Nikola Milovančev: O Srbima i pravoslavnoj veri na prostorima današnje Hrvatske do XX veka

Manastir Krka

Još u ranohrišćansko vreme, u IV veku, na području rimske provincije Dalmacije postojala su brojna srpska naselja. Na žalost, od XIX veka, političke prilike nisu omogućavale detaljnija arheološka istraživanja najstarijeg perioda boravka Srba na tim prostorima. Tek u vreme kratkotrajne Republike Srpske Krajine, tokom 1993. i 1994. god. , arheolozima predvođenim prof. dr. Đorđem Jankovićem bilo je omogućeno da barem delomično istraže više lokaliteta na području Kninske Krajine i Like (Srbski klanac, Kupinovo, Donji Lapac), kao i susednog područja Drvara i Grahova; već 1995. skršena je RSK i od tada dalja istraživanja nisu bila obavljana. Rezultati arheoloških radova objavljeni su 1998. u knjizi Đorđa Jankovića „Srpske gromile“ i za neke su bili zapanjujući: u potpunosti su potvrđeni stari istorijski izvori (npr. franačkog istoričara Ajnharda iz prve polovine IX veka i arapskog istoričara Al-Mas’udija iz X veka) o bitisanju Srba na tim prostorima. Ovim iskopavanjima vrlo je ojačana i hipoteza o srpskom etničkom poreklu Svetog Jeronima Stridonskog, jer je na području mesta njegovog rođenja (Stridona odnosno današnjeg Grahova) uz groblja nađen i novac cara Valensa iz perioda življenja Sv. Jeronima, iz druge polovine IV veka. Ipak, velika većina Srba prihvatila je hrišćanstvo tek u kasnijim vekovima. Svakako, za praćenje istorije hrišćanstva a i istorije srpskog naroda na području Dalmacije nezaobilazna je knjiga vladike Nikodima Milaša „Pravoslavna Dalmacija“ (Novi Sad, 1901).  Zaboravljeni istoričar doline Neretve, prota Ljubo Vlačić, u svom važnom delu „Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske“ (Mostar, 1901) navodi da su Srbi i Hrvati u Dalmaciji masovno primili pravoslavlje od grčkih sveštenika a po naputku sv. Kirila i Metodija, u vreme vizantijskog cara Vasilija Makedonca (867 – 886. g.); zadnji se pokrstiše Neretljani. Vlačić o Makarskom primorju kaže: „U Makarskom primorju oko 872. g. podignuto je više pravoslavnih manastira, kao u Zaostrogu, Poljicu i Makru. U Makru postojao je manastir sve do XV. vijeka“; zatim autor navodi da su ploče sa natpisima zaostroškog manastira iz IX veka ostale do 1747. g., kada su izbrisane i upotrebljene pri zidanju današnjeg katoličkog samostana. Biće ipak da je još u drugoj polovini XIX veka ostao neki trag o starim vremenima, jer je u to vreme franjevac i vrstan književnik, rano preminuli fra Ivan Despot (1851 – 1886) koji je i sam bio rodom iz Zaostroga, upotrebljavao pseudononim „Srboljub“; dirljiv je njegov zapis u Spomen-knjizi manastira Savina za 1880. g. (Boško Strika: Dalmatinski manastiri, Zagreb 1930, str. 236). I franjevac Ante Lulić navodi u svom delu „Compendio storico-cronologico di Macarsca e del suo littorale ossia Primorje«, štampanom u Splitu 1860, da su Srbi Makarskog primorja primili hrišćanstvo 872. god.

840. godine srpski kralj Radoslav bio je prisiljen da emigrira u Rim, jer je njegov sin Časlav uzurpirao presto. S tim u vezi zanimljivi su stihovi književnika Marka Marulića Splićanina u njegovim „Pismicama“, u kojim se kaže da su kralju Radoslavu odbegli Lika i Krbava, kao i Ravni Kotari do vode Cetine, odnosno tvrdi se da su tada, u IX veku, krajevi Dalmacije severno od reke Cetine, zajedno sa Likom i Krbavom izašli iz srpskog kraljevstva.

