Nedeljković: Nacionalna društva u Dubrovniku od 1934. do 1940.

Govoreći o značaju Dana Ujedinjenja za Dubrovnik  ,,Dubrovnik”, list Srba katolika,  istakao je : ,,Dubrovnik je srećan što je 1 decembra 1918 g. srećno  dočekao uspostavljanje svoje hijadugodišnje slobode koju mu je tuđin za kratko vrijeme bio prekinuo, …”.   (1)   Patrijarh  Varnava i mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo posetili su 23.septembra 1934. Dubrovnik. O poseti : „veliko mnoštvo naroda prekrililo prostor pred crkvom sv. Vlaha i stvorilo gust špalir  na Trgu kralja Petra, preko kojeg je bio prostrt dugačak crveni ćilim od Orlandovog stuba do Čingrijeve ulice“. Pred Orlandovim stubom bili su među mnoštvom sveta predstavnici vlasti i lokalnih udruženja. Patrijarh je, zahvalivši na dobrodošlici i iskrenoj pažnji starog Dubrovnika, istakao da zbog velelepnog dočeka i pozdravnog govora gradonačelnika vidi čast ukazanu Srpskoj pravoslavnoj crkvi (2)

Vest o atentatu na  kralja Aleksandra izazvala je u Dubrovniku zaprepašćenje. Na ulicama narod  se  okupljao u grupama  interesujući se za vesti. U listu ,,Dubrava” istakli su da se u prvi čas verovalo da  kralj nije mrtav, ali su ubrzo sve nade propale. List ,,Dubrava” opisao je reagovanje sveta u Dubrovniku na  vest o smrti kralja : ,,Na licima građana čitala se je bol i strava, a užurbanost službenih faktora pojačavala je mučan utisak prve noći poslije kobnog događaja. Sve radnje su spontano zatvorene, a kad su i posljedni otišli svojim kućama  da tamo nastave prepričavanja, grad je imao izgled jednog mrtvog napuštenog mjesta. U jutro prije svanuća dana započelo je tužno klecanje zvona. Svi oni, koji su po običaju rano ustali da budu udionici svakodnevnog jutarnjeg života na Gundulićevoj poljani, stajali su zabezeknuti pred težinom događaja. … Pod utiskom strašne tragedije život je zamro. Radnje su ostale zatvorene preko cijelog dana. Školska djeca vratila su se svojim kućama. Za čas grad je bio u strogoj crnini. U izlozima trgovina izložena je Kraljeva slika, ovijena crnim velom.” Razarač Dubrovnik 13 oktobra 1934. noseći kovčeg ubijenog kralja prošao je između Lokruma i Dubrovnika laganom vožnjom uz samu obalu. Građanstvo je bilo iskupljeno na pristaništu i putu iz Cavtata.  List ,,Dubrava” opisao je poslednji zbogom Dubrovnika kralju : ,,Svečanu noćnu tišinu razbili su opet jecaji klecajućih zvona. Narod je istrčao iz svojih domova. Ploče, Porporela, gradski miri, Lovrijenac, Gradac i Danče vrve u to noćno doba neobičnim životom. Hiljade plamsajućih svjećica i hiljade jecajućih srdaca pružaju veličanstveno turoban prizor. Sve stoji mirno pobožno i čeka … Na horizontu iza Mrkane i Bobare pojavio se je razarač … Zaplovio je put Grada … Plamenovi svijećica gibaju se na posljednji pozdrav, a grobnom tišinom prolomi se suzama prigušeni poklik ,,Slava Kralju Aleksandru”.(3) Preko hiljadu građana otputovalo je iz Dubrovnika posebnim parobrodom u Split, da se tamo poklone zemnim ostacima kralja Aleksandra. (4) Dan pre  kraljeve sahrane  građani  su  uveče formirali žalobnu povorku koja je u svečanoj tišini prošla Dubrovnikom i pred Dvorom odala poštu uspomeni kralja Aleksandra. (5) Na dan kraljeve sahrane održani su pomeni u svim crkvama. U 10 sati ujutro održane su zadušnice u Stolnoj crkvi. Pored mnogobrojnog naroda bili su prisutni svi predstavnici vlasti. U sredini crkve bio je postavljen veliki katafalk. Ceremonija je počela sviranjem Betovenovog marša, koji je izveo orkestar Dubrovačke filharmonije. Dubrovački biskup Carević održao je sa propovedaonice govor o kralju Aleksandru, istakavši načelno stanovište Rimokatoličke crkve prema ovom kao i prema svim drugim atentatima.  Crkveni Pjevački Zbor pevao je ,,Pomiluj mene Bože”. Pjevačko društvo ,,Dubrava” otpjevalo je Smetaninu ,,Slava Tebi veleslavni Sine”. Sledila je molitva  za mladog kralja Petra II. Pred crkvom je bio postavljen zvučnik tako da je publika u velikom broju pratila  van crkve žalobnu ceremoniju. U 11 sati održan je svečani pomen u Pravoslavnoj crkvi. Za vreme obreda pevao je mešoviti hor Dubrovačkog  Srpskog  Pjevačkog Društva ,,Sloga”. Istog jutra održan su pomeni kod muslimana i jevreja, kojima je prisustvovalo mnogo naroda.

