Mira Radojević: „Dekonstrukcije jasenovačkog mita“ – razlozi i posledice

Zbog čega vodeći mediji neretko tvrde kako su se „istoričari složili“ da broj jasenovačkih žrtava odgovara procenama Muzeja žrtava genocida? To jednostavno nije tačno.

Izvor: Pečat, 5. 11. 2021.

Teško je oteti se utisku da smo poslednjih tridesetak godina, naročito u najnovije vreme, postali nevoljni svedoci, učesnici i žrtve jednog čudovišnog procesa u kome se naopako okreće sve ono što smo kao nacija znali o svojoj prošlosti, u šta smo verovali i na šta smo se oslanjali. „Nesrećni srpski narod“, napisao je u predvečerje Drugog svetskog rata Milan Grol, svakih je deset godina „zaluđivan drugom ideologijom“, sve dok nije izgubio svest o vrednostima kojima se rukovodio dok se pod svojim zastavama borio za mesto pod suncem.

Situacija je danas, čini se još teža i neizvesnija, bez obzira na to što je pojedini istoričari porede s početkom 20. veka. Nije ovde reč „samo o Jasenovcu“ i o broju njegovih žrtava. Komentarišući proteste zbog njihovog umanjivanja i isticanja da je realno govoriti o 100 ili 120 hiljada ubijenih ljudi, Dubravka Stojanović je cinično kazala da onaj kome je malo „može da dodaje“

Stipe Pilić (Izvor: Pečat)

Analizirajući smisao pojma „dekonstrukcija jasenovačkog mita“, koleginica Kasapović dokazala je da je rasprava o broju njegovih žrtava, s namerom da bude znatno smanjen, samo sredstvo da se dekonstruiše „mit o genocidu“ i potpuno revidira tumačenje suštine NDH. Njena iscrpna istraživanja sadrže, između ostalog, detaljan popis ustanova, udruženja, organizacija i institucija, formalno različitih namena, a suštinski posvećenih temeljitoj promeni znanja o ustaškoj ideologiji, režimu koji je na njoj počivao i posledicama koje je imao. U tom kontekstu posebno je radikalna delatnost Hrvatske družbe povjesničara „Dr Rudolf Horvat“ i Društva za istraživanje trostrukog logora Jasenovac.

Brojni internet portali i sajtovi poslednjih su meseci, na primer, zasuti izveštajima sa dobro organizovanih promocija knjige dva uticajna saradnika ovih društava, Blanke Matković i Stipe Pilića, koji širom Hrvatske govore o svojim „otkrićima“ u zajedničkoj knjizi Jasenovac i poslijeratni jasenovački logori – Geostrateška tačka velikosrpske politike i propagandni pokretač njezina širenja prema zapadu, objavljene 2021. godine. Naslov je više nego sugestivan, a knjiga je jednu od prvih svojih promocija imala u julu ove godine u Glini, maltene na 80-godišnjicu masakra nad srpskim stanovništvom u glinskoj crkvi. Narednih nedelja, od 20. septembra do 2. oktobra, predstavljana je još 13 puta, uz izjave autora koje govore same za sebe.

Po rečima Stipe Pilića, na primer, Jasenovac je „izmišljeni srpski mit kako bi se krivica za zločine svalila na Hrvate“. Blanka Matković je pak, i pre objavljivanja knjige, u „ekskluzivnom intervjuu“ za Hrvatski list, datom 2017. godine, na pitanje „što je to Jasenovac danas Hrvatskoj“, odgovorila: „… teret koji mi sami teglimo na leđima umjesto da ga odbacimo, sjednemo, odmorimo se i pospremimo ondje gdje pripada“.

„Čajanka za logoraše“ i revizionističke tendencije u Srbiji

Blanka Matković (Izvor: Pečat)

Koliko se u tom procesu može „odmoriti“ od istorijske odgovornosti kazuje tvrdnja hrvatskog istoričara Igora Vukića, koji je u kolektivnoj monografiji o Jasenovcu, objavljenoj 2015. godine, bezočno pisao o svega nekoliko stotina ubijenih, uz istovremeno isticanje da su se logoraši bavili zanatima i umetnošću, pohađali kurseve, priređivali operske i pozorišne predstave, a uveče pili čaj i kafu u logorskim kantinama. Mnogo toga ilustrovalo bi detaljnije istraživanje bliskih veza desničarskog, tačnije proustaškog dela hrvatske istoriografije, sa emigrantskim hrvatskim udruženjima i istaknutim pojedincima u Australiji i Kanadi. Čak i bez takvog proučavanja, međutim, na osnovu lako dostupnih informacija, zaključuje se da je reč o upornom, sistematskom radu, materijalno i organizaciono podržanom sa različitih strana.

