Nedeljković: Obeležavanje značajnih ličnosti iz prošlosti u Dubrovniku

Dubrovačka društva obeležavala su sve značajne događaje i ličnosti iz svoje borbe za oslobođenje i ujedinjenje. Jugoslovenski akademski klub u Dubrovniku postavio je 1923. spomen-ploču dubrovačkim dobrovoljcima, palim u borbi za oslobođenje i ujedinjenje. (1) Prigodom 20-godišnjice smrti Milana Srzentića i kap. Filipa Hadžije, Sokolsko društvo Dubrovnik priredilo im je 1934. svečani pomen sa opijelom u crkvi sv. Vlaha i parastosom u pravoslavnoj crkvi sv. Blagoveštenja. (2)

Inicijativom Dubrovačkog Radničkog Društva i uredništva „Dubrovnika” oktobra 1937. održan je  pomen Dubrovčana na grobu Antuna Fabrisa, povodom 33-godišnjice njegove smrti. Povorka se okupila pred Domom Dubrovačkog Radničkog Društva. Povorku je predvodila Dubrovačka građanska muzika iza koje su nošena četiri vjenca : „Dubrovačkog Radničkog Društva”, lista „Dubrovnik”, „Mjesnog odbora Jugoslovenske radikalne zajednice” i „Nacionalnog Cavtata”. Iza vjenaca je išao barjaktar noseći zastavu Dubrovačkog Radničkog Društva, a za barjakom sve dva i dva, preko 300 građana. Kad je povorka stigla na groblje, tu je već čekalo nekoliko stotina građana. Dum Andro Murat prekadio je grob u kome počiva Fabris zajedno sa dum Ivanom kanonikom Stojanovićem. Po svršenim molitvama dum Andro je istakao u svom govoru da je Fabris išao naročito za tim da se podigne, prosvijetli i na put istine povede dubrovački radnik. Posle ovoga D.S.P.D. „Sloga” otpjevala je Mokranjčev „Dnjest svjat”. Sledili su govori : Iva Šuberta, predsjednika Dubrovačkog Radničkog Društva, Nika Vragolova u ime nacionalnog Cavtata, Boža Hope u ime lista   „Dubrovnik” i  Ruđera Vučetića koji se zahvalio u ime rodbine. Posle govora D.S.P.D. „Sloga” otpjevala je „Vječnaja pamjat”. Na kraju muzika je otsvirala posmrtni marš. Nakon toga građani su se ponovo svrstali u redove i u povorci predvođeni muzikom vratili u grad (3).

Dr. Frano Kulišić, sekretar  Matice Srpske u Dubrovniku i potstarosta  dubrovačkog Srpskog Sokola „Dušan Silni”, umro je 18. oktobra 1915. u                   internaciji u Volfsegu, u Austriji. Za Prvog balkanskog rata bio je sekretar Odbora za sakupljanje priloga Crvenog krsta balkanskih hrišćanskih naroda. (4)  Zalaganjem  Dubrovačkog Radničkog Društva posmrtni ostaci su preneseni 1937. u Dubrovnik.  Profesor beogradskog univerziteta dr Henrih Barić, rodom iz Dubrovnika, odazvao se pozivu „Dubrovačkog Radničkog Društva“ da u Dubrovniku održi predavanje prigodom prenosa zemnih ostataka dr. Frana Kulišića iz inostranstva u njegov rodni grad. Predavanje „mentalitet jedne dubrovačke  generacije“ održano je 1937.  u svečanoj dvorani dubrovačkog srpskog  pjevačkog društva „Sloga“. Prisustvovali su odlični predstavnici javnog života, radnici, studenti, obrtnici itd. U uvodu predavanja Barić je dao uverljivu sliku zatočeničkih logora sa barakama „bivših ljudi” a potom prešao na politički pokret katoličkih Srba, predratnu Srpsku narodnu stranku na Primorju i ulogu koju je u njoj odigrao Dubrovnik; na tvoračke snage Srpskog pokreta kod katolika na Primorju, Dalmaciji, Dubrovniku i Boki Kotorskoj; na dijelo srpskog nacionalizma u stvaranju jugoslovenske ideologije u pravom smislu te riječi i na obrazovanje nacijonalne države izvan okvira bivše dvojne monarhije, a u suprotnosti sa državno-pravnim teorijama koje su od 70-tih godina ovladale kod pretežnog dijela Hrvata. U predavanju je istakao ulogu predratne Srpske narodne stranke na Primorju. Istakao je da su u toj stranci značajnu ulogu imali Srbi rimokatolici. Oni su „dokazivali da Srpstvo nije vezano isključivo  s pravoslavljem“.  (5)