U 3 sata posle podne našla su se na Pilama sva društva, uredi, škole i građanstvo. List ,,Dubrava” istakao je : ,,Pile su bile zborno mjesto sa kojega je krenula impozatna povorka, kakove Dubrovnik nije vidio. Sve je tiho. Na svačijem licu održavala se je tuga i ozbiljnost momenta. Svrstavanje povorke izvršeno je bez naređenja i komande. Njema povorka kretala se je putem iza grada, Aleksandrovom te Kralja Petra ulicom. Nebo je bilo tmurno. Turobni jesenski dan, sa kišom, koja je malo kasnije počela padati, stvarao je harmoniju u atmosferi bola, crnine i klecanja zvona. Povorka je stigla pred Dvor. Ogromna masa poklekla je na znak sirene. Iz pognutih glava letjele su misli put Oplenca, tamo put otvorenog groba, koji je tog časa primao zemne ostatke Viteškog Kralja Aleksandra  I  Ujedinitelja. Pet minuta šutnje prekinuli su zvukovi državne himne. Narod je ustao i razišao se svojim kućama. Dubrovnik je na dostojanstven način odao posljednu počast svome Viteškom Kralju.” (6) Povodom trogodišnjice smrti kralja Aleksandra u listu ,,Dubrovniku” istaknuto je : ,, … Dozivlje nam se u pamet najprije ono doba, kad je Viteški Kralj naš kao još sasvim nejako dijete živio god. 1889 za tri mjeseca u Gružu i u Dubrovniku… kad je dražešću svojom i djetinjskom milotom očaravao mnoge Dubrovčane i Dubrovnik. … posjeta Dubrovniku 27 septembra 1925, i 5 januara 1929 …  Onaj do krajnje mjere dirljivi prolazak u tišini noćnoj na parobrodu ,,Dubrovniku” mrtvog tijela Viteškog Kralja ispod zidina gradskih i Lovrijenca; one mnoge zapaljene voštanice duboko ražalošćenog naroda na Dančama i Porporeli; … Onaj dirljivi momenat naroda koji je pobožno bio kleknuo pred našim ,,Dvorom” u času spuštanja mrtvog tijela Kralja Mučenika u grobnici na Oplencu; …”.(7)  Na sastanku građana  2 novembra 1934. u gradskoj vijećnici osnovan je odbor za podizanje spomenika kralju Aleksandru u Dubrovniku. U Odboru su bili počasni predsjednik dubrovački biskup dr. Josip Carević; počasni podpredsjednik paroh i Arh. namjesnik dubrovački Božidar Mitrović; predsednik odbora dr. Miće Mičić, načelnik opštine dubrovačke; podpredsjednik  Jovo Bravačić; tajnik Branko Hope; blagajnik Niko Šutić, starešina Sokolskog društva Dubrovnik; Miroslav Piletić, predsjednik Oblasnog odbora Narodne Obrane; Kristo Brailo, član Dubrovačkog Radničkog Društva;  profesor Novak Bukvić, član Narodne Obrane; pukovnik Čolak Antić, komandant mjesta; dr. Milorad Medini; … . (8)