Istovremeno, iako pojedini „profesionalni srbomrzitelji“ govore kako u Srbiji postoji nekakav državni projekat, osmišljen da preko političke istoriografije i udžbeničke literature „vaspitava generacije za buduće ratove“, može se tvrditi da nema nikakvog konsenzusa o zaštiti nacionalne istorije i nacionalnih interesa od mnogobrojnih napada i teških udara. Štaviše, mnoge pojave zbunjuju i uznemiruju. Ovo se prevashodno odnosi na medijsku pažnju koju dobijaju ustanove i pojedinci u čijim se izjavama i saopštenjima deklarativno brani sećanje na nacionalnu prošlost, a suštinski podržavaju radikalne revizionističke tendencije.

To se pre svega može reći za Muzej žrtava genocida, na čijem se čelu, po vladinoj odluci donetoj u maju ove godine, nalazi istoričar Dejan Ristić kao vršilac dužnosti direktora, a predstavljen kao „jedan od vodećih stručnjaka u oblasti integralne zaštite i upravljanja kulturnim nasleđem“. Najpre osudivši ustaške zločine, gospodin Ristić, u pojedinim medijima netačno proglašavan doktorom istorijskih nauka, istakao je i pre svog naimenovanja kako je „naša uspomena na Jasenovac dominantno politička i matematička“, te da taj logor, čiji je broj žrtava procenio na 122–130 hiljada, „koristimo za prepucavanja“ i „svi zajedno manipulišemo žrtvama“. Takva izjava podudarna je sa već poznatim njegovim stavovima, uključujući istoriografski neutemeljenu odbranu Josipa Broza od nerazjašnjenog odnosa koji je imao prema Jasenovcu, kao i tvrdnje da „mladima (ali očito i onima manje mladim) danas treba jedno ozbiljno resetovanje kolektivnog sećanja“, budući da su ga poslednjih „trideset mučnih šovenskih godina zamaglili i mistifikovali upravo nacionalistički istoričari obeju strana. Uz blagoslov političke vrhuške, naravno“.

Uprkos povremenoj protivrečnosti njegovih izjava, vlada je otišla korak dalje i Muzeju žrtava genocida poverila staranje o kulturi sećanja i širokom opsegu delatnosti koje proizlaze iz takve vrste nadležnosti. Svih proteklih meseci gospodin Ristić je, čini se, sveprisutan, s obzirom na to da javnost „bombarduje“ otvaranjem tematskih izložbenih postavki i, još više, izjašnjavanjem ne samo o pitanjima iz oblasti za koju je zadužen nego i mnogim drugim, kao što su problemi s kojima se SPC suočava u Crnoj Gori, dramatični događaji na Kosovu i Metohiji, postojeća pandemija i pitanje osiguranja redovnosti školske nastave. Ovo možda ne bi trebalo da čudi, budući da mu je Ministarstvo kulture i informisanja dalo puno poverenje, nezavisno od teških stručnih promašaja, poput puštanja ljotićevskih koračnica na proslavi Dana pobede ili „tvrdnje“ da je Vidovdanski ustav donet 1919. godine, čime je demonstrirao zabrinjavajuće nepoznavanje istorije jugoslovenske države. Istovremeno, on samouverenošću kakvu po pravilu imaju „istoričari opšte prakse“, razvejava i „demitologizira“ sve srpske mitove i obmane, od srednjeg veka do današnjih dana, predstavljajući se kao kompetentni poznavalac „svega“.

Tragovi zločina planski uništavani

Upravo na takav način bavi se i brojem žrtava Jasenovca, zastupajući stav da taj istorijski podatak može sadržavati samo one stradalnike koji su utvrđeni imenom i prezimenom. Isti metodološki princip brani i gospodin Jovan Ćulibrk, episkop pakračko-slavonski, inače višegodišnji predsednik Upravnog odbora Muzeja žrtava genocida, predsednik Komisije za Staro sajmište i predsednik komisije koju je za proučavanje Jasenovca imenovala SPC. Na takvom stanovištu nalaze se i brojni drugi, srpski i hrvatski zastupnici tvrdnje po kojoj broj jasenovačkih žrtava nije veći od 120 hiljada.

