Najcrnji dani u srpskoj istoriji

SERIJA: SRBI U HRVATSKOJ, POLOŽAJ,  PRAVA, ŽIVOT (2)

Piše: Zdravko Elez

Od aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine za srpski narod u Hrvatskoj, ali i u celini, dolaze crni dani. U oba svetska rata bili su suočeni sa genocidom neslućenih razmera, u Prvom je vinovnik bila Austrougarska, a u drugom fašističjka Nemačka i ustaška Hrvatska. Evo u kratkim crtama taj najcrnji period naše istorije.

Vreme između pomenute aneksije i Velikog rata obeležen je razvojem ekstremnih struja i kod Srba i Hrvata. Srpsko-hrvatsku neslogu, na sve moguće načine podgrevao je Beč, koji je da bi napravio što dublji jaz između dva naroda, prvo Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Pešte. To je odgovaralo Hrvatima koji su svoje interese stavili u službu Ugarske, a Srbi su već tih godina bili izloženi besomučnom nasilju, koje je trajalo sve do 1918. godine. Iza svega se krila Austrougarska koja je reformu monarhije želela po svaku cenu da izvrši na račun i štetu Srba.

Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadašnjem hrvatskom prostoru postali „veleizdajnički narod”. Antisrpskih demonstracija, uz rušenje i skrnavljenje grobalja i crkava, bilo je u Zagrebu, Đakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u dalmatinskim gradovima Šibeniku, Splitu i Dubrovniku.

Posle objavljene mobilizacije avgusta 1914. godine, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, čak i streljani, a mnogi su proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vršeno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optužbama za „vređanje Cara i velikosrpsku propagandu”. Došlo je čak i do javnih suđenja u Zagrebu, gde su na „crnu klupu” seli dr Srđan Budisavljević, poslanik i dr Laza Popović, dr Milan Teodorović i Đorđe Gavrilović. Tokom 1916. montiranih procesa bilo je i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena još na početku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi: „Novi Srbobran”, „Srpski Glas” i „Dubrovnik”.

Nažalost, za vreme Prvog svetskog rata i veliki broj Srba sa teritorije današnje Hrvatske učestvuje u ratu na strani Austrougarske. Svetozar Borojević, je jedan od tih ljudi, koji su se posebno istakli u borbi ptotiv svoga roda i za te zasluge dobio je čin feldmaršala. Tih užasnih ratnih godina nije bilo nigde lako biti Srbin. Svi ti tragični događaji su dobro znani, pa ih ovom prilikom posebno nećemo predstavljati.

Zanimljivo je možda iz tog perioda pomenuti Majsku i Krfsku deklaraciju, kojima se otvaraju mogućnosti buduće zajedničke države južnih Slovena. Pod znanim oklonostima do ujedinjenja je i došlo odmah po završetku Prvog svetskog rata, kada su Srbi propustili istorijsku priliku da reše srpsko nacionalno pitanje na prostoru biše Jugoslavije. Iz tog perioda valja pomenuti formiranje Nacionalnog veća Slovenaca, Hrvata i Srba, koje je težilo jednakosti u novonastaloj Državi Slovenaca, Hrvata i Srba. Svetozar Pribićević održao je govor u Hrvatskom saboru 29. oktobra 1918. godine na kojem je među ostalim izjavio da su u zajedničkoj državi Slovenci, Hrvati i Srbi potpuno jednak faktor i da su ta tri narodna imena izraz za jednu politiku i narodnu svest.

Na Svetozara Pribićevića i njegove sledbenike nakon ujedinjenja Države SHS sa Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pada glavnina mržnje Hrvata zbog neravnopravnog, iznuđenog ujedinjenja, a potom i zbog političke, privredne i nacionalne represije velikih razmera koja je usledila odmah nakon ujedinjenja. Pribićević je u zajedničkoj vladi sa radikalom Nikolom Pašićem izdržao svega godinu dana. Samostalna demokratska stranka, kako se zvala Pribićevića stranka, težila je integralnom jugoslovenstvu i jakoj nacionalnoj državi. Od 1925. godine pa sve do 1939. Samostalna demokratska stranka, kao najjača stranka hrvatskih Srba, ne izlazi iz opozicije, a i 1939. godine se vraća na vlast kao koalicioni partner Hrvatske seljačke stranke u Seljačko-demokratskoj koaliciji. Pribićević će svoj život završiti zatvoren u Pragu 1936. godine, ali će njegova ideja o saradnji hrvatskih i srpskih političara preživeti sve do Drugog svetskog rata.

Prema etničkoj mapi srpskohrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine rađena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90 odsto stanovništva u Zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskoj Zagori, činili su Srbi. Tada je u granicama današnje Hrvatske bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, međutim, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), nemački vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj čine 31 % stanovništva i da su najviše koncentrisani u Savskoj, Vrbaskoj i Primorskoj banovini. U nemačkim službenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine, živelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpsko-pravoslavnih eparhija, od čega su četiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebačka, Gornjokarlovačka i Šibenska.

Osnivanjem Komunističke partije Hrvatske 1937. godine, sve je veći broj Srba seljaka okupljen u ovoj stranci. Sporazumom Cvetković—Maček 1939. godine u kojem učestvuje kao partner Hrvatska seljačka stranka i Samostalna demokratska stranka, stvorena je Banovina Hrvatska. Jedan deo Srba nezadovoljan je tim rešenjem te traže stvaranje nove političke jedinice, Srpske krajine, sastavljene od delova Bosanske i Hrvatske krajine. Ipak, zbog vrlo male podrške toj grupi, do stvaranja takve jedinice nije došlo.

Uspostavom Nezavisne Države Hrvatske 1941. godine počelo je najtragičnije razdoblje u istoriji srpskog naroda u Hrvatskoj. Dolaskom Ante Pavelića i ustaša na vlast, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti genocidu. To je ozakonjeno „Odredbama za obranu naroda i države”, zatim „Odredbom o zabrani ćirilice” i „Naredbom o obeležavanju pravoslavaca” trakom sa natpisom „P”, kao i „Odredbom za jezička pitanja”, koja je imala za cilj da da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, diskriminacija i genocid nad Srbima bio je legalizovan. Formirani su brojni logori u kojima su zatvarani, mučeni i ubijani Srbi, a logor Jasenovac je sinonim za zlo ustaške Hrvatske, stratište na kome je zauvek ostalo 800 000 Srba, Jevreja, Roma i drugih nehrvata. I pored te užasne činjenice i današnja hrvatska vlast osporava i broj žrtava. I najnovija knjiga „Mit o Jasenovcu“ relativizuje fašizam, umanjuje broj žrtava logora i pokazuje simpatije prema ustaškom pokretu i NDH.

Kako su bili svesni da ih u NDH čeka klanje Srbi su podigli ustanak i koliko je to bilo moguće suprotstavili se nacistima i fašistima. Tokom rata, a već kada se nagoveštavao ishod srpskom pokretu priključili su se i mnogi Hrvati i pod barjakom komunista ponovo se rađa ideja o Jugoslaviji, iako Srbi nose užasne ožiljke genocida.

Odmah nakon Drugog svetskog rata prividno su obnovljene neke „srpske institucije”, kao na primer Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, ali je i on brzo raspušten. Beležimo i primer gormiranja Glavnog odbora Srba u Hrvatskoj koji nastaje na Kongresu Srba u Hrvatskoj, održanom 29. i 30. septembra 1945. godine, sa trideset hiljada učesnika. Iako je Kongres održan kao prvi po redu, nikada više nije postavljeno pitanje njegovovog ponovnog sazivanja, a o delatnosti Glavnog odbora takođe se ne može mnogo više reći jer se ne zna niti je li i kako je prestao da radi.

Hrvatske komunističke vlasti i u FNRJ nastavile sa uništavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaleđa od 1947. do 1957. godine, potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno oštećene obzirom da su se nalazile u italijanskoj okupacionoj zoni ili su bile pod partizanskom vlašću. O tome postoji zvanična odluka Narodnooslobodilačkog odbora u Udbini, u Lici, a biskupa Antuna Akšamovića, koji je srpske crkve pretvarao u katoličke, odlikovali su i dr Ante Pavelić 1943. i Josip Broz Tito 1957. godine ordenom Bratstva i jedinstva. Stvaranjem „avnojske” Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi u Hrvatskoj povratili su status državotvornog konstitutivnog naroda u Hrvatskoj, sve do 1990. godine, ali nisu mnogo poboljšali svoj nacionalni položaj. Nepostojanjem nacionalnih obrazovnih i kulturnih institucija, sve su više gurani u hrvatski mentalitet, korišćenje hrvatskog jezika i zaboravljanje ćirilice. Masa je iseljena u Srbiju u kolonizaciji posle Drugog svetskog rata, a te nove generacije umnogome su zaboravile poreklo i korene.

Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja budućih kontura FNRJ. Tu ideju lansirao je Moša Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao što sličan plan Dušana Brkića, Rada Žigića i Danice Opačić, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati Vladimir Bakarić. Od institucija Srbi su imali Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list „Srpska Riječ”, koji je štampan ćirilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u „Prosvjeta”, kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno društvo. Ogranci „Prosvjete” postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu i mnogim drugim mestima. Međutim, već kod prvog hrvatsko-srpskog međunacionalnog sukoba početkom sedamdesetih, to društvo je zabranjeno kao „leglo srpskih nacionalista”.

Od pojave Maspoka, ali i nakon njegovog gašenja, u Hrvatskoj su srpska reč i ćirilica, nezvanično bile ukinute, a sa njima i sve zvanične srpske institucije, dok su iz školskih udžbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova vlada u Zagrebu nikada nije imala novca, dok je istovremeno podizala nove katoličke crkve i obnavljala stare, pa čak i u Vojvodini.

Ovo gušenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta potpomognuto je prećutnom politikom Saveza komunista Hrvatske i Jugoslavije pa nije čudo što je tada nametnuto mišljenje o „tisućljetnoj hrvatskoj kulturi” i „srpskom opanku”. Sa jačanjem intencija o povratku srpske državnosti i srpstva u političkom životu posttitovske Jugoslavije, došlo je najpre u kninskoj Krajini do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dušana Starčevića, u Benkovcu je obnovljen rad Kulturno-prosvetnog društva Prosvjeta, a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opačić osnovao Srpsko kulturno društvo Zora. Godine 1989, Krajišnici su u svom selu Kosovu kod Knina proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na Kosovu Polju. U Kninu je već postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list.

Sa druge strane, Hrvati podržani od zapadnih sila i Vatikana, sve agresivnije nastupaju s pozicija povampirenih ustaških ideja, a njihovi lideri na čelu sa Franjom Tuđmanom, nekadašnjim komunistom i partizanom, već tada otvoreno udaraju na srpsko biće, što je bio uvod u krvavi rat devedesetih godina prošlog veka.

Sutra: „Oluja“ traje više od dve decenije

Serijal „Srbi u Hrvatskoj, položaj, prava, život“ u okviru projekta Položaj Srba u zemljama regiona pomogla je Uprava za saradnju s dijasporom i Srbima u regionu Ministarstva spoljnih poslova Vlade Srbije

Izvor: Portal „Tamo daleko“