Od Ujedinjenja 1918. u Dubrovniku zajedno su delovala srpska i jugoslovenska društva nasuprot hrvatskim separatističkim udruženjima. Deo katoličkih sveštenika na sve moguće načine podržavao je hrvatska društva  u Dubrovniku. Dubrovački biskup dr. Josip Marija Carević organizovao je Duhovni koncert u Dubrovniku radi pribavljanja sredstava za pomoć siromašnima i nezaposlenima. Biskup Carević  je pozvao samo neka društva na  saradnju. Među njima su bili Hrvatsko pjevačko društvo ,,Gundulić” i Pjevačko društvo ,,Dubrava”. Zbog načina na koji je organizovana akcija došlo je do protesta.  U članku ,,Duhovni koncerat” u hrvatskom listu ,,Dubrava” opisana je reakcija pristalica društava koja nisu pozvana. Prvi protesti izbili su među  aktivnim članovima Dubrovačke Filharmonije. U Upravi Dubrovačke Filharmonije trajala je dva dana  mučna sjednica. Podneli su ostavke predsjednik prof. Lucijan Marčić i dr. Zvonimir Stojković, član uprave Dubrovačkog Kurorhestra. Nacionalna društva održala su sastanak 7. marta 1935. u Sokolani. Proglas koji je upućen građanstvu kao protest što i ta društva nijesu pozvana da sudeluju u akciji za siromašne i nezaposlene potpisali su : Jugoslovensko Muslimansko društvo ,,Preporod”, Pododbor društva ,,Kneginja Zorka”, Savez ratnih dobrovoljaca, Udruženje rezervnih oficira, Udruženje ,,Čuvaćemo Jugoslaviju”, Dubrovačko Srpsko pjevačko društvo ,,Sloga”, Dubrovačko radničko društvo, Oblasni odbor narodne obrane, Sokolsko društvo, Udruženje četnika, Udruženje ratnih invalida, Dobrovoljna vatrogasna četa, O.N.O. ,,Nova Jugoslavija”. (9)

Najbrojnije i najaktivnije  nacionalno društavo u Dubrovniku bilo je Sokolsko društvo Dubrovnik. Na poziv Sokolskog društva u Dubrovniku upučenog 1937. dubrovačkim društvima i ustanovama da u Petrovoj Petoljetki  izvrše humana djela zavetovali  su se : 1) Pododbor društva Kneginje Zorke pomagaće starce i starice u domu na Posatu i o Uskrsu će svake godine obući 15 siromašnih đaka osnovnih škola; 2) H.P.D. ,,Orjen” nastojaće da uredi puteve i podigne planinski dom; 3) Državna Pomorska trgovačka akademija uzgajaće đake u sokolskom duhu …; 4) Lječničko udruženje sprema se održavati pučka predavanja; 5) Ženska zanatska škola osnovaće fond za siromašnu djecu;  6) Š.K. Građanski i Š.K. Velebit odigraće utakmice i prihod odrediti za fond Petrove Petoljetke; 7) Vatrogasna četa nabaviće neke vatrogasne sprave, povećati broj izvršujućeg članstva i širiti ljubav i slogu po načelu  „Brat je mio koje vjere bio”; 8) Jevrejska vjeroispovijedna opština će za vreme petoletke svake godine na 9 oktobra odjenuti 5 siromašnih đaka sokola. To je i uradila 1937.; 9)  „Nova  Jugoslavija” zasadiće 1.000 komada borovih sadnica na Srđu. Osnovaće „fond kralja Petra II”. Po okolnim selima sokolske čete su se zavetovale da će  podizati sokolske domove, spomen česme, spomenike. Građani su davali priloge za podizanje sokolskih domova. (10)

Hrvatska štampa u Dubrovniku napadala je  sokole. U listu ,,Dubrava” objavljena su dva članka o selu potpisana sa  S.T. Seljak i Župljanin. U članku potpisananom sa  S.T. Seljak u listu ,,Dubrava” ističe se : ,, … Danas je na selu i učitelju i načelniku, pa čak i nekojem župniku … prva briga, da se podigne koji dom za gimnastiku, sve to na teret jadnog sela i seljačkih žuljeva, a za školu malo se daje. … Događa se čak i to, ako je đak dobar i dobro uči čitati, pisati i računati, ali ako nije dobar akrobata na prečki, da dobiva drugi red.” (11) I ako se u članku nigde ne pominju sokoli nije teško zaključiti da se govori o njima.