Međutim, daleko je više onih istoričara koji skreću pažnju na nekoliko važnih momenata, pozivajući se na već navedena mišljenja savremenika o razlozima nemogućnosti preciznog utvrđivanja broja ubijenih. U tom kontekstu, ističe se da je više ljudi ubijeno prilikom dovođenja u logor, te da su tragovi zločina planski uništavani. Osim toga, teško je ne primetiti da se niko od istoričara ne usuđuje da jevrejskoj zajednici postavi pitanje da li je svih šest miliona žrtava holokausta utvrđeno imenom i prezimenom, jer bi takva zapitanost neminovno bila protumačena kao antisemitizam i poricanje genocida nad Jevrejima. Napokon, izgleda da ni gospodinu.

Ristiću nije uvek jasno kakav stav treba da zauzme, te je prilikom opširnog objašnjavanja „lekcije“ koju je krajem avgusta ove godine očitao redakciji Džeruzalem posta zbog objavljivanja spornog teksta navodnog „Davida Goldmana“, dao prilično kontradiktornu izjavu. Govoreći kako je povodom 80-godišnjice uspostavljanja koncentracionog logora Jasenovac omogućeno da se čuju sećanja Gordane Radojčić, Slavka Milanovića i Milinka Jekića, poletno je zaključio: „Ovaj put smo omogućili javnosti da svi mogu da čuju svedočenja ljudi koji su tada bili deca, koja su preživela. Dok njih imamo, imamo autentično svedočanstvo. Dok njih imamo, nisu potrebni istoričari [istakla M. R.] samo je potrebno omogućiti da se čuje njihova priča.“

Istorijska nauka mora da se zapita mogu li se njeni metodi istovremeno braniti, a oni koji ih primenjuju odbacivati kao nepotrebni i za šta se u stvari zalaže v. d. direktora Muzeja žrtava genocida. U međuvremenu, on maltene svakodnevno proširuje svoje aktivnosti i umnožava broj potpisanih sporazuma o saradnji. Jedan od njih uspostavljen je sa portalom autograf.hr, koji uređuje Drago Pilsel, bivši franjevac i doktorand bogoslovije, čovek zanimljive biografije i raznorodnih interesovanja. Predstavljajući se kao „politički teolog koji se uz to bavi i moralnim pitanjima“, gospodin Pilsel promoviše „dijalog koji će biti temeljen na činjenicama“. Dok bez zazora ističe da je „sin ustaše“, koji je u emigraciji bio telohranitelj Ante Pavelića, upućuje javni poziv Srbima i Hrvatima da se „pokaju i pomire“, izazivajući nedoumicu zbog čega bi Srbi, ako je reč o NDH i Jasenovcu, trebalo da se pokaju. Nadajmo se da taj razlog ne nalazi u tome što nisu bili spremni da ustašku državu prihvate kao svoju, kako je napisao Husnija Kamberović, jedan od onih bošnjačkih istoričara koje srpski autošovinisti oduševljeno dočekuju u Beogradu.

Nemoralni brojevi

Drago Pilsel (Izvor: Pečat)

Takođe rado slušan u srpskoj prestonici, gospodin Pilsel kao stručnjak za istoriju Rimokatoličke crkve znatnu pažnju posvećuje izjavama i aktivnostima pravoslavnog sveštenstva. Često se pri tome poziva na stavove episkopa Jovana, naglašavajući bliskost pogleda. „Prošlo je vrijeme mitomanije“, izjavio je nedavno. „Prošlo je, recimo, vrijeme napuhavanja žrtava. Kako mi je u dva medijska nastupa rekao episkop pakračko-slavonski Jovan Ćulibrk i srpska brojka (sic!) od 700 hiljada ubijenih u Jasenovcu i brojka od jedva hiljadu i nešto ubijenih, hrvatska brojka (katoličkog tjednika zagrebačke nadbiskupije Glasa koncila i drugih) su nemoralne brojke. A nastupilo je vrijeme ozbiljnog povijesnog rada i temeljitog ekumenskog napredovanja.“ Odan takvim tezama, gospodin Pilsel je i septembra ove godine istakao da izjave čelnika SPC potvrđuju njenu „želju i nameru“ da „okonča mitomanske narative vezane uz Jasenovac“. Sledstveno tome, produžio je: „Je li ukupan broj ubijenih u Jasenovcu 83.145 […] ili je brojka bliža onoj Muzeja holokausta u Vašingtonu (realnija 120.000) manje je sada bitno. Vrlo je važno što Srpska Pravoslavna Crkva daje tako vrijedan doprinos povijesnoj istini.“