Parobrodom „Karađorđe” u petak 5.novembra 1937. dopremljeni su posmrtni ostaci dr. Frana Kulišića. Iz lađe su ga izneli njegovi drugovi internirci. Na pristaništu uz članove porodice bili su predstavnici općine i svih nacionalnih udruženja u Dubrovniku te veliki broj građanstva. Prigodno ukrašen kamion je uz pratnju velikog broja automobila odvezao mrtvački sanduk put Dubrovnika. Kad je stigao na Pile, pozdravila su tri pucnja dolazak posmrtnih ostataka. Mrtvački kovčeg je bio izložen u u sali Sokolskog Doma u subotu ceo dan. Uz kovčeg je stajala velika slika pokojnikova. U nedelju ponesoše drugovi iz škole i internacije kovčeg iz Sokolane i preneli su ga u crkvu Sv. Vlaha kroz gusti špalir građanstva i članova svih nacionalnih društava. Muzika je svirala „Hej, trubaču!”  Nakon svršenog crkvenog obreda kovčeg je iznesen pred crkvu, i tu ga prihvatiše sokoli. Prvi je govorio dr. Antun Buconjić, podpredsjednik dubrovačke općine, zatim Svetozar Barbić, predsednik Matice Srpske, pa Božo Hope. U ime Sokola govorio je starosta Nino Šutić. U svom govoru istakao je : „Prošao si kroz našu sokolsku školu sagorijevanja i pregaranja i s toga  si bio potpuno spreman i sagorio za otadžbinu, …” U ime Dubrovačkog Radničkog Društva govorio je Pero Reljić, školski drug pokojnikov.  Nad grobom govorio je Vlaho Raguž istakavši : Godine 1906 za vrijeme boravka austrijskog prestolonasljednika Ferdinanda u Dubrovniku, bio je u to isto vrijeme u našem gradu i crnogorski prestolonasljednik Danilo. Tada, jednog dana sretnem tebe u društvu sa pok. Tonkom Zore i to kod Orlandova stupa. …Odjednom se pojavi jedna kočija. U njoj je bio princ Danilo. Ti si ga izdaleka prepoznao …   Evo Danila, hajde da ga kličući pozdravimo ! Ti si prvi kliknuo: Živio! Mi prihvatismo a brzo prihvatiše i oni oko nas kojih je bilo mnogo. Prateći tako Danila i kličući mu, masa je sve jače nadolazila i pridružila se k nama prateći kola, koja ih je u jednom trenu pograbila i prosto nosila. Tako je išlo do gradske kapije, gdje nam je manifestacije presjekao kordun žandara. Sve je ovo sa terase Dogane pomatrao austrijski prestolonasljednik Ferdinand, koji je doživio da mu niko od Dubrovčana, za cijelo vrijeme njegova boravka, a ma baš niko nije kliknuo ni jedno : Živio ! I ako se je to presiralo sa svih službenih strana”. Posle govora Raguža Srpsko pjevačko Društvo „Sloga” otpjevalo je „vječnaja pamjat”, a posle toga muzika je svirala posmrtni marš. Povorka od preko dve hiljade ljudi uz sviranje marševa vratila se sa groblja u Dubrovnik. (6)

Internirci, drugovi dr. Frana Kulišića zahvalili su se u listu „Dubrovnik”  Dubrovačkom Radničkom Društvu, a naročito tajniku društva Jaši Miloslaviću, koji su svojim nastojanjem i požrtvovanošću omogućili prenos posmrtnih ostataka dr. Frana Kulišića u Dubrovnik. (7) Prilikom prenosa i sahrane posmrtnih ostataka dr. Frana Kulišića priredilo je sokolsko društvo akademiju. Na početku akademije komandant mesta, general M. Vuković, predao je seoskoj sokolskoj četi iz Mokošice kraljev srebrni vijenac, kao nagradu za prvenstvo koja je četa tog dana izvojevala pri natjecanjima.(8) Povodom prenosa posmrtnih ostataka dr. Frana Kulišića u listu „Dubrovnik” objavljen je članak Milana Rešetara u kome je pisao o svojim kontaktima sa  svojim nekadašnjim đakom. Istakao je da  dr. Frano Kulišić nije mogao da dobije mesto suplenta u dubrovačkoj gimnaziji jer je bio oduševljeni Srbin. Umesto toga primio se posla da uredi Bogišićevu biblioteku u Cavtatu.  Izgubivši nadu da će dobiti mesto u  dubrovačkoj gimnaziji ili u arhivu, tražio je i dobio mesto u cetinjskoj gimnaziji. Vratio se u Dubrovnik i postao sekretar  dubrovačke  Matice Srpske. Po objavi rata Srbiji bio je uhapšen i odveden sa ostalima u šibensku tamnicu kao “politički sumnjiv”. Držan je u zatvoru do 3. 12.1914. kao talac, i ako nije bilo nikakve tužbe ni istrage protiv njega. Tog dana on i Luko Bona bili su pušteni na “slobodu”, ali su morali ići u malo mesto u gorskom kraju Gornje Austrije. Tu su živjeli u društvu sa Ivom Grisogonom i njegovom suprugom Nevenkom Tripalovom.  U internaciji nastavio je da prima platu od dubrovačke Matice Srpske. (9)