Banska uprava Zetske banovine na Cetinju rešila je 4. 11. 1935. da razdeli seljacima sadnice voća i agruma (naranče, mandarine i limuni) u pola cene, za sedmicu sadnje voća. Svoju odluku je raspisala kao hitnu sreskim načelništvima, a oni opštinama i sokolskim četama.  List ,,Dubrava” objavio je dopis jednog  seljaka koji se potpisao kao Župljanin  i koji se žalio da dok je Sokolska četa u Mlinima bila obaveštena seljaci nisu dobili nikakvo obaveštenje. Čuvši za tu podelu neki su se obraćali svom seoskom glavaru, da li ima i za seljake, ali je ovaj 27. 11.1935. dobio glas od opštine, da je od 1 do 8.12.1935. nedelja sadnje voća, i da se sadnice dobijaju iz Banskih rasadnika. Od seljaka se niko nije koristio sadnicama. Pisac članka je istakao da su u redovima  sokolske čete u Mlinima ljudi pretežno drugih zvanja koji nemaju pojma o uzgajanju voća. (12)

Dubrovačko Srpsko Pjevačko Društvo „Sloga” proslavljalo je svake godine svoju slavu Svetog Savu.  Plan proslave objavljen je 1939. u listu ,,Dubrovnik”. U crkvi mešoviti hor „Sloge” izveo je liturgiju Čajkovskog. U društvenim prostorijama u prisustvu članova i njihovih porodica, predstavnika vlasti i korporacija sečen je slavski kolač uz kratak prigodni program. Uveče se održavao svečani svetosavski bal sa koncertom u prostorijama hotela Imperijala. Formiran je naročiti odbor dubrovačke mladosti koji se brinuo o uspehu svetosavske zabave. (13)  Nacionalna društva nastojala su da zbliže katolike i pravoslavne  zajedničkim radom u društvima i zajedničkim proslavama. List Srba katolika  ,,Dubrovnik” isticao je za proslavu Svetog Save : ,,U Dubrovniku je uvijek bio običaj da i pravoslavci i katolici, naročito omladina, proslave taj dan zajednički. I to je bilo pod Austrijom, koja je zna se sa kakvom ,,simpatijom” gledala na te manifestacije; ali ih ipak nije nikad zabranjivala. Od oslobođenja, nevjerovatno ali istinito, katoličkoj školskoj omladini zabranjuje se prisustvovanje proslavi Sv. Save, koja se osim crkvenog dijela, sastoji u predavanju o Sv. Savi u školi, i skromnoj večernjoj zabavi u društvenim lokalima.” (14)

Na đurđevdanski uranak u Lapad 1939. u 5 sati izašli su vojska, sokoli, omladina i članovi svih nacionalnih društava. Vratili su se u grad sa  muzikom na čelu. Na vest o smrti prof. Pavla Popovića sva nacionalno-kulturna društva u Dubrovniku izvjestila su u znak žalosti crne zastave  i ožalošćenoj rodbini uputila telegrame saučešća. Srbe Dubrovčane na sahrani zastupao je prof. Pavle Stevanović koji je u njihovo ime položio venac sa natpisom : velikom prijatelju Srbi Dubrovčani. Maticu srpsku u Dubrovniku zastupao je dr. Ćorović.  Sva nacionalna društva izvestila su crne zastave na godišnjicu atentata na kralja Aleksandra  9 oktobra 1939. U pravoslavnoj crkvi sv. Blagoveštenja održan je parastos za pokoj duše kralja Aleksandra. Činodejstvovala su četiri sveštenika, a preko opijela odgovarao je mješoviti hor D.S.P.D.,,Sloga”. Crkva je bila prepuna naroda. Uveče je održana svečana komemoracija u sokolani. (15)