Iz više nego jasnih razloga, prisutnost gospodina Pilsela u srpskim medijima, a još više njegovo ushićenje zbog učestvovanja jednog dela pravoslavnog sveštenstva u procesu radikalnog umanjivanja broja žrtava Jasenovca, izazivaju uznemirenje i zabrinutost pravoslavnih vernika, pogotovo otud što episkop Jovan u ovo pitanje ulaže ogromnu energiju i prezrivo odbacuje drugačije tvrdnje srpskih istoričara. Isto se može reći za njegov stav prema Alojziju Stepincu, s obzirom na to da Srbima šalje upozorenja o pažljivom vaganju svake reči na tu temu i isticanje da sudski proces koji su protiv nadbiskupa organizovale revolucionarne komunističke vlasti ne sme biti osnova za izricanje mišljenja.

Nije sporno da istoričari sa kritičnom rezervom uzimaju u razmatranje brojne posleratne sudske presude, ali ne mogu kao naučno relevantan argument prihvatiti izjavu episkopa Jovana da su nadbiskupu Stepincu „sudili komunisti“, a još manje da između patrijarha Pavla i njega može biti bilo kakve sličnosti, proistekle iz činjenice da su obojici braću ubile ustaše. Jer o nadbiskupovoj podršci ustašama postoji mnoštvo pouzdanih istorijskih izvora, koji poništavaju sve sumnje u ideološku neobjektivnost „komunističkog suda“. Štaviše, o tome se govori i u ovo vreme snažnih revizionističkih zaokreta, ne isključujući deo hrvatske istoriografije.

Po opreznom mišljenju Draga Pilsela, na primer, ne može se poreći da je nadbiskup Stepinac bio „fasciniran činjenicom da je hrvatska država osnovana“, te da je smatrao „da je treba apsolutno podržavati bez obzira na rasistički karakter njenih temelja“. Neuporedivo konkretniji, Hrvoje Klasić je citirao delove pisama koje je nadbiskup Stepinac upućivao papi Piju XII, moleći ga da prizna i pomogne NDH. „Na kraju, potpuno iskren“, napisao je u jednom od njih, „mogu primijetiti da u krugovima vlasti postoji najbolja želja da se Hrvatska pretvori u katoličku zemlju. Ratni ministar [Slavko Kvaternik] mi je apsolutno garantirao: ili će Hrvatska biti katolička zemlja, ili neka nestane.“

Završavajući to pismo, nadbiskup je zaključio: „Želja onih koji trenutno vladaju Hrvatskom da sprovedu u djelo učenje Katoličke crkve stavlja nam obavezu da im pomognemo i da ih podržimo sa svom lojalnošću i snagom kojom raspolažemo.“ Podjednako određen, nadbiskup Stepinac, koji je Srbe uobičajeno nazivao pravoslavnim šizmaticima, bio je i u jednom docnijem pismu, ističući: „Ne sumnjam Sveti Oče da se ovdje vodi očajna borba na život ili smrt između šizme koja je predstavljena u srpstvu i katoličanstva predstavljenog u Hrvatima.“

„Istoričari“ koji poriču genocidne namere NDH

Na temelju takvih, kao i drugih sličnih istorijskih izvora, teško je razumeti upornost vladike Jovana da se suprotstavlja svima koji nadbiskupa Stepinca ne odvajaju od ustaškog režima. U istom smislu iznenađuje sastav učesnika naučnog skupa „Novomučenici: Poliperspektiva“, koji je u organizaciji Pakračko-slavonske eparhije SPC i Muzeja žrtava genocida otvoren 14. septembra ove godine u Srpskoj pravoslavnoj gimnaziji „Kantakuzina Katarina Branković“. Mada je gospodin Ristić u izjavi za medije kazao da su tom prilikom bili okupljeni „vodeći stručnjaci za holokaust i genocid u NDH iz Srbije, regiona i čitavog sveta“, lista učesnika pokazuje da je od istoričara iz Beograda bio prisutan samo Milan Radanović, koji se istina bavi ovim problemima, ali bez naučnog zvanja.