U drugoj polovini devetog veka deoba još uvek zajedničke crkve nazirala se na Jadranu i u njegovom zaleđu, paralelno sa političkom podelom. Postajalo je jasno da se Hrvati naginju  Rimu a Srbi ka Konstantinopolju. Istoričar Ivan Katalinić objavio je 1834. u Zadru svoje delo „Storia della Dalmazia«, u kojoj opisuje tadašnje stanje. Po njemu, posle smrti srpskog kralja Časlava, došao je iz Rima njegov polubrat Pavlimir (ili Belimir), iskrcavši se u Gružu, srdačno dočekan od Dubrovčana. Priznali su ga prvo Trebinjani a zatim i svi drugi srpski glavari osim Ljutomira, veležupana Raše, kojeg je pokorio. Tada je poželio da se okruni u Duvnu, koje je pripadalo Srbiji, uz granicu sa hrvatskom Dalmacijom, kojoj je pripadalo Livno. Na svečanost u Duvno 877. g. došla su tri izaslanika cara Vasilija Makedonca (Mihajlo, Lav i Jovan) ali i hrvatski vojvoda Domagoj i četiri papina izaslanika (dva kardinala i dva biskupa). Bili su prisutni i „svi srpski velikaši i crkveni velikodostojnici“, kako to kaže istoričar Katalinić. 12 dana vođene su rasprave „pod predsjedanjem kardinala i papinskog vikara Onorija, rasprave o božanskim zakonima, svetom pismu, stanju crkve, ovlastima vojvoda, banova, kapetana i o stanju u kraljevstvu“. Ovaj sabor Katalinić naziva „srpsko-hrvatsko-dalmatinskim“ i navodi da su njegove odluke sastavljene u obliku Zakonika „na slavenskom jeziku“, koji se spominjao još u X veku. Po istom izvoru, tada su određene i granice; Hrvatskoj je pripalo područje zapadno od Duvna, nazvano Donja Dalmacija a Srbiji od Duvna na istok, s tim da je Srbija zatim rekom Drinom podeljena na dva dela, na Bosnu i Rašu.

Za X vek vezano je jedno pitanje o kojem srpski crkveni istoričari ne raspravljaju: pitanje mesta rođenja Svete Petke odnosno tvrđenje da je ona Dubrovčanka, da je rođena u Epidaurumu, današnjem Cavtatu. Potpuno se zaobilazi članak Miloša S. Milojevića objavljen 1871. u XXXI knjizi Srpskog učenog društva „Pravila Sv. Petke Paraskeve srpske“. Autor članka je u manastiru Svih Svetih u selu Leštani kod Ohrida našao Prolog na pergamentu iz XIII veka, sa pravilima službe Svetoj Petki. Na žalost, Srpsko učeno društvo, preteča Srpske akademije, nije odobrilo sredstva za otkup originala ovog dragocenog rukopisa i danas ga imamo sačuvanog samo u prepisu M. Milojevića. U ovom srpskom spomeniku od pre osam vekova, izričito nazvanom „Dubrovački“, naziv službe velikoj svetiteljki glasi: „Služba prepodobne matere naše Petki Paraskevi Srpskoj (nazvanoj) Epidaurskom“ . U Prologu se izričito kaže da je „Sveta djevica Petka u monaštvu nazvana Paraskeva bila rođena u gradu Epidauru srpskom od hristoljubivih i blagočestivih roditelja, hrišćana, u vreme kralja srpskog Hvalimira…“. Dakle, decidno se navodi tačno vreme rođenja svetiteljke: današnji autori smatraju da je bila rođena oko 944. godine; po istoričaru Panteliji Srećkoviću („Istorija srpskog naroda. Knjiga prva. Županijsko vreme (600 – 1159). Beograd, 1884, str. 233), knez Travunije Hvalimir Vlastimirović, koji se spominje u srpskom Dubrovačkom prologu nađenom u Leštanima kod Ohrida, vladao je od 930. do 950. god. ! Spomenimo i ove činjenice koje bi trebalo da razjasne buduća ispitivanja citiranog srpskog dubrovačkog spomenika iz XIII veka: da je u neposrednoj blizini Cavtata, u Boki Kotorskoj, kult Svete Petke i danas jak ne samo među pravoslavnim, već i među pokatoličenim Srbima – zajednički se masovno proslavlja 8. augusta u selu Bunovići, između Kotora i Herceg Novog (o tome A. Gavrilović: Sveta Petka ponovo spaja, „Politika“, 24. 06. 2008); da se rt kod Dubrovnika zove Petka; da se u Dubrovniku put iznad rta zove Put na vrh Petke; da se dva toponima na brdu zovu Velika i Mala Petka (nisu li možda tu bile dve crkve, posvećene Sv. Paraskevi Rimskoj i Sv. Paraskevi srpskoj ?) itd.

