Nestalo 7.000 ikona iz Hrvatske

Komesarijat za izbeglice Republike Srbije prošle godine pobrojao je da nekoliko desetina hiljada ljudi i dalje nije povratilo stanarsko pravo u Hrvatskoj, kao i da nije obnovljeno više od 10.000 srpskih kuća. I da nisu isplaćene zaostale penzije, dinarska i devizna štednja…

Što se tiče procesa vraćanja kulturnog blaga iz Srbije u Hrvatsku, on traje više od deset godina. Radi se o vrednim predmetima duhovne i svetovne baštine, sklonjenim neposredno pre ili u toku ratnih dejstava iz Hrvatske i smeštenim u velike nacionalne kulturne institucije – Narodni muzej u Beogradu, Muzej Srpske pravoslavne crkve i Republički i Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture. Sve te predmete, ovdašnji stručnjaci su popisali, restaurirali i konzervirali. Potpisivanjem sporazuma između vlada Srbije i Hrvatske 2002. godine, počeo je proces njihovog vraćanja. Tim dokumentom predviđeno je i osnivanje mešovite srpsko-hrvatske komisije za povraćaj kulturnih dobara. Od 2002. do 2004. godine Republici Hrvatskoj vraćeno je više od 20.000 inventarnih jedinica, a od 2012. godine Hrvatska potražuje nešto više od 1.000 predmeta, kaže za naš list Asja Drača-Muntean, predsednik srpskog dela mešovite srpsko-hrvatske komisije za povraćaj kulturnih dobara i pomoćnica ministra kulture i informisanja.

– U pitanju su većim delom ikone koje su vlasništvo Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj, ali na spisku se nalaze i predmeti iz privatnih kolekcija i iz institucija kulture. Najviše predmeta spaseno je iz Dalmatinske eparhije, zatim Osječkopoljske i baranjske eparhije i Slavonske eparhije. Srbija je preuzela na sebe obavezu restauracije i konzervacije kulturnog blaga evakuisanog iz Hrvatske tokom operacija „Bljesak” i „Oluja”, ali i drugih operacija na teritoriji današnje Hrvatske, dok je Hrvatska preuzela na sebe da obezbedi adekvatne uslove za povraćaj kulturnog blaga – objašnjava Drača-Muntean.

U hrvatskom Ministarstvu kulture nisu uspeli da nam obezbede sagovornika koji bi nam mogao reći nešto više o ovoj temi. Prosleđeno nam je, međutim, nekoliko linkova sa vestima o radu komisije. Upada u oči da se na nekoliko mesta o evakuisanom kulturnom blago govori kao o „otuđenom”. Taj izraz navodi na zaključak da je država Srbija, odnosno tadašnja SR Jugoslavija, organizovano ukrala vredne predmete iz srpskih crkava i manastira, kao i muzeja, katoličkih crkava i drugih kolekcija na teritoriji Hrvatske. Kao što su, na primer, riznice srpskih manastira u Sremu, organizovano opljačkane u Drugom svetskom ratu od čelnika Nezavisne države Hrvatske.

U srpskom delu komisije, međutim, ističu da se ne može govoriti ni o kakvom „otuđivanju”, već da je kulturno blago sklonjeno da bi bilo sačuvano i vraćeno odande odakle je odneto – „kada se za to steknu uslovi”. To sticanje uslova regulisano je protokolom potpisanim 2012. godine između dva ministarstva kulture, naglašavaju u komisiji, i podvlače da se vredni predmeti vraćaju tamo odakle su odneti.

„Ako nema crkve nema ni vraćanja”, kažu naši sagovornici iz srpskog dela komisije. Objašnjeno nam je i da pre vraćanja određenog kulturnog dobra srpsko-hrvatska komisija izlazi na teren da utvrdi da li su se stekli uslovi da ono bude bezbedno vraćeno.

–Sve što je vraćeno u okviru rada komisije, vraćeno je odakle je i evakuisano. Poslednji povraćaj kulturnih dobara bio je u 2013. godini i tada su vraćene ikone u crkve Svetog Velikomučenika Dimitrija u Dalju i Svetog Georgija u Boboti – navodi Asja Drača-Muntean.

Milojko Budimir, generalni sekretar Udruženja Srba iz Hrvatske i savetnik u Istorijskom muzeju Srbije, međutim, strahuje kakva će biti sudbina vraćenih kulturnih dobara.

– Hoće li te ikone biti bezbedne u mestima gde više nema Srba ili će biti predmet neke nove pohare? Ili će biti preimenovane u hrvatsku kulturnu baštinu? Takođe, nikada nije postavljeno pitanje šta je sa srpskim kulturnim blagom koje je ostalo u Hrvatskoj tokom ratova devedesetih godina. Ja sam, na primer, bio direktor muzeja na Kninskoj tvrđavi pre rata i do danas ne znam šta se desilo sa platnima koja su bila deo Kninskog likovnog salona – kaže Budimir.

On navodi da su predmeti koji se vraćaju na osnovu protokola iz 2012. godine, njih 1.065, „ostaci ostataka” kulturne baštine Srba u Hrvatskoj. Prema procenama njegovog udruženja, nepoznata je sudbina oko 7.000 ikona iz srpskih crkava i manastira na teritoriji Hrvatske. Ali, on i sam priznaje da nemamo jake argumente u rukama, poput hrvatske strane koja je uredno popisala kulturna dobra koja danas potražuje.

– Nema tačne evidencije šta se sve nalazilo u srpskim bogomoljama u Hrvatskoj, pa tako, danas, možemo samo da procenjujemo šta sve nedostaje. Ipak, nikada nismo ni postavili pitanje šta se sa tim desilo – kaže Budimir.

Vraćene ikone, delovi muzejskih zbirki, privatnih kolekcija

Što se tiče kulturnog blaga Srpske crkve, vraćeno je, između ostalog, kompletna umetnička zbirka sa 56 predmeta manastira Krka, četiri ikone iz manastira Dragović, 26 ikona iz riznice manastira Krupa, prestona ikona Bogorodice sa ikonostasa Crkve Svetog Dimitrija u Dalju.

Osim duhovne baštine Srpske pravoslavne crkve, među vraćenim kulturnim dobrima ima i onih koji su pripadali muzejima, katoličkim crkvama i manastirima, galerijama, pa i onih koji su bili u privatnom vlasništvu. Tako su prethodnih godina, između ostalih, vraćeni predmeti iz Gradskog muzeja u Vukovaru, Bauerove zbirke, franjevačke Crkve Svetih Filipa i Jakova u Vukovaru, predmeti iz zbirke porodice Paunović iz Vukovara. Franjevačkom samostanu Sveti Jeronim vraćena je 2009. godine slika „Sveta obitelj sa malim Ivanom Krstiteljem i svetim Jeronimom”, a Memorijalnom muzeju u Jasenovcu 6.531 predmet.