Miloš Milojević: Predstavljanje knjige Srđe Trifkovića „Ustaše – balkansko srce tame“

Prethodnih desetak, i malo više, dana održano je nekoliko važnih događaja posvećenih srpskom stradanju u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, i uopšte u Drugom svetskom ratu. O nekima smo pisali i na našem sajtu – predavanju o „hrvatskom državnom pravu“ Veljka Đurića Mišine i Sofije Božić i tribini „Bombe na Vaskrs 1944.“Pored toga u Galeriji Progres u Beogradu otvorena je izložba posvećena velikim stratištima u NDH – Jasenovcu, Jadovnu, Kozari i Sajmištu 21. aprila (uoči 22. aprila i dana pokušaja proboja poslednjih logoraša iz Jasenovca) a u Narodnoj skupštini Republike Srbije 28. aprila otvorena je izložba o Jasenovcu – „Jasenovac – pravo na nezaborav“. Pored spomenute izložbe Muzej žrtava genocida je organizovao u Galeriji Progres i niz propratnih dešavanja, predstavljanja knjiga, predavanja i druga.

Među ove relativno brojne događaje ubraja se i predstavljanje knjige Srđe Trifkovića „Ustaše – balkansko  srce tame“. Knjiga je predstavljena u Udruženju književnika Srbije 28. aprila. Izdala ju je izdavačka kuća „Katena mundi“, a njen izdavač je ukazao da je Srđa Trifković uspeo da obradi ustaški pokret u trima kontekstima: unutrašnji kontekst nastanka u Kraljevini Jugoslaviji, ideološko-verski i spoljnopolitički kontekst. Prema Trifkovićevom istraživanju, ustaški pokret je suštinski predmoderan i ne može se nazvati fašističkim. Knjiga je već imala jedno izdanje 1999. godine a ovde je bilo reči o drugim i dopunjenom izdanju.

O knjizi je prvo govorila magistar Mira Jovanović, koja piše studiju o pozadini holokausta i kulturi sećanja. Prema njenim rečima, Srđa Trifković je ovde dao temeljnu analizu ustaške ideologije. Jovanovićeva je navela kako je NDH imala sve elemente države. Kada se u javnosti koristi izraz tzv. NDH radi se o neutemeljenoj relativizaciji njenog pravnog kapaciteta. Nikada nije bilo denacifikacije (deustašizacije) Hrvatske i otuda su ovakve relativizacije moguće, iako je Hrvatska uvaženi član međunarodne zajednice.

Jovanovićeva je ukazala da je Trifković u svojim istraživanjima koristio široku empirijsku podlogu radeći u arhivima Italije, Nemačke, SAD i domaćim arhivskim ustanovama. Takođe je koristio i ustašku emigrantsku štampu.

Drugi govornik na promociji bio je Jovan Ćulibrk, episkop slavonsko-pakrački, dobitnik nagrade Golda Meir. Magistrirao je na Jad Vašemu, gde priprema i doktorsku disertaciju.

Ćulibrk se prvo izvinio prisutnima zbog kašnjenja navodeći da je razlog otvaranje izložbe posvećene Jasenovcu u Narodnoj Skupštini RS. Prema njegovim rečima država Srbija je prvi put upriličila jedan ovakav događaj. Međutim, naveo je dalje, kada prođu ovakvi događaji nema permanentnog i postojanog rada o ovim važnim temama – od 1964. i okončanja rada komisije na utvrđivanju broja stradalih u Drugom svetskom ratu pa do osnivanja Muzeja žrtava genocida 1992. godine nije bilo sistematskog napora na istraživanju stradanja srpskog naroda u Drugom svetskom ratu i genocida na prostoru Nezavisne Države Hrvatske. Iz velikog, inflatornog govora o genocidu i stradanja tokom 1980-ih godina, na primer Vladimira Dedijera i Milana Bulajića, ostalo je malo šta od trajnijeg naučnog značaja.