U vreme IV krstaškog rata, cenu zbog hrišćanskih razlika je, osim Zemuna, platilo i pravoslavno stanovništvo Zadra: nisu pomogli ni krstovi istaknuti na bedemima grada; grad su novembra 1202. godine zauzeli francuski i mletački krstaši, koji su posle nekoliko dana svoj krvavi pir završili u masovnim međusobnim borbama i ubistvima.

I na severu današnje Hrvatske, u XII veku prelamala se linija borbe Vizantije i Rima. U to vreme, oko 1130, veliki župan Srbije Uroš, udao je svoju kćerku Jelenu za mađarskog kralja Belu II slepog. 1141. g., kada je Bela II umro, umesto maloletnog sina Gejze II, Ugarsku su vodili njegova žena Jelena i njen brat Beloš Vukanović, koji je bio ugarski palatin, što bi danas odgovaralo tituli predsednika vlade. Ujedno, Beloš je od 1142. do 1158. bio i ban Hrvatske i neposredno je upravljao Hrvatskom i Slavonijom. Kako kaže istoričar Baranje, prota Stevan Mihaldžić, u to vreme „utvrđivao se srpski živalj među Dunavom i Dravom tim jače, što je baš u to vreme grčki car Manojlo i politikom i vojničkom silom pritisnuo Srbe na Balkanu“ („Baranja od najstarijih vremena do danas“, Beograd 1991, str, 77). Ovaj srpski živalj nesumnjivo je bio odan pravoslavlju, s obzirom da je nasledniku Bele III, njegovom sinu Imri, papa Inoćentije prebacivao u pismu od 14. septembra 1204., da i ako je njegova država sklopljena iz više naroda, ipak ima u njoj samo jedan latinski manastir , premda grčkih ima mnogo (isto, str. 81).

1219. godine je Sv. Sava osnovao samostalnu srpsku arhiepiskopiju, utemeljivši osam novih srpskih episkopija. Jedna od njih bila je u humskoj zemlji, u Stonu, u hramu presvete Bogorodice (Nikodim Milaš, „Ston u srednjim vijekovima“ , Dubrovnik 1914). Prvi srpski pravoslavni episkop u Stonu bio je Hilarije. Tada, sredinom XIII veka, u Stonu su stolovali zahumski knezovi iz roda Nemanjića a neki od njih su bili bogumili. U Stonu je bilo više pravoslavnih crkvi; za crkvu Sv. Petra u stonskom polju navodi hrvatski istoričar Nikola Zvonimir Bjelovučić  („Povijest poluotoka Rata«, Split 1921, str. 54), da je iz VIII vijeka,  i da je imala kip Sv. Petra sa natpisom na ćirilici. Zvonimir Bjelovučić navodi dokumente da je sedam pravoslavnih crkvi u Stonu bilo porušeno 1433. g., odnosno 100 godina posle dolaska Dubrovčana; tada su se neki Stonjani pozivali u raspravi sa dubrovačkom vladom, da su oni naslednici srpskog popa Bratoslava iz Stona i da su zato zakoniti naslednici zemljišta tih crkvi.

Za razumevanje istorije srpskog naroda i pravoslavne crkve na području Dubrovačke republike izuzetno je značajan rukopis koji je godinama u tajnosti, plašeći se da će biti otrovan, pisao don Antun Baburica, župnik sela Orašac kod Dubrovnika. Taj rad pod nazivom „Prilozi kulturnoj istoriji Dubrovnika“ završen je 1947. g. a autor ga je krajem 70-ih godina prošlog veka, nekoliko godina pre svoje smrti, predao istoričaru Boke Kotorske, Maksimu Zlokoviću iz Tivta; zamolio je da se tekst drži u tajnosti do njegove smrti a posle toga pošalje Matici srpskoj i SANU, što je i učinjeno; Maksim Zloković je 1989. dva primerka izručio meni, rekavši: „Od toga što smo poslali neće biti ništa, čuvaj i objavi jednog dana!“ . Citiram župnika don Antuna Baburicu:

„Na teritoriji dubrovačke republike od pamtivijeka i uvjek samo su se zidale crkve posvećene u čast Hristovu, sv. Duha, Bogorodice, Anđela i svetitelja istočne, a nikad zapadne crkve. Za ovaj dokaz ćemo navesti samo parohiske crkve, koje se nalaze na dubrovačkoj teritoriji. Zatim se navode : Dubrovnik i okolina (sledi popis 18 crkvi); Konavli (popis 8 crkvi) ; Ston i okolina s Mljetom: (popis 13 crkvi) i Pelješac s Lastovom (popis 10 crkvi). Zatim sledi zaključak:

„Iz ovoga vidimo da su: a) sve crkve, koje su već postojale kada su došle u posjed republike bile posvećene samo istočnim pravoslavnim svetiteljima, iz čega izlazi da je i narod bio pravoslavne vjere; b) da su i one koje su kasnije za vrijeme republike građene isto tako posvećene istočnim svetiteljima, jer ih je narod podizao, a narodu su istočni svetitelji bili duboko u duši usađeni, te su koliko dubrovačke vlasti, toliko sama crkvena vlast, pa čak i sami franjevci koje su određivali da pokatoličavaju pravoslavni živalj, morali popustiti iz taktičnosti pred narodom, samo da postignu što jače svoj cilj, pokatoličenje naroda i učvršćenje rimske crkve u narodu i da tako preko istočnih svetitelja narod fanatizuju. Svoje pak zapadne svetitelje postavljali su u iste crkve podižući u istim crkvama druge oltare i tako su ipak, zaobilaznim načinom, svoj cilj postizali“. Nemoguće je na ovom mestu doneti širi citat dela don Antuna Baburice ali upozoravam posebno na V. poglavlje studije, koje ima neprocenjivu etnografsku i istorijsku vrednost a koje glasi : „Pravoslavlja srpskog tragovi u narodnim vjerskim običajima“ . Sa ovim tekstom je u potpunoj harmoniji i članak poznatog slovenačkog istoričara Gregora Čremošnika „Nacionalni karakter Srba u srednjem veku“, koji je objavljen 1938. god. na nemačkom jeziku u Mariboru, u listu „Mariborer Zeitung« a koji se bavi nacionalnim karakterom Srba na ostrvu Lastovo u XIII i XIV  veku; ni taj značajan članak još nije objavljen na srpskom.

Što se tiče južnojadranskih ostrva, treba navesti i ove podatke: u ugovoru sklopljenom 1185. između Stevana Nemanje i Dubrovnika, srpskoj državi je ostala vrhovna vlast nad Korčulom i Visom. A kralj Milutin je još 1315. tražio od Dubrovčana povratak Lastova. Svakako, da i posle sedam vekova zapadnog hrišćanstva, na ostrvu Vis ostala nije uspomena na pravoslavnu veru i srpsku narodnost, ne bi 20-ih godina prošlog veka došlo do povratka dela Višana na srpsko pravoslavlje i do izgradnje pravoslavne crkve u mestu Vis. I ne bi Vis, u kratkom vremenu do aprilskog rata 1941. iznjedrio tri sveštenika SPC. Spomenuti hram je na žalost srušen 1964. g., uz protivljenje ondašnjeg potpredsednika Jugoslavije Aleksandra Rankovića ali sa direktnim odobrenjem tadašnjeg predsednika Josipa Broza.

O delovanju srpske pravoslavne crkvene organizacije u Lici pre dolaska Turaka pisao je Pero M. Krajinović, sveštenik iz Gospića, u brošuri objavljenoj u Zagrebu 1892. : „Srpska crkva na Lici od prvog joj pojava do Krušedolskog sabora. 1400-1708“. Iz tog vremena, iz prve polovine XV veka datira i osnivanje susednog manastira Rmanj, koji su potakli Katarina Kantakuzina Branković i njen muž Urlih grof Celjski. Katarina Branković Celjska bila je odana pravoslavnoj veri a na njenom dvoru stalno su bila dva pravoslavna kaluđera iz Srbije; tako je i nastao 1454. g. Varaždinski apostol, najstarija knjiga Srba na prostorima današnje severozapadne Hrvatske. Pretpostavljam da bi arheološka istraživanja pravoslavne crkve u Vojakovačkom Osjeku, posvećene Svetom Nikoli, porodičnom zaštitniku dinastije Brankovića, dala zanimljive rezultate u pogledu vremena izgradnje te crkve. O delovanju pravoslavne jerarhije u Ugarskoj i Hrvatskoj tog doba svedoči i bula pape Nikole V despotu Đurđu Brankoviću, koja po navodima dr. Drage Roksandića „ne samo osigurava slobodu pravoslavne vjeroispovijedi nego i pravo podizanja devet manastira“ (Drago Roksandić, „Srbi u Hrvatskoj“, Zagreb 1991, str. 10).