Povodom početka pregovora između Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka Sokoli grada Dubrovnika i okoline uputili su predstavku 24. maja 1939. u kojoj se ističe: „Dubrovnik sa svojim hercegovačkim zaleđem čini jednu nerazdvojnu geografsku, ekonomsku pa i stratešku cjelinu. Otcjepljenje Dubrovnika od njegovog prirodnog zaleđa i pripajanje ma kakvoj interesnoj sferi, značilo bi ekonomsku smrt ovog ponosa Jugoslavije”. Sokoli Dubrovnika su, zbog toga, isključivali svaku mogućnost prihvatanja predloga V. Mačeka u pogledu Dubrovnika i dubrovačkog sreza, uopšte, teritorije od Neretve prema jugu. (16)

Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske  banovine  i  dodeljen  novostvorenoj  Banovini  Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa progonima svih onih koje su smatrali protivnicima nezavisne Hrvatske. U listu ,,Dubrovnik” istaknuto je : ,,Najnoviji razvoj prilika … metnuo je  Dubrovnik u veoma neprirodan geografski položaj, koji ga je doveo u vezu sa onim krajevima, sa kojima nikada nije imao, ama baš ništa, zajedničkog. Došavši u takav položaj, on je sada izložen nemilim, bezrazložnim a često do nevjerovatnosti teškim udarcima koji bez milosti pogađaju, bez razlike imena, sve rodoljubne elemente u njemu. U tako teškim prilikama moramo da vodimo borbu i da uzimljemo u zaštitu nacionalni elemenat u  Dubrovniku, kojemu se suprostavlja  povampireni duh iz 1914 godine.” (17)

Prilikom obeležavanja godišnjice oslobođenja Dubrovnika 13. novembra 1939. Odbor dubrovačkih  nacionalnih i kulturnih udruženja uputio je proglas : ,,Dubrovčani, Zaslugom ,,odgovornih” i ,,neodgovornih” već više od dva decenija stavlja se u iskušenje vaša vjera u najveće i neprikosnovene svetinje Otačbine, tradicije i idejne vrednosti na kojima su vaši očevi izgradili slovinski kult – ogledalo duše starog kulturnog i slobodnog Dubrovnika. Ali kao što ni silna ćesarska vlast u prišlosti, ni crne pobožne želje koje su joj neograničeno služile, nijesu uspjevale da u vama ubiju Vjeru i dostojanstvo slobodnih građana – tako ni savremene nevolje neće uspjeti da vas ,,asimiliraju” po željama, koje su vam uvjek bile tuđe. Vi ste kroz dugu predratnu i poratnu historiju više puta jasno pokazali, da znate ostati gospodari svoje volje; … i zadržati dostojanstven stav prema svakomu i prema svakoj suvišnoj povici i pretnji. Dajući svakome svoje … vi ste dvadeset godina redom, na 13 novembra, javno manifestovali priznanje i zahvalnost Belim Orlovima, sinovima male predkumanovske Srbije, za sve što su dali za naš stari slovinski ideal, ostavljajući kosti po krvavim klisurama čitavog Balkana. “Dubrovčani, Pretstavnici svih dubrovačkih  kulturnih i  nacionalnih ustanova, koji vam upućuju ovu poruku, pozivlju vas, da i ove godine ponovite manifestaciju poštenja i dostojanstva. U granicama onoga što vam je danas dopušteno, odužite se borcima u koje smo vjerovali i u koje danas vjerujemo, jer su bili veliki u pregaranju i umiranju za slobodu i jedinstvo našega naroda. Nije važno hoće li ta naša manifestacija proći kroz gradske ulice. Dovoljno je da prođe kroz naše duše i da niko više ne bude u sumnji da smo uz sva iskušenja i poniženja ostali vjerni idealima najjačih i najsvetlijih imena u historiji starog i slobodnog Slovinskog Dubrovnika. ..”.(18)