Ćulibrk je rekao da je od velike važnosti što ova knjiga ne pripada jugoslovenskoj istoriografiji, koja se – kada je reč o istoriji Drugog svetskog rata – može svesti na istoriju NOB-a i koja nije trpela proučavanje genocidnog stradanja srpskog naroda. Socijalistička Jugoslavija je sprečavala ili u najmanju ruku nije podsticala istraživanje genocida u NDH. Trifković se, prema rečima vladike Jovana, nadovezao na jednu sasvim drugu istraživačku tradiciju – ona koja se istorijom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji bavila iz jedne druge perspektive, posmatrajući ovdašnja dešavanja kao deo šireg kompleksa dešavanja. U Jugoslaviji je prva knjiga o ustaškom pokretu objavljena tek 1978. godine, a napisala ju je Fikreta Jelić.

Sve do rada Srđe Trifkovića nije bilo ozbiljne analize ustaškog pokreta. Nadovezao se na liniju srpske naučne emigracije čiji su rezultati o ovoj temi daleko značajniji i relevantniji u svetskim okvirima nego istraživanja naučnika koji su radili u Jugoslaviji. Ćulibrk je naveo da Trifković ima dve prednosti koja ga izdvajaju među drugim istraživačima: prvo, on je odličan poznavalac opštih istorijskih tokova Drugog svetskog rata; jugoslovenska istorijska nauka se često, iscrpljivala i ograničavala na granicama Jugoslavije; pored toga, Srđa Trifković dobro poznaje i lokalne, jugoslovenske prilike, što slabije poznaju i neki veoma dobri zapadni istraživači.

U doba kada amaterske stvari prolaze kao nauka, ova knjiga je naučno britka i veoma značajna, zaključio je Ćulibrk svoje izlaganje.

Treći govornik na predstavljanju knjige bio je njen autor Srđa Trifković. On se 2012. godine vratio u Srbiju i predaje geopolitiku i srodne predmete na Fakultetu političkih nauka u Banjaluci. Na početku svog izlaganja on je ukratko razjasnio šta ga je motivisalo da se pozabavi ovom temom. Podstrek mu je bila činjenica što u zapadnom svetu nije bilo relevantne studije o NDH. Nažalost, sličnih studija nije bilo ni na srpskom jeziku.

Tokom 1980-ih godina Bogdan Krizman je obavio obiman poduhvat sagledavanja nemačkog i austrijskog izvornog materijala, ali krajnji rezultat ovog rada je bila pre zbirka arhivskih ispisa nego istraživačka studija. Trifković je naveo da Krizmanov rad ima priličan značaj, ali da se on nije sistematično pozabavio analitičkim rasvetljavanjem ovog materijala.

Trifković je ukazao da su spoljnopolitički odnosi ustaške države bili prilično razvijeni a da nisu bili samo puka ekspanzija okupatorskog aparata. Od italijanskog klijenta Pavelić je postajao nemački, posebno u ekonomskom smislu.

Bilo je zanimljivo pratiti način kako je ovaj aparat projektovao svoju opsesiju antisrpstvom i van granica Endehazije.

Trifković je naveo da će čitaocima možda biti posebno interesantno da prate razvoj ustaške rasne teorije. Slabije je poznato da su u prvoj trećini 20. veka Hrvati nastojali da obrade srpski problem sa rasnog stanovišta. Empirijski materijal kojim su to nastojali da izvrše bio je tanak, ponegde je i komično konstruisan ali je očita intencija da se napravi pomak od starčevićevske atavističke retorike ka jednoj široj elaboraciji.

Truhelka je koristio zdravstvene kartone regruta da bi pokazao degenerične biološke osobine Srba. Kod Šuflaja je akcenat na civilizacijsko-kulturnom nepremostivom jazu. Kroz kvazinaučni diskurs došlo je do dvadesetovekovne eksplikacije Starčevićevih načela iz 19. veka.