Sa strane hrvatskih istoričara učestvovao je Vladimir Gajger, a uz njega Aleksandar Korb, nemački istoričar i proslavljeni negator genocida. Njegova doktorska disertacija, odbranjena pre desetak godina na Humbolt univerzitetu u Berlinu pod naslovom U sjenci Drugog svjetskog rata. Ustaško masovno nasilje nad Srbima, Jevrejima i Romima u Hrvatskoj 1941−1945, objavljena je potom na nemačkom i engleskom jeziku, privlačeći interesovanje mnogih istraživača Drugog svetskog rata, NDH i genocida. Stručno zanimanje izazvali su prvenstveno stavovi Aleksandra Korba, koji je, priznajući masovnost ustaških zločina, poricao genocidne namere režima NDH, tvrdeći da nije postojao prethodno skovan plan o totalnom uništenju „nepoćudnog stanovništva“.

Takvo tumačenje, međutim, opovrgavaju najraniji ustaški izvori, u kojima se već po osnivanju pokreta početkom 1930-ih godina isticalo da neće biti odbačeno „niti jedno sredstvo, pa i najgroznije i najstrašnije“, jer ih posvećuje „veliki i sveti cilj“. Uz to, njihova upotreba nije trebalo da isključi „mlazove i rijeke dušmanske krvi“. Nezavisno od brojnosti sličnih svedočenja, Aleksandar Korb je iznosio zastrašujuća obrazloženja karaktera zločina, navodeći da korišćenje noževa i drugog „hladnog oružja“ nije moralo biti uzrokovano surovošću ustaša nego činjenicom da su „kriminalci“ imali manjak vatrenog oružja i bili bolje obučeni u rukovanju noževima. Uprkos monstruoznosti takvih zaključaka, Aleksandar Korb je 2012. godine postao dobitnik nagrade „Andrej Mitrović“, ustanovljene od strane nemačke fondacije Žikić, pri čemu su u žiriju koji je doneo odluku o njenom dodeljivanju bila dva profesora Beogradskog univerziteta Ljubinka Trgovčević i Milan Ristović.

U oštroj debati koja se potom razvila, kao i u docnijim stručnim diskusijama, negativno mišljenje o knjizi Aleksandra Korba izrekli su Boško Bojović, Milo Lompar, Vladimir Umeljić, Mirjana Kasapović, Predrag Lozo i druge kolege. Ali ovo nije zasmetalo organizatorima međunarodne naučne konferencije o genocidu i holokaustu, održane aprila 2016. godine u Beogradu, da ga uvrste među učesnike. Mada u proteklom razdoblju nije odstupio od svojih ključnih stavova, te i dalje negira postojanje genocida u NDH, osobito „srpske“ procene broja jasenovačkih žrtava, zbog čega je rado citiran u hrvatskoj ekstremističkoj istoriografiji, organizatori skupa u Zagrebu pružili su mu mogućnost da ih još jednom saopšti. Ako se uz to ima u vidu da se u Srbiji istorijom Drugog svetskog rata istraživački bavi ili je predaje nekoliko desetina istoričara, još čudnije zvuče reči Dejana Ristića o stručnoj kompetentnosti pozvanih učesnika.

Zbunjujuće izjave srpskog patrijarha

Zbunjujućem i zabrinjavajućem nizu događaja pripada i više izjava patrijarha Porfirija, koji je u raznim prilikama izrekao svoje hrišćansko uverenje da zločinci nisu pripadnici nijednog naroda, budući da su se činjenjem nedela izuzeli iz nacije čiji su bili deo. Iako je patrijarh SPC u svakoj od tih prigoda dao objašnjenje suštinski verujućeg čoveka, koji upravo na osnovu svog verovanja smatra da treba praštati i moliti se kako za duše žrtava, tako za one koji su počinili zločine, pravoslavno stanovništvo ostalo je u nedoumici, primećujući da je hrvatska nacija ovim dobila kolektivni oproštaj, u isto vreme dok se svakom srpskom patrioti pripisuje odgovornost za zločin u Srebrnici.