Pero Goce-Gučetić bio je kao đak kotorske gimnazije  izbačen iz svih škola monarhije zbog uvrede ćesara. Preselio se u Beograd i tu svršio gimnaziju. Za vreme balkanskih ratova borio se u redovima crnogorske vojske. Zajedno sa Jobom, Midžorom i drugim dobrovoljcima borio se u četi Voje Tankosića. Prelaz preko Albanije uništio mu je zdravlje.  Po preporuci Nikole Pašića Gučetić je poslan u Francusku na oporavak. Vratio se i 1921. umro u Herceg Novom gde je u to doba radio njegov otac. Posmrtni ostaci preneti su 30 januara 1938. u Dubrovnik, u obiteljsku grobnicu na Mihajlu brigom pokojnikovog brata Vlaha Goce Gučetića, upravitelja Banovinske bolnice u Dubrovniku. U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je da se građanstvo Herceg Novog na čelu sa predsednikom opštine Mirkom Komnenovićem sa mnogo iskrene sućuti, pažnje i poštovanja, oprostilo od posmrtnih ostataka ,,ovog izglednog predratnog omladinca i nacionaliste.” (10)

Odbor za komemoraciju 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića u Dubrovniku je zajedno sa odborom u Cavtatu priredio komemoraciju 1938. . Predsednik opštine Niko Vragolov uputio je 22 aprila 1938. proglas Cavtaćanima u kome se pozivaju da prisustvuju poklonu  grobu i spomeniku pionira Slavenskog bratstva. U proglasu se ističe : „Okitite svoje domove, da Cavtat u svečanom ruhu dočeka ovaj značajni dan i dođite bratski dočekati poštovaoce dragog namBogišića koji će doći ovaj spomen uveličati. Budimo gordi i ponosni na velike sinove naše slavne prošlosti i na njihovim primjerima izgrađujmo sebi sigurnu i sretnu budućnost”. Dva parobroda Dubrovačke plovidbe prevezla su prvog maja 1938. u Cavtat dubrovačka kulturna i nacionalna društva sa njihovim članovima, na čelu sa „Maticom Srpskom“ u Dubrovniku da pohode i polože vijence na grob i spomenik Valtazara Bogišića. Dubrovačka društva i ustanove dočekali su građani Cavtata. Istog dana uveče u dvorani „Sloge“ u Dubrovniku održano je komemorativno veče gdje je govorio dr. Lujo Bakotić. U Odboru za komemoraciju 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića bili su : Svetozar S. Barbić, predsjednik „Matice Srpske“; Dušan Bašić, predsjednik „Jadranske Straže“ u Dubrovniku; Luko markiz Bona, predsjednik „Dubrovačke građanske muzike“; dr. Đuro Orlić, predsjednik dubr. srp. pjev. društva „Sloga“; Danica Radović, predsjednica „Kneginje Zorke“ u Dubrovniku; Niko kap. Papa, predsjednik „Nove Jugoslavije“; Ivo Šubert, predsjednik „Dubrovačkog radničkog društva“; Niko A. Šutić, starješina Sokolskog društva u Dubrovniku; … . Odbor je 1938. u Dubrovniku izdao Spomenicu dra Valtazara Bogišića. (11)   Dvadesetogodišnjica Ujedinjenja 1938. u Dubrovniku obeležena je postavljanjem spomen-ploče sokolskim borcima streljanim u Boki Kotorskoj 1914/15. : Filipu kap. Hadžiji, Vasi Milišiću i Milanu Srzentiću. Posle svečanog defilea vojske, mornarice, mnogobrojnih članova „Nove Jugoslavije“ i sokolskih četa sa zastavama a čete Orašac i sa svojom muzikom otkrivena je svečano spomen-ploča sokolima, palim za čast i veličinu Otadžbine, među gradskim vratima od Pila, na mjestu određenom za spomen-ploče. Istovremeno sa otkrivanjem spomen-ploče položen je venac na spomenik Ivana Gundulića povodom 300-godišnjice njegove smrti. (12)