Posle pada Srpske despotovine 1459. g., egzodus srpskog naroda prema zapadu i severu postaje masovan i mnoge izbeglice, naročito u XVI i XVII veku dolaze na prostore današnjih država Hrvatske i Slovenije, pa čak i Italije i Austrije.  I u Dalmaciju se u XV veku naseljava mnogo Srba iz Bosne, pa se tada spominju mnoge pravoslavne crkve: u Kuli Atlagića (1450), Pađenama (1456), Polači (1458), Golubiću (1463), Kninskom Polju (1468) i drugde.

U najudaljenijim krajevima, stanje doseljenika je u pravilu bilo najteže. Tako su npr. u Istri, po navodima istarskog istoričara Miroslava Bertoše, doseljenici morali unapred prihvatiti obavezu da će primiti katoličku veru.

Ipak, i na delu severnog Jadrana tada se razvijala pravoslavna crkvena organizacija.U svom delu „Karlovačko vladičanstvo“ (Karlovac 1891, reprint Topusko 1990, Prva knjiga, str. 179), prota Manojlo Grbić prenosi podatke austrijskog topografa Frasa po narodnom predanju, o postojanju razvalina više pravoslavnih crkvi oko Senja i Novog (Vinodolskog), kao i ruševina manastira kod Modruša. Od 1600. g. na granici Gorskog Kotara i Like nastaje pravoslavni duhovni centar, manastir Gomirje.

U Slavoniji, već oko 1557. u vreme patrijarha Makarija Sokolovića, ustrojena je Požeška mitropolija, koja je zamrla oko 1690. godine, u vreme oslobođenja Slavonije od Turaka. Međutim, ubrzo se, 1705. uspostavlja se slavonsko vladičanstvo sa sedištem u Pakracu; te godine patrijarh Arsenije Čarnojević posvetio je u manastiru Krušedol Sofronija Podgoričanina za prvog vladiku pakračkog.

Na Žumberak, rubni deo Hrvatske uz granicu sa Kranjskom, Srbi se masovno naseljavaju od 1530. godine ali je situacija bila vrlo teška od XVII veka, zbog pritisaka na unijaćenje. Za to područje je karakteristično da je već oko 1560. bilo saradnje pravoslavnih lica sa slovenačkim protestantom Primožem Trubarom; spominju se Jovan Maleševac (ili Mileševac) i Matej Popović, koji su hteli da u Metliki u Beloj Krajini osnuju ćirilsku štampariju. Međutim , kaluđera Matiju Popovića ubio je početkom 1563. na Žumberku jedan pravoslavni sveštenik, zbog sumnje da je primio luteranstvo. Na brojnost Srba na prostorima današnje severozapadne Hrvatske u vreme seljačke bune 1573. g. ukazuje i rad filologa, profesora Sveučilišta u Zagrebu, dr. Milka Popovića (Popovići, Žumberak 1895 – Zagreb, 1971) „Seljačka buna u Hrvatskoj godine 1593 (1573!) i žumberački uskoci obeju vera“, Zagreb 1964. U ovom istorijskom radu, izdatom u privatnom izdanju autora nekoliko godina pre njegove smrti, dr. Milko Popović ukazuje, da ne samo da je buna ugušena od strane pravoslavnih Uskoka sa Žumberka, već su i ustaničku stranu vodili ljudi istog porekla: Ilija Gregorić, vođa ustaničke vojske, bio je Uskok pravoslavne vere (iz Sošica na Žumberku), isto tako i njegov bliski saradnik i pobratim Marko Nožina (iz Stojdrage na Žumberku) a i sam vođa ustanka Matija Gubec bio je sin pravoslavnog Uskoka koji se doselio i oženio u hrvatskom katoličkom selu. Milko Popović čak izričito tvrdi da je zapisnik o saslušanju Matije Gupca uništen da bi se sakrilo njegovo poreklo !