Milan Grol (Izvor: Pečat)

U kontekstu svega rečenog, teško je oteti se utisku da smo poslednjih tridesetak godina, naročito u najnovije vreme, postali nevoljni svedoci, učesnici i žrtve jednog čudovišnog procesa u kome se naopako okreće sve ono što smo kao nacija znali o svojoj prošlosti, u šta smo verovali i na šta smo se oslanjali. „Nesrećni srpski narod“, napisao je u predvečerje Drugog svetskog rata Milan Grol, svakih je deset godina „zaluđivan drugom ideologijom“, sve dok nije izgubio svest o vrednostima kojima se rukovodio dok se pod svojim zastavama borio za mesto pod suncem. Situacija je danas, čini se još teža i neizvesnija, bez obzira na to što je pojedini istoričari porede s početkom 20. veka. Nije ovde reč „samo o Jasenovcu“ i o broju njegovih žrtava. Komentarišući proteste zbog njihovog umanjivanja i isticanja da je realno govoriti o 100 ili 120 hiljada ubijenih ljudi, Dubravka Stojanović je cinično kazala da onaj kome je malo „može da dodaje“.

Ne radi se svakako ni o tome da je nekom taj broj „mali“ nego o našoj civilizacijskoj, nacionalnoj i stručnonaučnoj obavezi da ih ne „izbrišemo“ i ne zaboravimo, kao da nikad nisu postojali i da nisu nedužno stradali. Osim toga, ako se „mit“ o Jasenovcu „dekonstruiše“ onako kako to žele pobornici savremenog revizionizma, neizbežno će uslediti radikalna revizija drugih pojava i zbivanja tokom Drugog svetskog rata, sve dok zločin ne bude najpre relativizovan, a zatim i poreknut. Jer Jasenovac je simbol ustaških zlodela, iako je više žrtava palo izvan njega, u desetinama drugih logora i na mnogobrojnim stratištima, i u NDH i širom jugoslovenskog prostora naseljenog srpskim stanovništvom. Upravo zato, smisao ogromne pažnje usmerene na Jasenovac ima osnovnu namenu da „dokaže“ kako ključni simbol nije bio ništa drugo do planski konstruisana i propagirana laž.

Istovremeno, Srbima se isticanjem da su logori postojali u Beogradu i u drugim srpskim gradovima sve učestalije nameće osećanje krivice, uz imperativ da žrtvama drugih naroda, naročito jevrejskog, moraju odavati veće poštovanje nego sopstvenom. Ova tendencija takođe predstavlja delimično već viđeno istorijsko iskustvo, proisteklo iz programskog opredeljenja jugoslovenskih komunista koji su, polazeći od sintagme o „velikosrpskoj ugnjetačkoj buržoaziji“, postepeno usvojili sintagmu o „vladajućoj naciji“, kojoj su po završetku rata namenili trajnu odgovornost za „grehe“ srpskog građanstva, kao i za „duh dražinovštine“. Zato je od Srba, često na štetu njihovih nacionalnih prava, očekivano da razumeju i podrže „pravednu borbu“ svih drugih naroda i nacionalnih manjina.

U savremenom dobu jača i saznanje da se interes desničarskih krugova u Hrvatskoj, čiji je omiljeni pozdrav „Za dom spremni“ prihvaćen na nivou hrvatske države, uporedo s težnjom da se „očisti“ nepoželjna prošlost, podudario s istim tendencijama u Nemačkoj, čije su moćne fondacije prisutne u svim zemljama naslednicama jugoslovenske države. U tom smislu, nemoguće je poreći činjenicu da je revizija istoriografskih pogleda na uzroke i povode za izbijanje Prvog svetskog rata, u kojoj je Nemačka imala veliku ulogu, predstavljala uvod u neuporedivo ozbiljnije revidiranje tumačenja Drugog svetskog rata. Ne može se negirati nemačko učešće ni u sistematskim sprovođenoj politici izjednačavanja totalitarnih sistema, sve dok rezolucijama Evropskog parlamenta i drugih tela Evropske unije, donetim 2005, 2008. i 2009. godine, nisu i formalno izjednačeni nacizam i staljinizam. Paradoks je tako postao potpun, s obzirom na to da su u istu ravan dovedeni oni koji su svet uveli u najstrašniji ratni sukob i oni koji su im u tom odmeravanju dobra i zla naneli odlučujući poraz. Na taj način, sve je postalo relativno i ostvarivo, uključujući mogućnost da ratni pobednici nekoliko decenija docnije izgube rat koji su dobili. Nije otud iznenađujuće što je Konstantin Fotić, kraljevski poslanik u Vašingtonu za vreme Drugog svetskog rata, svojim memoarima dao naslov Rat koji smo izgubili. Mada su Srbi na njegovom početku imali dva autentična antifašistička pokreta, od kojih je jedan brzo ušao u kolaboraciju, u nastavku ratovanja apsolutnu većinu boračkog sastava partizanskih jedinica, sve do kapitulacije Italije, činilo je srpsko stanovništvo iz ustaničkih krajeva, kako onih tradicionalnih, sa iskustvom borbe za oslobođenje od turske vladavine, tako iz zapadnog srpstva, koje je ustankom spasavalo goli život. Nasuprot tim istorijskim činjenicama, u jesen 1944. godine na mestu predsednika kraljevske vlade, predsednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i AVNOJ-a nalazila su se trojica Hrvata (Ivan Šubašić, Josip Broz i Ivan Ribar), što je navelo Josipa Smodlaku, starog pobornika jugoslovenskog jedinstva iz Dalmacije, da napiše kako je Srbiji takvim rešenjima naneto poniženje, a protivnike komunističkog režima, potekle iz srpskog građanstva, da je rat za Srbe izgubljen. Kako se veoma jasno vidi iz sadašnje perspektive, ceo potonji razvoj socijalističke Jugoslavije proticao je u znaku tog opterećenja.