Zagrebački  list „Obzor” preneo je vest „Dubrovnika” da je iz Dubrovnika iselilo preko 1.000 „našeg pravoslavnog elementa”. „Dubrovnik” je istakao : „ali „Obzor” nije upotpunio tu našu tvrdnju, nije naveo uzrok zašto su se ti ljudi iselili, pa ako naša tvrdnja ne odgovara istini, da nas prekori, a ako je tačna, da osudi one koji su vinovnici ovoga nesnosnog stanja u Dubrovniku.“(19)

Uprkos progonima Savjet dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova (Dubrovačka Građanska muzika, Dubrovačko Radničko društvo, D.S.P.D.„Sloga”, Matica Srpska, Narodna Odbrana, O.N.O.„Nova Jugoslavija”, Pododbor društva Knjeginja Zorka i Sokolsko Društvo) proslavio je godišnjicu  oslobođenja  svog  grada  13 novembar 1940.  List  je  konstatovao  da  dok  su  srpska  i  jugoslovenska  društva  istakla  državne  zastave  „kao  prestavnici  istinskog  i  pravog  Dubrovnika – Općina  i  hrvatska  udruženja  tog  dana  davali  su  izgled  potpuno  jednak  svim   XIII novembra  u  bivšoj  Austriji.” (20)

Da bi pomogli rad Dubrovačke Građanske Muzike dubrovačka nacionalna udruženja priredila su 9. marta 1940. u hotelu Imperial zabavu sa igrankom. U fond Muzike priložio je Dušan Traživuk 100 dinara a Antun Nardeli i Dušan Babić po 50 dinara. (21)

Skromna proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku 1. decembra 1940, ograničena je na svečanost priređenu u Sokolani. U prostorijama sokola na prvom spratu Sponze održavane su priredbe i predavanja. List „Dubrovnik“ pisao je o proslavi: „Društvima koja bi se usudila da ne poslušaju …..g. šef policije zapretio je upotrebom sile i hapšenjem članova uprave. … Pred vratima svih zgrada u kojima se nalaze nacijonalna društva stajalo je na dan Ujedinjenja po dva i tri policajca u uniformi ili bez nje. … Posebnu pažnju privlačila je silueta jednog bivšeg c. k. policijskog agenta koji je pod svodovima Sponze brojio i kontrolisao učesnike na svečanoj sjednici Sokolskog društva, taman onako i sa onog mjesta, sa kojega nas je kontrolisao 1912. godine, … Dvadeset koračaja od biv. c. k. agenta u službi današnje policije – vidjeli smo tri mlada čovjeka; … Na licu i u očima mogao si im jasno pročitati, da vrše onaj isti posao, kojega je toga časa vršio biv. c. k. policijski agent, te sa različitom dužnosti, da o onome što su vidjeli referišu nekomu drugomu, koji vodi računa o onima koje strah i persekucije još nijesu izvukle iz Sokolane i kruga nacionalnog Dubrovnika.”(22) Po podacima iz knjige „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945“, na području dubrovačke opštine posle uspostave Banovine Hrvatske obustavile su delatnost „Srpsko humano društvo „Knjeginja Zorka“ i Srpska narodna ženska zadruga. (23)

Od Ujedinjenja 1918. u Dubrovniku su  zajedno delovala srpska i jugoslovenska društva kao nacionalna društva nasuprot udruženjima hrvatskih separatista.  Društva su okupljala Srbe kako rimokatoličke tako i pravoslavne i muslimanske vere. Delovala su pojedinačno za ono zašto su osnovana  i zajedno kada su zajednički nastupali na raznim manifestacijama ili kada je trebala pomoć drugom društvu oko prostorija.  Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik je odvojen od Zetske  banovine  i   dodeljen  novostvorenoj  Banovini  Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa progonima svih onih koje su smatrali protivnicima nezavisne Hrvatske.  Nacionalna društva su zbila redove, pomagala jedna drugom i osnovala Savjet dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova. Savjet je nastavio da organizuje proslave uprkos smetnjama i zabranama vlasti HSS u Banovini Hrvatskoj.