U značajnom delu hrvatskog političkog bića, podvukao je Trifković, postojala je žestoka srbofobija kao deo sopstvenog identiteta i pre Pavelićevog odlaska u emigraciju. Taj resentiman se demokratizovao posle 1848. godine, a od ove grupe autora njega je preuzela frankovačka omladina.

Trifković je ukazao da se treba osloboditi teze o ustašama kao fašistima. To odvraća od pitanja ko su bile žrtve, ko počinioci zlodela. Fašizam je bio ozbiljan pokret sa često sofisticiranim političkim gledištima. Pavelićev pokret, kao duboko predmoderan ne može se poistovetiti sa fašističkom političkom tradicijom. Tek u Drugom svetskom ratu dolazi do delimične fašizacije ustaškog pokreta. Trifković je podvukao da je, u svim svojim suštinskim emanacijama, to atavističko antisrpstvo kao deo sopstvenog identiteta. Kada bi bilo uklonjeno to antisrpstvo ne bi bilo supstrata za nacionalnu integraciju hrvatskog naroda koja se odigrala u Kraljevini SHS/Jugoslaviji.

Za razliku od industrijskog, depersonalizovanog ubijanja u nacističkoj Nemačkoj, u NDH je teror personalizovan, prisan. To je, prema Trifkovićevim rečima, bila i njihova slabost jer nisu bili kadri da tim metodama unište onoliko broj Srba koliko su planirali, a zbog takvog načina uništavanja brzo su izazvali snažan otpor srpskog stanovništva. U nacističkoj Nemačkoj društvo je godinama pripremano sistematskom antijevrejskom kampanjom za početak tzv. Konačnog rešenja. Stvari su se u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj odvijale znatno brže – svega za tri meseca (iako je zločina zapravo bilo još od aprila 1941).

Trifković je ukazao da je u najmanju ruku postojalo prećutno saučesništvo velikog dela Hrvata i Muslimana. Voljno prećutkivanje je često išlo do tačke direktnog saučesništva.

Ključni razlog zašto je ustaštvo prisutno i dan-danas jeste taj što je ono u temeljima hrvatskog identiteta. On nije bio sistematski razgrađen u uslovima komunističke vladavine, procenio je Trifković. Trifković je svoje izlaganje zaključio kratkim osvrtom na kontroverzu u vezi sa brojem srpskih žrtava u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. „Istina je na našoj strani i ne treba je obesmišljavati viktimološkom fantastikom, odnosno viktimološkim mistifikacijama“, poručio je Trifković u vezi sa ovim složenim problemom.

Takođe je iskazao svoju zabrinutost, pošto su i dalje prisutne morbidne mistifikacije koje nam prilično škode. Trifković smatra da se toga moramo osloboditi i možemo mnogo toga da postignemo, čak i na Zapadu, koji nam generalno nije naklonjen.

Tokom predstavljanja knjige sva tri govornika su rekla još mnogo toga što u ovom izveštaju nije zabeleženo. Osvrti vladike Jovana na istorijsko izučavanje genocida srpskog naroda u poslednjih pola veka, sa nekoliko bitnih opservacija o novijim radovima na Zapadu, kao i crtice Srđe Trifkovića o ustaškoj diplomatskoj službi i razjašnjenje geneze srbofobične ideologije ustaškog pokreta predstavljaju važan doprinos o ovim temama u srpskom javnom govoru. Uveren sam da je u tom smislu i knjiga „Ustaše – balkansko srce tame“ važan doprinos koji zavređuje pažnju čitalaca.

Izvor: Stanje stvari

Vezane vijesti:

Srđa Trifković: Koreni hrvatske mržnje prema Srbima …

Hladni rat obnovljen u Srbiji | Jadovno 1941.

Ustaše: Između klanja i tisućljetne kulture – razgovor sa dr …

Zelena transverzala – Autor: Dr Srđa Trifković | Jadovno 1941.