1611. počinje Marčanska unija. Te godine uniji je pristupio episkop Simeon Vratanja (vretanijski), kojeg je dve godine ranije za vladiku izabrao arhijerejski sabor Pećke patrijaršije a koji je stolovao u manastiru Marča kod Čazme; tada nastupa jedan i po vek izuzetno velikih pritisaka ali i narodnog otpora. 1672. g. na doživotnu robiju u služenje na galijama na Malti poslano je 14 kaluđera manastira Gomirje i Lepavina a 1715. na vratima manastira iz pušaka je ubijen iguman lepavinski Kodrat.

I u Dalmaciji, pritisci su bili veliki, ponekad čak i veći od onih za koje znamo. Veliki crkveni istoričar, vladika Milaš, u svojoj „Pravoslavnoj Dalmaciji“ negirao je tvrdnju jezuite Farlatija o prevođenju na katolicizam nekoliko hiljada pravoslavnih Srba, dana 1. novembra 1649, na ostrvu Vir kod Zadra. Na žalost, imam usmeno svedočenje kojem verujem i znam za slučaj čoveka koji je u jednom katoličkom arhivu pre dvadesetak godinama video originalni spisak tih prelaznika, sa svim imenima.

Po izveštaju Frančeska de Leonardisa Kongregaciji za propagandu vere iz 1644. i 1645 o Pećkoj patrijaršiji, na području današnje Hrvatske delovale su sledeće eparhije naše crkve: požeška, neretvanska, lička i hrvatska (Marko Jačov, spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima 1622 – 1644, I, Beograd 1986, str. 653). Generalno uzevši, situacija je za pravoslavne Srbe ipak bila bolja na područjima Vojne Krajine, jer su vojne vlasti trebale srpske vojnike i to je bio razlog za veću popustljivost – reč tolerancija se ipak ne može upotrebiti.

Od sredine XVIII veka dolazi do smirivanja verskog prozelitizma, možda i kao posledica masovnog iseljavanja Srba u Rusiju sredinom tog veka; negativan izuzetak je opet bio Žumberak. Kraj tog veka Srpska crkva na prostorima Hrvatske, Slavonije i Dalmacije je dočekala sa čvrsto postavljenom organizacijskom strukturom; veliki problem su ipak bili kadrovi, jer je velik deo sveštenstva imao samo minimum teološkog obrazovanja.

Do pune emancipacije Srba dolazi polovinom XIX veka: revolucionarne 1848. godine Srbi preuzimaju političku inicijativu i na zasedanju Hrvatskog sabora te godine čine polovinu saborskih zastupnika; tome dolazi i simbolički čin da je hrvatski ban Josip Jelačić položio svoju zakletvu kao ban pred srpskim patrijarhom Rajačićem. Narednih decenija vodi se borba za punu srpsku versku i narodnu slobodu, s manjim ili većim uspesima i oscilacijama; ipak, puna emancipacija u uslovima Austro-Ugarske monarhije nije mogla da bude postignuta.

Puna sloboda dolazi sa Ujedinjenjem 1918. godine; taj period je uz oslobođenje od strane vlasti, doneo i sve probleme liberalizma i velike društvene izopačenosti, u mnogim sferama društvenog života pogubne. Na planu pravoslavnog školstva spomenimo tada ipak i jedan, istina kratkotrajan, veliki uspeh koji se u našoj crkvenoj istoriografiji skoro i ne spominje: stvaranje Istočno-pravoslavnog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, osnovanog  augusta 1920. a ukinutog već aprila 1924.

(Izlaganje na tribini u parohijskom domu hrama Svetog Save na Vračaru u Beogradu 28. aprila 2015, u okviru tribine Srpskog liberalnog saveta „Stradanje Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj u akcijama Bljesak i Oluja“)  .

Vezane vijesti:

Adam Pribićević : Naseljavanje Srba po Hrvatskoj i Dalmaciji …

Uzroci genocida i stradanja Srba – Jadovno 1941.

Nikodim Milaš: Pravoslavna Dalmacija, istorijski pregled …