijskom arhivu Beograda). U to vreme, deo jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) koji se nalazio na severnom Jadranu se prebacio na ostrvo Krk, na kojem cu mu se priključili i lokalni monarhisti, kao i oni sa Sušaka (jugoslovenski deo Rijeke) i okoline; sa njima je bilo i srpskih žena, dece i staraca, zbeg iz Gacke doline u Gornjoj Lici.

Uvidevši koncentraciju monarhista, čiji cilj je bio i posleratno priključenje ostrva Krk Srbiji (rezolucija iz Aleksandrova/danas Punat od 23. juna 1943), Broz je 22. septembra naredio: „… Četničko uporište na Lošinju likvidirajte“ (Velimir Ivetić: Slučaj partizanskih zločina u logoru na Malom Lošinju 1943. godine, Vojnoistorijski glasnik, Beograd, br. 1-2/2004, str. 138). On je na Krk poslao jaku delegaciju koja je prenela direktivu tamošnjim partizanskim jedinicama da treba likvidirati monarhiste na Severnom Jadranu: na Krk su poslani dr Ivan Ribar, Vlado Zečević i dr Vladimir Bakarić. A pre toga, već 16. septembra, komandant i komesar Glavnog štaba Hrvatske, Ivan Gošnjak i Vladimir Bakarić su naredili: „3) Zbog opasnosti od četnika u ovoj fazi borbe, nisu nam potrebni njihovi zarobljenici. Sve zarobljene u borbi odmah likvidirati. To činiti i ubuduće“ (knjiga primljenih telegrama u zbirci Josipa Broza Tita, koju je lično čuvao do smrti – cit. po članku pukovnika Velimira Ivetića, isto, str. 146).

Pod partizanskim pritiskom, oko 800 pripadnika JVuO i članova njihovih porodica se sa Krka prebacilo na dotad okupirana ostrva Lošinj i Cres, preuzevši ih u ime vlasti Kraljevine Jugoslavije; lokalnim partizanima su predložili zajedničku odbranu ovih ostrva od očekivanog napada Nemaca i ustaša i oni su to prihvatili; međutim, komanda Glavnog štaba Hrvatske je bila drugačija: uništiti sve pristalice jugoslovenske monarhije na tom prostoru. I zato partizanske jedinice nisu bile poslate u napad na Rijeku ili u Istru, gde su tamošnji partizani očajnički molili za pomoć pred nadirućim Nemcima, već su upućene na Cres i Lošinj da napadnu jugoslovenske monarhiste; na ova ostrva je iz sastava 13. primorsko-goranske divizije poslana najjača, 1. udarna brigada, a uz nju i bataljon „Matija Gubec“ (2. bataljon 2. brigade 13. divizije).

Deo boraca 3. brigade 503. korpusa JVuO je sa Lošinja isplovio brodovima i zatim stigao kod saveznika u Bari, dok je deo boraca ostao na ostrvu a uz njih i članovi porodica iz Gacke doline. Posada u tvrđavi na brdu Tovar („Forteca“) severno od Malog Lošinja, predvođena kapetanom korvete Krešimirom Vranićem i rez. poručnikom Antonom Šusterom se, odlično utvrđena, jedan dan suprotstavljala puno brojnijim partizanskim snagama. Bez instrukcija da treba da se bore protiv partizana – a naivno poverovavši u obećanje titovaca da mogu mirno otići sa ostrva – 26. septembra su, posle pregovora, izašli iz tvrđave sa ličnim naoružanjem. Uskoro su iznenada napadnuti i savladani a zatim se desio težak zločin. Nedavno sam došao do dva dosad neobjavljena dokumenta o zločinu koji je tada usledio na Lošinju i u Grižanima kod Crikvenice (gde je usmrćen veći deo zarobljenika a zatim i svi članovi porodica – deca, žene i starci). Radi se o dva poverljiva izveštaja jugoslovenske kraljevske vojske o ovim događanjima, odnosno o prevodu tih izveštaja na engleski jezik (za sada nam nije poznato da li postoje sačuvani originali ovih dvaju izveštaja na srpskom).

Prvi je nedatiran i bez potpisa a nosi naziv „Zločin u Lošinju“; drugi ima datum 2. decembar 1943, naslovljen je na Vrhovnu komandu Jugoslovenske vojske, Vladu Kraljevine Jugoslavije i Vrhovnu komandu savezničkih snaga (verovatno su zato i prevedeni na engleski) a potpisan je imenima kapetana Jovan Dabovića i Borisava Gešovića, koji se u svom tekstu pozivaju na prvi izveštaj. Citiraću samo mali deo njihovih navoda o događanjima posle zarobljavanja vojnika i oficira vojske Kraljevine Jugoslavije partizanima (sa engleskog na srpski preveo M. Gudović): „Preostalih četrdeset vojnika, zajedno s oficirom Antonom Šusterom, komandantom Druge čete, odvedeno je u zaliv Ravenska i tamo, u blizini javnog kupališta, brutalno ubijeno. U ovom masakru učestvovala su i četiri notorna koljača, koji su rukovali posebnom vrstom sječiva. Oni su bili poslati iz Like specijalno za tu namjenu. Noževima su razdrli utrobe vojnika i potom pola žrtava bacili u more. Njihovi krvožedni drugovi navalili su drugdje da ubijaju ljude budacima i automatima. Masakrirani vojnici su uzvikivali: „Živio Kralj Petar! Živjela Jugoslavija!” Komandant Anton Šuster preklinjao je muškarce i žene koji su stajali blizu: „Javite mome Kralju da umirem za njega i Jugoslaviju, i da umirem srećan…”

Iz citiranog izveštaja J. Dabovića i B. Gešovića o ratnom zločinu na Lošinju, jasno je da su četvorica partizanskih koljača raspolagala noževima zvanim „srbosjek“, koji su inače upotrebljavale ustaše; zato se može pretpostaviti da su ti zločinci ranije bili u ustašama i da su prilikom oblačenja u partizanske uniforme uz sebe zadržali i taj ustaški „alat“ za klanje srpskog naroda. Ti zločinci očito nisu bili u redovnom sastavu bataljona „Marko Trbović“, „Ljubica Gerovac“ i „Matija Gubec“ odnosno drugih partizanskih jedinica koje su učestvovale u napadu. Inače, tzv. „srbosjek“ je bio proizveden u Nemačkoj, u čuvenom Zolingenu (Solingen), a prvobitno je bio namenjen za sečenje užadi na snopovima pšenice.

Sam način ubijanja klanjem među partizanima u Hrvatskoj nije bio neuobičajen kada su ubijani Srbi: tako su usmrćivani čak i pojedini Srbi na istaknutim položajima među komunistima i partizanima u Hrvatskoj. Proustaška kolaboraterska grupa u vrhu KP Hrvatske Hebrang-Bakarić-Krajačić, najuticajnija među hrvatskim komunistima, nije imala milosti ako se posumnjalo da je neko sklon „velikosrpskim skretanjima“. Spomenimo npr. slučaj koji neće biti osporen, jer ga ne navode emigrantski izvori već Titov general i diplomata Pavle Jakšić, koji je 1944. bio načelnik Glavnog štaba Narodnooslobodilačke vojske (NOV) Hrvatske ali je četiri decenije kasnije želeo da olakša dušu i iznese istinu na videlo.

Radi se o klanju poznatih partizana sa Korduna – Veljka Koraća, Ilije Žegarca i Ljube Vujičića, koji su bili poznati u partizanskom pokretu na Kordunu. 1944. su bili osuđeni na montiranom procesu kao četničko-gestapovski saradnici (predsednik sudskog veća bio je poznati hrvatski istoričar i pravnik dr Ferdo Čulinović) i zaklani – egzekutor je u njihovom slučaju bio domaći srpski komunista sa Korduna (Pavle Jakšić, Nad uspomenama, knjiga prva, Beograd 1990, str. 518-519).

Epilog

Po tvrđenju jednog mog poznanika, u vreme poslednjeg rata, početkom 1992, „srbosjek“ je, kao opomena Srbima, nekoliko meseci bio izložen u izlogu jedne trgovine na početku Petrinjske ulice, u centru Zagreba. Tada, posle dolaska Tuđmana na vlast, nije više bilo potrebno da se sakrivaju namere prema Srbima u Hrvatskoj. Pre toga, do maja 1990, dok su tamo na vlasti bili „reformisani“ komunisti Ivice Račana (sina ustaškog teroriste Luke Račana, ubijenog od UDB-e početkom 50-ih godina pored ograde fabrike sireva „Zdenka“ u Velikim Zdencima a unuka doglavnika NDH Miška Račana iz Velikih Zdenaca) još je bilo poželjno da se barem delomično sakrivaju namere. Zatim su, posle dolaska Tuđmana na vlast u Hrvatskoj, maske sasvim pale, a ogoljena istina je izašla na svetlo dana.

Izvor: Stanje stvari