Saša Nedeljković član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :

1. ,,Da se razumijemo”, ,,Dubrovnik”, Dubrovnik, 16 decembra 1939, br. 50, str.2;

2.Veljko Đurić Mišina, „Varnava–patrijarh srpski”,str.121,Beograd,Savindan 2009;

3. ,,Dubrovnik je na dostojan način odao posljednju počast svome Viteškom Kralju”, ,,Posljednji zbogom Dubrovnika”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str. 1, 2;

4.,,Komemorativna sjednica Gradskog poglavarstva”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str.2;

5. Gradska hronika,  ,,Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str.2;

6. ,,Dubrovnik je na dostojan način odao posljednju počast svome Viteškom Kralju”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, 20 listopada 1934 godine, God. II, br. 18, str. 2;

7. ,,Tužna trogodišnjica tragične smrti”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 9 Oktobar 1937, br. 37,  str. 1;

8. ,,Osnutak dubrovačkog odbora za podizanje spomenika blagopok. Viteškom Kralju Aleksandru I. Ujedinitelju”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, 17 studenog 1934 godine, God. II, br. 19, str. 1,3;

9. ,,Duhovni koncerat”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, 15 ožujka 1935, br. 25, str. 1;

10. „Petrova Petoljetka u društvima i ustanovama”,  „Dubrovnik”, Dubrovnik,     23. Oktobar 1937, br. 39, str. 4;

11. S.T. seljak, ,,Naše selo i prosvjeta”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, 28 veljače 1935, br. 24, str.3;

12. Župljanin, ,,Kroz našu okolicu”, ,,Dubrava”, Dubrovnik, na Badnji dan 1935, br. 43, str.12;

13.,,Svetosavska zabava”, ,,Dubrovnik”, Dubrovnik, 21 januara 1939, br.3, str.3,4;

14. ,,Dolje sa predrasudama”, ,,Dubrovnik”, Dubrovnik, 30 decembra 1939, br. 52, str. 1;

15. ,,Đurđevdanski uranak”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 6 maja 1939, br. 18, str. 4; ,,Žalost za pok. prof. Pavlom Popovićem”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 10 juna 1939, br. 23, str.4; ,,9 oktobra”,  „Dubrovnik”, Dubrovnik, br. 41, str.4;

16. Nikola Žutić, „Sokoli“,  Beograd 1991, str. 231;

17. ,,Našim poštovanim pretplatnicima i prijateljima”, ,,Dubrovnik”, Dubrovnik, 30 decembra 1939, br. 52, str. 4;

18.,,Proglas na Dubrovčane”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 25 novembra 1939, br.47, str. 4;

19. „Jedno objašnjenje”, „Dubrovnik”, 12 oktobra 1940, br.40, Bokeška štamparija, Kotor-Dubrovnik, str. 3;

20. „Kroz grad i predgrađe”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 16.novembra 1940, br.45, str.3 – 4;

21. ,,U korist naše muzike”, „Dubrovnik”,2 marta 1940, br. 9, Dubrovnik, str.4;

22.”Mozaik današnjice”,”Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 14 decembra 1940,  br. 49,  str. 3-4;

23. Dušan Plenča, „Odnos građanskih političkih struktura Dubrovnika prema borbi za nacionalno oslobođenje i socijalni preobražaj (1941-1945)” „Dubrovnik u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945“, Split 1985, str. 1050;

Vezane vijesti:

NEDELjKOVIĆ DUBROVAČKI SRBI U 19. VEKU

List ,,Dubrovnik” o borcima za oslobođenje i ujedinjenje 1912 – 1918.

Sećanja V. M. Vukmirovića na borbe četnika u Balkanskim ratovima

Saša Nedeljković: Dubrovački Srbi i Savez srpskih kulturnih ustanova

Nedeljković: List ,,Dubrovnik” o pokušajima pohrvaćenja Srba katolika i Bunjevaca

Nedeljković: Dubrovački Srbi

Nedeljković:Bokelji i Boka Kotorska u listu ,,Dubrovnik” od 1937. do 1941 godine

Nova Jugoslavija u Dubrovniku