List ,,Dubrovnik” preneo je iz sarajevske ,,Jugoslavenske Pošte” osvrt u kome se komentariše : ,,Nedavni pohod grobu nezaboravnog Antuna Fabrisa, pa prenos zemnih ostataka pok. dr. Frana Kulišića i komemoracija 30-godišnjice smrti pok. Bogišića, pokazali su najbolje, da je Dubrovnik … jednodušan kad naglašava … svoju ulogu u značajnoj predigri našeg narodnog oslobođenja i ujedinjenja. … A ,Hrvati” kojima može da komanduje bračanin Roko Mišetić, nisu nikada ulazili ni u jednu kulturnu i narodnu manifestaciju staroga Dubrovnika, jer sva ta kuferaška posljeratna vojska ima veze sa Dubrovnikom koliko i Kamčatka sa Mljetom. Zato ih nacionalni Dubrovnik nije nikada ni želio ni pozivao da budu udionici u poštovanju njegovih vjekovnih svetinja i velikih imena u njegovoj istoriji.” (13) List ,,Dubrovnik” razmatrao je razvoj prilika u Dubrovniku posle Prvog svetskog rata : ,,Ali kako su poslije rata, kroz ova dva decenija šjegli u naš grad mnogi, za prave dubrovčane tuđa i neobična soja, da se udruže sa onima koji su svoje “patriotske” osjećaje ostavili na vječno sjećanje Dubrovniku i Dubrovčanima 1914 godine”. (14) Hrvati o kojima je pisao list ,,Dubrovnik” pokazali su šta znaju u NDH.

Saša Nedeljković

član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene : 

1.  Milan Ž. Živanović, ,,Dubrovnik u borbi za ujedinjenje 1908-1918“, str.97, Beograd 1962;
2. “Pomen sokolima-mučenicima”, ,,Dubrovačka tribuna”, 26 septembra 1934, br. 263, Dubrovnik;
3. „Dubrovčani na grobu pok. Antuna Fabrisa”, br.39, 23. oktobar 1937, „Dubrovnik“, str.1;
4.  Nikola Tolja, „Dubrovački Srbi  katolici: istine i zablude”, Dubrovnik, 2011, str. 460;
5. „Predavanje u „Slozi” profesora beogradskog univerziteta,  Dr. Henrika Barića, Dubrovčanina”,   str. 1,2,3, br.42, „Dubrovnik”, 13 Novembar  1937, Dubrovnik; Nikola Žutić, „Srpstvo, liberalno jugoslavenstvo i hrvatstvo u Dalmaciji 1918-1941 .“, Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku, Zbornik radova I, Beograd,  2010, str. 205 ;
6. „Mrtvi bude uspavani Dubrovnik”, br.42, „Dubrovnik”, 13 Novembar  1937, Dubrovnik, str. 1,2,3;
7. „Zahvala”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 13 Novembar  1937, br. 42, str. 4;
8. „Akademija u Sokolu”,  „Dubrovnik”, Dubrovnik, 13 Novembar  1937, br. 42, str. 4;
9. Milan Rešetar, „Iz pisama pok. Frana Kulišića”, „Dubrovnik”, Dubrovnik,  24  Decembar 1937, br.48,  str. 1,2;

10.  ,,Dubrovačke vijesti”, „Dubrovnik”, Dubrovnik,5 februara 1938, br. 5, str. 3;

11.  „Cavtaćani !”, „Dubrovačke  vijesti“, br. 17, „Dubrovnik”, 30 april 1938, Dubrovnik, str. 3;

12.  „Dubrovačke vjesti“, str. 4, br. 47, 26 novembra 1938; str. 3, br. 48, 3 decembra 1938, „Dubrovnik”;

13.  ,,Koliko i Kamčatka sa Mljetom”, ,,Dubrovnik“, Dubrovnik, 21 maja 1938, br. 20, str. 4;

14.  ,,Nova Jugoslavija”, ,,Dubrovnik“, Dubrovnik, 15 Januara 1938, br.2, str. 2;

Vezane vijesti:

List ,,Dubrovnik” o borcima za oslobođenje i ujedinjenje 1912 – 1918.

Sećanja V. M. Vukmirovića na borbe četnika u Balkanskim ratovima

Saša Nedeljković: Dubrovački Srbi i Savez srpskih kulturnih ustanova

Nedeljković: List ,,Dubrovnik” o pokušajima pohrvaćenja Srba katolika i Bunjevaca

Nedeljković: Dubrovački Srbi

Nedeljković:Bokelji i Boka Kotorska u listu ,,Dubrovnik” od 1937. do 1941 godine

Nova Jugoslavija u Dubrovniku