Srpska nacija da promeni svet

U ovom trenutku pak inostrani savetodavci i njima verni domaći poslušnici otvoreno traže da srpska nacija promeni svest, što je čak postao jedan od uslova za pridruživanje Evropskoj uniji, uz otvoreno uplitanje u nastavne planove i programe, izdavačku delatnost, kulturnu politiku, forsiranje tzv. nevladinog sektora i slične pojave. U situaciji kada su granice srpske države ugrožene na skoro svim stranama, kada se bez zazora promovišu karte mađarskih zemalja, vlaška nacionalna manjina proglašava rumunskom, kada se otvara pitanje Raške oblasti, a susedi koji su članovi Evropske zajednice dele svoje putne isprave građanima Srbije, sve je neizvesno i u pretećim maglama. Stresna sadašnjost ne daje osnov za nadu da bi skorija budućnost mogla biti bolja, tim pre što je, uz dramatično iseljavanje mlađih generacija, očita tendencija da srpska država bude svedena na granice iz doba Berlinskog kongresa.

Preostalo je „samo“ poništavanje prošlosti, njena radikalna revizija i obesmišljavanje, čija posledica treba da bude odricanje od vlastitih korena, jačanje sumnji u ono što je čuvano kao najvrednije nasleđe istorije i konačno gubljenje nacionalnog identiteta. U tom kontekstu treba posmatrati neskriveno oduševljenje hrvatskih revizionista što su u delu SPC pronašli pogodne sagovornike.

Jer s postojećom krizom starih kulturnih, naučnih i drugih ustanova i institucija, unošenje podela u SPC, podsticanje nepoverenja u čvrstinu njenih nacionalnih uverenja i sumnji u istorijsku misiju negovanja nacionalnog identiteta, idealna je prilika da svi koji misle da sa Srbima imaju nekakav „račun“ , kao i u drugim prelomnim istorijskim situacijama, a uz obilatu pomoć inostranih pokrovitelja, pokušaju da što potpunije ostvare svoja potraživanja. Tolika pomama za „dekonstrukcijom jasenovačkog mita“, ne treba se zavaravati, uznemirujuća je sama po sebi, ali je i deo dalekosežnijih strateških planova i ciljeva.

Mira Radojević, profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu i dopisni član SANU

U iščekivanju onoga što bismo mudrijim i dostojanstvenijim postupanjem možda mogli da izbegnemo, ostaje nekoliko konkretnih savremenih pitanja. Zbog čega, na primer, vodeći mediji s nacionalnom frekvencijom primetno veće poverenje poklanjaju hrvatskim istoričarima, nezaobilaznim u svim emisijama s temama iz jugoslovenske prošlosti, kao i zbog čega neretko tvrde kako su se „istoričari složili“ da broj jasenovačkih žrtava odgovara procenama Muzeja žrtava genocida? To jednostavno nije tačno. Daleko je više onih koji argumentovano misle drugačije, ali su im u atmosferi „duha samoporicanja“ i autošovinizma često uskraćene mogućnosti da to javno iznesu i obrazlože.

Oprema: Stanje stvari

(Pečat, 5. 11. 2021)

Od istog autora: