Kulturne aktivnosti u Republici Srpskoj Krajini u vrijeme građanskog rata

Kulturni život Srba u vrijeme vladavine socijalizma na području bivše avnojevske Republike Hrvatske bio je u potpunosti marginalizovan i praktično sasvim ugušen. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta” koje je osnovano 18. novembra 1944. godine u Glini, (na zgarištu glinske Crkve) postavilo je temelje kulturnim i istorijskim ustanovama Srba u Hrvatskoj. Vremenom su osnovani: Muzej Srba u Hrvatskoj, Centralna biblioteka sa Arhivom, Izdavačka knjižara “Prosvjeta” a nešto kasnije Izdavačko preduzeće “Prosvjeta”. Aktivnosti Srpskog kulturnog društva “Prosvjeta” obustavljene su početkom 70 godina prošlog vijeka usljed snažnog nacionalističkog divljanja hrvatskih ekstremista, a zvanično je izbrisana iz registra 1980. godine uz ironično obrazloženje da ne postoji nikakva aktivnost Društva.^[1] Sve veće i značajnije kulturne institucije nalazile su se izvan područja na kome su živjeli Srbi. Nisu postojale naučne i kulturne ustanove koje bi se organizovano bavile izučavanjem prošlosti Srba. Pomoć sa drugih prostora, naročito iz Srbije, od strane hrvatskih vlasti nije bila dozvoljena. Samo je Srpska pravoslavna crkva bila nacionalna, a njen muzej jedina kulturna institucija koja je imala mogućnosti da djeluje izvan matične republike Srba. To je bio period “unificiranog zajedništva” u kome je inzistiranje na svom, nacionalnom obilježju i afirmaciji, tumačeno kao getoizacija Srba i kao takvo odbijano. Sve veće biblioteke, muzeji i arhivi bili su locirani u hrvatskim gradovima. Iz Knina je sav muzejski materijal još na početku Drugog svjetskog rata prebačen u Sinj, a potom u Split. Tako je duga muzeološka tradicija bila prekinuta i nastavljena tek 1973. godine osnivanjem Muzeja Kninske krajine. Nešto ranije, 1971. godine osnovan je Muzej Drniške krajine. Muzeološku djelatnost, Benkovčani i Obrovčani pokreću u okviru svojih Narodnih sveučilišta.^[2] Iz toga perioda vrijedi spomenuti da je 1981. godine Muzej SPC izvršio postavku ikona i drugih bogoslužbenih predmeta u prostoru Eparhije zagrebačko-ljubljanske u Zagrebu. Ali za vrijeme rata, u toku 1992. godine eksplozivom Muzej je miniran, pa su oštećeni crkveno-umjetnički i istorijski predmeti.^[3] Tako je srpska crkva bila jedina nacionalna institucija koja je neprekidno vodila brigu o duhovnom jedinstvu i povezivanju srpskog naroda. Nažalost, i među srpskim intelektualcima bilo je onih, koji ni približno nisu poznavali svoje srpske korijene, pa su vjerovali u našu neukorijenjenost na tim prostorima.

Na samom početku rata, stvaranjem srpske države bili su stvoreni uslovi da se, pored očuvanja fizičkog bića naroda, učini radikalan korak u očuvanju i unapređenju našeg kulturnog identiteta. Poznata stara izreka “ dok topovi govore muze ćute” ovdje gubi svaki smisao. Kao potvrdu za navedeno pomenućemo najvažnija kulturna dešavanja, sa posebnim akcentom na zapadni dio Krajine i sam grad Knin kao administrativni i kulturni centar za vrijeme rata.

Aktivnosti Muzeja Kninske krajine

Kninska tvrđava sa Muzejom i galerijskim prostorom kao i reprezentativnim Klubom privrednika za značajnije sastanke i restoranom, bila je mjesto svih značajnijih kulturnih dešavanja. Gotovo sve važnije odluke, one od presudnog značaja za Krajinu, kao i susreti sa predstavnicima međunarodne zajednice, događali su se u objektima unutar zidina Kninske tvrđave. U ljetnim mjesecima, na tvrđavskoj pozornici održavali su se pozorišni festivali i druge kulturne manifestacije.

Izložbena aktivnost

Najvažniji kulturni događaj bilo je izložba “Republika Srpska Krajina – korjeni državnosti i nastanak” otvorena na Svetog Nikolu, 19.decembra 1993, povodom druge godišnjice osnivanja RSK. Posebnu vrijednost izložbe koja je dokumentarno prikazivala hiljadugodišnji kontinuitet Srba na tim prostorima, predstavljao je dobro opremljeni katalog u čijem uvodniku stoji: “Istorija Srpske Krajine, njenog naroda i teritorija vijekovima je bila potiskivana ili kao cjelina razbijana da bi njene krhotine bile tretirane na marginama nekih i nečijih drugih istorija. Ti drugi koji su vodili brigu o našoj istoriji krojili su je po svojoj mjeri i upotrebljavali ili, tačnije, zloupotrebljavali onako kako je odgovaralo njihovom interesu. Bilo je momenata kada su išli tako daleko da su je okretali i protiv nas samih”.^[4] Poslije Knina izložba je tokom 1994. bila priređena u Petrinji, Prijedoru, Bijeljini i Vukovaru, a tokom 1995. u Belom Manastiru, Somboru, Apatinu i Subotici. Bila je to jedinstvena prilika da se i šira kulturna javnost osim u RSK, upozna sa istorijskim izvorima i legitimnim pravom Srba da kao konstitutivan narod mogu suvereno odlučivati o svojoj sudbini. Poseban doprinos ove izložbe bio je snaženje istinskog narodnog osjećaja da je svoj na svom.

Od drugih istorijskih izložbi posebno se ističu dvije u organizaciji Istorijskog muzeja Srbije. Izložba “Balkanski ratovi”, otvorena 14. oktobra 1993. i izložba “Solunski front” otvorena 27. juna 1994. godine. Obe su bile izuzetno posjećene od mnogih Krajišnika čiji su preci kao solunski dobrovoljci dali svoj doprinos u stvaranju zajedničke države 1918. godine.^[5]

Ističemo brojne i sadržajno raznolike likovne izložbe. Muzej je posjedovao i poklon, Zbirku djela likovnih umjetnika Srbije, reprezentativan presjek savremene likovne umjetnosti. Ova zbirka slika, grafika i skulptura poznatih umjetnika imala je sve elemente jedne galerijske vrednosne cjeline. ^[6]

Za vreme rata, osim u prvoj godini, održavao se tradicionalni Kninski likovni salon (KLS). Salon je predstavljao godišnju smotru ne samo umjetnika iz Krajine nego i drugih, koji su izlagali kao gosti. Na početku to su bili umjetnici iz dalmatinskih gradova, a kasnije, za vrijeme rata, iz Srbije i Republike Srpske.^[7] Kada je KLS već bio izrastao u značajnu likovnu manifestaciju, bio je nakratko zaustavljen. Ali ipak, zahvaljujući entuzijazmu, usprkos godinama bremenitim ratom, uspio je da opstane, da preživi.^[8] Posljednji salon, trinaesti po redu, organizovan je u čast Vidovdana, jula 1995. godine. Tada su na salonu osim umjetnika iz Krajine učestvovali i gosti iz Beograda. Selektor salona bila je Danka Damjanović, istoričar umjetnosti iz Banja Luke koja je u katalogu zapisala: “… kada uskoro za Srbe u ovim zapadnim stranama dođu srećna vremena, Kninski likovni salon svakako bi trebalo da kao već tradicionalna likovna manifestacija, dobije jedno od značajnijih ili najznačajnije mjesto u našem likovnom životu. Prije svega zato jer je jedini uspio da preživi kroz sve ove surove godine.”^[9]

U Galeriji na Kninskoj tvrđavi, izložbu pod nazivom “Genocid nad Srbima ”priredio je Milić od Mačve 18. juna 1993.godine^[10] Poslije Knina izložba je bila predstavljena publici na Plitvicama, 14. jula 1993. u okviru organizovanog “Sabora srpskog duha”, a zatim u Prijedoru.

Za vreme rata u galeriji su još izlagali, glumac iz Beograda Mirko Petković, akvarele “Kninsko nebo,” u okviru pozorišnog festivala (avgust 1993.), Nikola Rusić – Plavanjac (avgust 1994.), Jovo Puškar iz Žitnića kod Drniša i još neki krajiški umjetnici.

Osim u Kninu likovni umjetnici izlagali su u Topuskom (Branka Mraović, Gojko Vukčević, Stevo Radelić i drugi), u Petrinji (Nikola Rusić – Plavanjac i drugi) a izložbe je organizovao istoričar umjetnosti Marko Miljanović.^[11]

U Benkovcu, u prostorijama kaštela priređena je 7. juna 1994. izložba “Ikonopis Dalmatinske krajine”. Na njoj su bile predstavljene ikone koje su se prije toga nalazile na konzervaciji u Beogradu. Kasnije, u toku oktobra 1994. godine, ova izložba organizovana je i u Galeriji na Kninskoj tvrđavi.^[12]

Na kraju, treba spomenuti i arheološku izložbu “Srpske gromile” koja je poslije Drvara predstavljena u Kninu, a zatim u Benkovcu i Obrovcu, gdje joj se poslije “Oluje” gubi svaki trag.^[13]

Tako je za sve vreme rata u postojećim muzejima i galerijama pulsirao likovni život u Kninu, Benkovcu, Obrovcu, Petrinji, Glini, Kostajnici u Vukovaru i Belom Manastiru gdje je djelovala Baranjska likovna kolonija.

Ipak, po zvom značaju najveće rezultate dalo je Umjetničko bratstvo manastira Krka. Na inicijativu Srpskog kulturnog društva “Zora” iz Knina 1990. godine počela je sa radom prva likovna kolonija manastira Krka. Kolonija je bila zamišljena kao stvaralački susret istaknutih srpskih likovnih umjetnika koji će boraviti u manastiru Krka i okolnim mjestima i ostaviti djela od izuzetne važnosti, inspirisana prirodnim ljepotama, te istorijskim i kulturnim naslijeđem ovog kraja. Već po završetku rada prve kolonije, u Beogradu je, u Umjetničkom paviljonu “Cvijeta Zuzorić” bila organizovana izložba radova učesnika. Tako su nastala djela trajne umjetničke vrednosti koja su se uvećala djelovanjem kolonije. Sama kolonija postala je tradicionalna, i održavala se svake godine do egzodusa, u avgustu 1995.^[14] Narednih godina u rad kolonije osim slikara, uključili su se vajari i konzervatori koji su tako dali svoj prilog manastirskoj riznici.^[15] Prije akcije “Oluja” radi organizovanja izložbe u Bijeljini, Banja Luci i Sanskom Mostu većina radova bila je izmještena iz manastira i tako spašena od sigurnog uništenja.^[16] Očekuje se povratak zbirke u manastir Krku, kao i produžetak rada Umjetničkog bratstva..

Na kraju, poslije svega šta se desilo, sa ove vremenske distance i teritorijalne udaljenosti, izgleda da su najljepši i najsrećniji momenti u tim zlokobnim vremenima bili trenuci umjetničkog nadahnuća i potreba običnih ljudi da bar na tren zaborave surovu realnost u kojoj su živjeli. Zato su sve izložbe, posebno sam čin otvaranja, bile izuzetno dobro posjećene. Stalni posjetioci bili su učenici kninskih osnovnih i srednjih škola, kao i studenti novoosnovanog Univerziteta “Nikola Tesla” u Kninu. Mnogi od njih i poslije egzodusa nastavili su redovno da posjećuju likovne izložbe u novoj sredini, a neki su i sami postali likovni stvaraoci. Tako u Krajini bačeno sjeme, ovdje u Matici daje svoje plodove.

Arheološka istraživanja

Sve do posljednjeg rata o arheologiji Srba na tim prostorima gotovo da nije bilo ni spomena. Uglavnom je sve bilo podređeno dokazivanju “tisućugodišnje postojanosti Hrvata”. Zato nije nimalo slučajno što je u Kninu još 1893. osnovano “Hrvatsko starinarsko društvo” i otvoren “Prvi muzej hrvatskih spomenika,” a dvije godine kasnije pokrenut i časopis “Starohrvatska prosvjeta”. Pitanje srpskog prisustva u oblasti Knina i šire, prepušteno je zaboravu i ostalo potpuno nerasvjetljeno. Odgovor je mogla pružiti samo arheologija sa svojim metodom rada, pa su u tome pravcu pokrenuta arheološka rekognosciranja i istraživanja. Nosilac aktivnosti ispred Sveslovenskog saveza iz Beograda bio je dr Đorđe Janković sa studentima arheologije Filozofskog fakulteta. Uz podršku Udruženja Srba iz Hrvatske sa sjedištem u Beogradu provedena su 1991. godine prva rekognosciranja oko Srba u Lici i njegove šire okoline. Arheološka istraživanja na više lokaliteta provodila su se u dvije kampanje, tokom 1993. i 1994. godine. U okviru ovog projekta bilo je uključeno i područje Bosanske krajine. Arheološki je potvrđeno da su se Srbi prije nego što su primili hrišćanstvo sahranjivali u gromile, koje su utvrđene na širem prostoru rimske provincije Dalmacije. Raspored gromila se podudara sa pisanim podacima o rasprostiranju Srba u ranom srednjem vijeku. Tom prilikom uočena su i djelomično istražena groblja (gromile) pored Srpskog klanca, oko izvora rijeke Une, zatim kod Petrovca, Drvara, Grahova i Knina. Na određen način, ovi nalazi potvrdili su navode franačkog ljetopisca Ajnharda iz 822. godine prema kojima se Ljudevit Posavski ispred Franaka sklonio kod Srba koji su tada, kako kaže “držali veći dio Dalmacije”. Posebno iznenađenje bilo je potvrđivanje postojanja gromila kod Knina, jer je to odudaralo od pisanih podataka o jugozapadnim granicama Srba u X vijeku. Najbliže Kninu istraženo je nekoliko gromila na Vrbniku i Ramljanima, zatim pored crkve Sv. Luke u Uzdolju.^[17] “Građa za knjigu je prikupljena tokom neuspešnog srpskog rata za poništavanje posledica Drugog svetskog rata i komunističke vlasti u Jugoslaviji, uspostavljene od strane Zapada, odnosno za ujedinjenje Srba i sprečavanje okupacije. Istraživanja su bila malog obima, svedena na prikupljanje osnovnih podataka o srpskom nasleđu, dugo brisanom i prikrivanom u oblastima koje su bile pod vekovnom okupacijom. … Pošto nisam očekivao predaju naših oblasti neprijatelju, mnogi krajevi su ostali neispitani, iako je planirano da se istražuju. Nažalost, istraživanja davne srpske prošlosti ne sprovode se ni u Jugoslaviji.”^[18] Uz pomoć mještana istražena je i crkva Sv. Luke u Uzdolju i dato je stručno tumačenje.^[19] Da je groblje oko crkve pravoslavno, srpsko, svjedoče srednjovjekovni kameni nadgrobni spomenici, mramorovi (“stećci”) koji se datiraju od XIV do XVI vijeka. Osim pomoći oko istraživanja Muzej je pružio pomoć i prilikom rekognosciranja terena na području Dalmacije i Like.^[20] Gromile su registrovane u oblasti između Krke i doline Zrmanje, zatim oko Gračaca u Lici i Krbavi, što ukazuje da je ovo područje jugozapadna granica širenja gromila. Tako su ova istraživanja i rekognosciranja terena upotpunila poznate istorijske podatke koji govore o Srbima.

Drugih istraživanja za vrijeme trajanja rata nije bilo. Da bi se unapredila i bolje organizovala muzejska djelatnost održano je Savjetovanje o zaštiti baštine u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini u Bijeljini 19. i 20. maja 1995. godine. Tom prilikom su donešeni značajni zaključci, ali su kasniji tragični događaji sprečili njihovu realizaciju.

Organizovano je i više simpozijuma istoričara i geografa u Topuskom, 14. i 15. oktobra 1994., Belom Manastiru, 26. februara 1995., Vukovaru, 19. i 20. maja 1995.i Petrinji od 1. do 3. juna 1995. Skupovi su organizovani da bi se sa istinom o vjekovnom prisustvu Srba na ovim prostorima upoznala kako domaća tako i svjetska javnost.

Zaštita spomenika kulture

Osjećajući zlo koje se iznova nad Srbima iz Krajine bilo nadvilo, Ministarstvo kulture Srbije i Srpska pravoslavna crkva oformile su 1991. godine Komisiju koja je imala zadatak da pojedine predmete ili kompletne riznice premjesti iz ugroženih područja. U taj posao od izuzetnog nacionalnog interesa bile su uključene i krajiške kulturne institucije uz pun doprinos Zavičajnog kluba “Kninska krajina” iz Beograda. Tako je u posljednji čas spašen i evakuisan na bezbjednija mjesta samo manji dio ikona, dijelova ikonostasa, starih crkvenih bogoslužbenih knjiga i drugih kulturno – umjetničkih predmeta iz Sjeverne Dalmacije, Zapadne i Istočne Slavonije. Većina tih ikona nalazila se u stanju teške ugroženosti. Zahvaljujući naporima konzervatora Narodnog muzeja i Republičkog zavoda za zaštitu spomenika iz Beograda, njima je konzervacijom i restauracijom produžen vijek trajanja.^[21] Poslije konzervatorsko – restauratorskog tretmana, uslijedila je stručna obrada, publikovanje u formi kataloga i organizovanje izložbi u Beogradu i nekim drugim gradovima Srbije i Republike Srpske. Tako su priređene četiri izložbe: “Ikonopis Dalmatinske krajine”, 1992.,“Umjetnička baština Srba u Zapadnoj Slavoniji”, 1993., “Ikonopis Kninske krajine – 1”,1995., i “Ikonopis Kninske krajine – 2”, 1997. Preko ovih izložbi stručna i šira javnost po prvi put se upoznala sa dotad posve nepoznatim dijelom srpske kulturne baštine.

Uspostavljanjem prvih državnih oblika na području Krajine, počelo se ozbiljno razmišljati i o osnivanju ustanova koje bi u svom djelokrugu imale zaštitu nacionalnog spomeničkog blaga. Kao izraz takve produbljene svijesti predstavljalo je osnivanje Opštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kninu, 1990. godine. To će praktično da bude jedini Zavod na teritoriji bivše SR Hrvatske koji će se baviti zaštitom spomenika srpske provenijencije. Kasnije, 1992. godine, Zavod će prerasti u ustanovu republičkog ranga, a tada će se osnovati i Regionalni zavodi za zaštitu spomenika u Benkovcu i Vukovaru. ^[22] Kako je kroz sve ovo vreme Krajina bila u ratu, nije se moglo mnogo očekivati od novoosnovanih institucija. Ipak su neke preliminarne radnje obavljene. Popisani su spomenici, djelomično urađena fotodokumentacija, a poduzimane su i praktične akcije na saniranju nepokretnih kulturnih dobara. Rad su opterećivale kako ratne okolnosti, tako i novčana oskudica i nedovoljna stručna ekipiranost. Ali usprkos svemu, u datim okolnostima učinjeno je dosta na spašavanju kulturnog blaga. Prije svega, dio kulturnih dobara je evakuisan u odgovarajuće stručne ustanove u Beogradu i Srbiji, gdje je predstavljen na pomenutim izložbama.

U Vukovaru osim Regionalnog zavoda, od 1991. godine mrežu ustanova kulture činili su: Muzej grada Vukovara, Narodna biblioteka Vukovar, Srpski kulturni centar Vukovar i Srpski dom. Srpski kulturni centri djelovali su u Iloku, Tenji i Dalju a u Belom Manastiru Narodni univerzitet “Vuk Karadžić”.

Posebna aktivnost na zaštiti spomenika kulture odvijala se preko Muzeja Kninske krajine^[23] Osim zaštite zbirki koje su se nalazile u muzeju – arheološka, paleontološka, etnografska i zbirka NOB-e, kao i poklon-zbirke umjetničkih radova iz Beograda i Dubrovnika, ulagani su napori da se zaštite i objekti na Tvrđavi i terenu. U više navrata, tokom 1991. godine, iz devastiranog Muzeja Drniške krajine u Kninski muzej je prevežena zbirka radova poznatog skulptora Ivana Meštrovića. Prenijet je i dio arheološke i etnografske građe, posebno vredan kovčeg poznate plemićke porodice Nakić – Vojnović. Sačuvane su knjige i druga arhivska građa od posebnog značaja za drniški kraj. ^[24] O sudbini sačuvanih eksponata još za vreme rata, bila je preko predstavnika međunarodne zajednice koji su u više navrata posjećivali muzej, upoznata hrvatska javnost.^[25] Za sve vreme UNESKO i druge međunarodne organizacije nisu iskazali dovoljnu brigu u zaštiti spomenika srpske kulture.^[26] Politika dvojnih standarda postala je njihova tužna realnost, tako da se nametalo pitanje i svrsishodnosti postojanja ovih organizacija. U isti rang može se dovesti i pitanje značaja Haške konvencije o zaštiti kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba. Svojim neprincipijelnim i nedoličnim ponašanjem, ne odolivši iskušenjima politike, UNESKO je stavio sramnu tačku na milenijumsko kontinuirano uništavanje našeg istorijskog naslijeđa.

Za sve ovo vreme bila je nedovoljna pomoć i kulturnih institucija iz Srbije. Nije blagovremeno sklonjena baština iz Zapadne Slavonije. Tako je demoliran i opljačkan vladičanski dvor u Pakracu. Nestala je jedna od najvrednijih nacionalnih biblioteka – stara episkopska knjižnica, koju je osnovao Arsenije III Čarnojević. U fondovima ove biblioteke pored rukopisnih knjiga bilo je i 112 srbulja. Stradala je i pakračka riznica koju su činili brojni crkveno – umjetnički i liturgijski predmeti. O stradanju srpskih svetinja u Hrvatskoj, do sada je najpotpunije pisao upravnik Muzeja SPC u Beogradu dr Slobodan Mileusnić.^[27] Tu je dokumentovano uništavanje pokretne i nepokretne crkvene imovine, posebno umjetničkih predmeta i dragocjenosti, kulturnog i duhovnog blaga. Uz bolju organizaciju pomenuti Krizni štab mogao je više da učini. U Krajini su tada nedostajale stručne ekipe koje bi uradile kompletnu fotodokumentaciju spomenika i crteže svih ikonostasa.^[28] Uništavanjem hramova trebalo je uništiti autentična svjedočanstva i duhovno pamćenje srpskog naroda. Pri uništavanju duhovnih tekovina zaboravljalo se da se radi i o uništavanju civilizacijskih tekovina svih ljudi.

Ministarstvo kulture i vjera RSK donijelo je Odluku 3. aprila 1995. godine o osnivanju Republičkog kriznog štaba za evakuaciju, zaštitu, čuvanje i smještaj pokretnih kulturnih i prirodnih dobara. Bila su formirana dva odjeljenja, jedno za zapadni dio sa sjedištem u Kninu, i drugo za istočni dio sa sjedištem u Vukovaru. Postavljeni zadaci od kojih je najvažniji bio da se u slučaju ratnih dejstava pismenim putem zatraži saradnja i pomoć nadležnih ustanova, institucija i kompetentnih stručnjaka u Republici Srbiji, kako bi se poslovi evakuacije, zaštite, čuvanja i smještaja pokretnih kulturnih i prirodnih dobara što bezbjednije i efikasnije obavili, nažalost nisu realizovani.

Uvažavajući dosadašnje pokušaje preduzete u pravcu normalizacije odnosa sa Hrvatskom, kao i korake u provedbi već postignutih, sa žaljenjem možemo konstatovati da je iz nama nepoznatih razloga zanemarena zaštita srpskih spomenika kulture. Držimo da je ovo posljednji momenat da se oformi grupa kvalifikovanih stručnjaka koji bi obišli ratom pogođena područja, sačinili inventare preostalog umjetničkog naslijeđa sa kojima bi onda upoznali kako hrvatsku vlast i lokalne službe zažtite, tako i službu zaštite u Srbiji i međunarodnu zajednicu.

Od drugih kulturnih ustanova sa sjedištem u Kninu aktivno su djelovale: Arhiv RSK koji je bio potpuno stručno ekipiran i imao obavezu zaštite arhivske građe.^[29] Arhiv je osnovan 30. juna 1992. godine i privremeno bio smješten u zgradi stare kninske gimnazije.^[30] Najveći dio arhivske građe bio je prenijet iz biblioteke franjevaškog samostana koja je tako spašena od potpunog uništenja. Tokom 1993. godine Ministarstvo kulture i vjera RSK osnovalo je Nacionalnu biblioteku, Srpsko narodno pozorište RSK i “Krajina – film”^[31]

U okviru Centra za kulturu Knin djelovala je Gradska biblioteka sa oko 20.000 knjiga. Povremeno su organizovane promocije, i posjete Međunarodnom sajmu knjiga u Beogradu. Na tom sajmu, izdavače iz RSK je okupila Informativna agencija “Iskra”. Tematika izloženih knjiga bila je raznovrsna. Najviše je bilo naslova iz ratnog vremena i istorije Krajine.^[32]

Poslije “Oluje” dio knjižnog fonda kninske biblioteke, knjige pisane na ćirilici, završio je na lomači. Tako su prošle i sve druge biblioteke na području Krajine. Bio je to “civilizacijski čin”, raskid sa prošlosti, do tada gotovo nezabilježen u svjetskoj civilizaciji.^[33] O živoj izdavačkoj djelatnosti na području Krajine najpotpuniju bibliografiju uradio je arhivista Svemir Popović.^[34] Kninski centar za kulturu povremeno je organizovao pozorišne predstave i druge kulturne programe.^[35] Centar je imao Gradski duvački orkestar, koji je u toku 1993. godine postao Vojni orkestar. Posebno je bila zapažena baletska škola koju su polazili najmlađi Kninjani. ^[36] Za sve vreme održavale su se i smotre izvornog narodnog stvaralaštva. Bili su to “Mokropoljski susreti”, u Kistanjama “Bukovački karavan” i u Strmici “Sijelo Tromeđe”.^[37] Pojedina društva predstavljala su folklor u Srbiji i Republici Srpskoj. “Scena mladih” iz Knina učestvovala je na Prvom jugoslavenskom festivalu pozorišta za djecu u Kotoru.

Osnivanje i aktivnosti (srpskih)

kulturno umjetničkih društava

Pred sam rat, kao i u njegovom toku, osnovano je više srpskih kulturnih društava i kulturno – umjetničkih društava, kao i njihovih pododbora. Sva ova društva imala su zadatak da djeluju na očuvanju tradicije, kulture i običaja, odnosno da sačuvaju kulturni identitet i posebnosti Srba Krajišnika.

Osnivanje i aktivnosti srpskog

kulturnog društva “Zora”

Srpsko kulturno društvo (SKD) “Zora” nastalo je na tradiciji kninske “Zore”, koja je prvi put osnovana 1903. godine kao nacionalna organizacija i bila jedna od mnogih koje su u to vrijeme djelovale u gradovima Austrougarske monarhije. (Beč, Mostar, Dubrovnik).^[38] Sadašnja “Zora” obnovila je djelovanje na skupu održanom 7. jula 1989. godine na stadionu Nogometnog kluba u Kistanjama.^[39] Tadašnje vlasti nisu dopustile registraciju, pa je 25. novembra iste godine održana nova osnivačka skupština u mjestu Plavno kod Knina. SKD “Zora” osnovano je sa zadatkom da čuva, njeguje i unapređuje kulturne vrednosti, tradiciju i običaje srpskog naroda u Kninskoj krajini, Bukovici i Ravnim Kotarima. Kasnije je osnovan pododbor u Benkovcu. “Zora” je trebala da preuzme i nadoknadi sve ono što se nije moglo dotada postići u hrvatskim ”institucijama sistema”. Prva manifestacija koju je “Zora” pokrenula bila je “Dani srpske kulture” u Kninskoj krajini. Okupilo se tada na desetine umjetnika iz raznih oblasti koji su u okviru ove manifestacije i za vreme rata dolazili i održavali književne večeri, izložbe, pozorišne predstave i drugo. Na takvim skupovima učestvovale su hiljade ljudi, a podršku su im davali ne samo političari, već gotovo sva kulturna, umjetnička i naučna elita Beograda, Srbije i srpske dijaspore. U politički život, usprkos pritiscima “Zora” se nije uključivala, polje njenog djelovanja bilo je i ostalo kultura.^[40]

Na inicijativu SKD “Zora” 1990. godine u manastiru Sv. Arhangela Mihaila na rijeci Krki počelo je sa radom Umjetničko bratstvo. U bratstvo su dolazili i u manastiru Krka boravili poznati srpski likovni umjetnici, sve do progona Srba u avgustu 1995. godine.

Da bi se kulturna i druga javnost u Srbiji upoznala sa tradicijom, običajima i kulturom sa prostora Krajine zajedno sa Zavičajnim klubom “Kninska krajina”, u “Sava centru” 16. novembra 1990, “Zora” je organizovala nezaboravno scensko – muzičko djelo “Lasno ćemo ako jesmo ljudi”.

Pokrenuta je akcija obnavljanja crkve u Ličkom Tiškovcu. Uz prikupljanje sredstava “Zora”je na crkvi postavila natpis i reljef kralja Petra I Oslobodioca.

Pokrenut je časopis za kulturu i poeziju “Srpska zora” i izdata knjiga prote Save Nakićenovića “Kninska krajina”^[41] Zahvaljujući “Zorinim” autorima istorija Tromeđe i Krajine dobila je ono mjesto kojo joj pripada.^[42] Najpotpunije izdanje bila je Monografija “Republika Srpska Krajina” koja predstavlja izraz i nastojanje jednog broja srpskih intelektualaca da naučno i stručno obrazlože autentičnost srpskog državnog pokreta u Krajini, njegovu opravdanost i neporecivost. Na osnovu izvršene analize knjiga predstavlja još jedan dokaz da je Krajina srpska zemlja.^[43] “Zora” je objavila i prvi krajiški roman “Nevini đavo”.^[44]

Posebna zasluga “Zore” bio je pokušaj da otrgne i sačuva od zaborava sve značajnije istorijske ličnosti. Od 1989. do ljeta 1995. godine SKD “Zora ” je u Krajini postavila biste Dositeja Obradovića (Golubić, Knin, Orlić), Vladana Desnice (Benkovac), episkopa Nikodima Milaša (Cetina), episkopa Stefana Kneževića (Oćestovo), Engleskinje Mis Adeline Irbi (Strmica i Plavno). Na Vidovdan 1994. godine kod crkve Lazarice na dalmatinskom Kosovu polju otkrivena je skulptura “Srpskog guslara”.^[45] Tri spomen – česme (Plavno, Strmica i Cetina) oplemenjene su umjetničkim mozaicima ili bronzanim vučjim glavama.^[46] Nažalost, za gospodare rata Krajina je kako reče pjesnik: “Samo slamka među vihorove, tužni sirak bez iđe ikoga”, pa su zločinačke akcije “Bljesak” i “Oluja”mogle da uz progon naroda unište sve spomenike koje je postavilo SKD “Zora”, i još mnoge druge sa vjekovnom tradicijom. ^[47]

SKD “Zora” svih ovih godina, nastavilo je da aktivno djeluje u izbjeglištvu na očuvanju kulturnog identiteta izbjeglih i prognanih Srba, kulturno i duhovno snažeći duh naroda u nadi da će se jednog dana vratiti u svoj zavičaj. U tome uživa podršku i svesrdnu pomoć vladika i sveštenstva i ulaže napore oko obnove porušenih i devastiranih crkava i parohijskih domova. ^[48]

Srpsko kulturno društvo

“Sava Mrkalj” Topusko

Srpsko kulturno društvo “Sava Mrkalj” Topusko osnovano je 17. marta 1990. godine, gotovo sa sličnim programskim zadacima koje je sebi postavilo SKD “Zora” iz Knina.^[49] Društvo je za vreme svog djelovanja dalo pun doprinos na njegovanju i razvijanju kulturnih vrednosti na području Banije, Korduna i Like. Društvo je osnovalo vremenom i svoje ogranke u Krnjaku, Otočcu, Novom Sadu i drugim mjestima. Pododbor u Otočcu “Joksim Nović Otočanin” dobio je naziv po tamošnjem pjesniku iz prve polovine XIX vijeka.^[50] Od poduzetih aktivnosti posebno se izdvaja tradicionalna manifestacija “Dani Save Mrkalja”. Dani su prolazili uz druženje književnika i pjesnika i dodjelu nagrade ”Braća Micić” u Majskim Poljanama kod Gline.^[51] Društvo je organizovalo i likovne izložbe najpoznatijih krajiških umjetnika. Posebna aktivnost odnosila se na izdavačku djelatnost. Od maja 1990. do avgusta 1995. SKD “Sava Mrkalj” izdalo je 59 brojeva “Srpskog glasa”, novina za obrazovanje, kulturu i društvena pitanja Srba u Hrvatskoj.^[52] Od drugih izdanja posebno se ističe reprint izdanje knjige Manojla Grbića “Karlovačko vladičanstvo,”^[53] zatim iz jezika i književnosti radovi Žarka Ružića^[54] i Jovana Radulovića.^[55] Društvo organizuje književne večeri na prostoru Krajine i promoviše nova izdanja.^[56] Nažalost propao je pokušaj Društva da iz crkve Sv. Ilije u Buzeti preuzme i na konzervaciju u Beograd pošanje ikone koje su se nalazile u ovoj crkvi – brvnari. Za vrijeme “Oluje” i crkva i ikone zauvjek su nestale u plamenu. Tom prilikom oštećene su i mnoge druge crkve, a nestali su brojni pokretni umjetnički predmeti na području Banije, Korduna i Like, kao uostalom i na području čitave Krajine.^[57]

Za sve vreme rata SKD “Sava Mrkalj” Topusko činilo je izuzetne napore da se oživi zamrli kulturni život na ovim prostorima, da se očuva kulturno naslijeđe predaka. U kulturu banijskih, kao i drugih krajiških Srba nikada se nije posebno ulagalo, pa su postignuti rezultati tek plod ogromnog induvidualnog pregnuća.^[58]

Poslije obnavljanja rada “Prosvjete” u Zagrebu, osnivanja “Zore” u Kninu, “Sava Mrkalja” u Topuskom i “Joksima Novića Otočanina” u Otočcu u Karlovcu je u februaru 1991. godine osnovano Srpsko kulturno-umjetničko društvo “Milan Radeka.”^[59]

Među ostalim društvima koja su djelovala za vreme rata na prostoru Krajine ističu se: Srpsko pjevačko društvo “Branko”. Društvo je obnovilo rad u Zadru 23. decembra 1990. godine. ^[60]

U Drnišu je još 1898. godine bila osnovana Srpska autonomaška čitaonica koja djelovala nekoliko godina. 1908. godine pri crkvi je osnovano Srpsko pjevačko društvo, a 1930. i Srpsko crkveno kulturno društvo “Rastko”. Društvo je prestalo sa radom 1937. godine. Na inicijativu mnogih Drnišana 16. februara 1991. godine obnovljen je rad Srpskog crkvenog kulturnog društva “Rastko”. Odmah je formirana i pjevačka sekcija.^[61]

U Zapadnoj Slavoniji u Okučanima djelovao je Kulturno umjetnički klub “Sveti Savo”, a u Vukovaru književni klub “Zaharije Orfelin” koji je izdavao književni časopis “Dobra voda”.

U Krajini su egzistirale i dvije zadužbine. U Belom Manastiru ogranak Vukove zadužbine iz Beograda, a u Jasenovčanima na Baniji Zadužbina kuće Grnovića.^[62]

Ovaj pregled društava završiću besjedom Anđelka Anušića sa osnivanja SKD “Sava Mrkalj” u Topuskom: “Naše je i na nama je – na Srpskom kulturnom društvu “Sava Mrkalj” na “Prosvjeti”i “Zori”, kao i na drugim kulturnim društvima koja će eventualno biti osnovana – da svojim kulturnim i prosvjetarskim djelovanjem, svojom mudrošću i tradicionalnim poštenjem svima pokažemo i dokažemo da su naši mrtvi i živi na broju. Danas, ovdje i sutra”.^[63]

Ostale kulturne manifestacije

Od posebnog značaja bilo je organizovanje Kninskog pozorišnog festivala na Tvrđavi u Kninu. ^[64] Prvi pozorišni festival održan je od 21. do 30. avgusta 1993. godine sa namjerom da preraste u festival srpskog dramskog stvaralaštva.Nažalost ova plemenita ideja realizovana je još samo od 26. avgusta do1.septembra1994. kada je organizovan Drugi kninski pozorišni festival. U tim pozorišnim predstavama, inače izuzetno dobro posjećenim, nastupali su glumci Banjalučkog pozorišta, Narodnog pozorišta iz Beograda, Pozorišta “Joakim Vujić”iz Kragujevca, Narodnog pozorišta iz Niša, amaterska grupa iz Topuskog i drugi.

Tako je Kninska tvrđava, koja je kroz svoju burnu istoriju bila poprište borbi za goli život, postala poprište za obogaćivanje života. Vrijedi zabilježiti riječi glumca Steve Žigona koji je bio čest gost u Krajini: “Zahvaljujući dugovječnosti i čovjekovoj težnji da produži život i pobijedi smrt, tvrđave su postale pozorišta na kojima se izvode umjetnička djela čiji je glavni smisao upravo borba za život, a protiv smrti.”

Od drugih manifestacija izdvaja se obilježavanje Vidovdana na Dalmatinskom Kosovu. Poslije Svete liturgije uslijedio bi bogat kulturno – umjetnički program u kome su učestvovali i gosti iz Srbije ili umjetnici iz drugih djelova Krajine. Bili su to dani ispunjeni radosti koju su pružali slikari, pjesnici i glumci. Zatim su se u Kninu održavali “Đurđevdanski susreti” vojnih orkestara Krajine i manifestacija ZAK (za Krajinu…za kulturu…za Knin). U Benkovcu su se organizovale “Ivanjske svečanosti” u Petrinji “Duovske svečanosti”, kao i u Slunju, a bilo i drugih manifestacija širom Krajine.

Ovaj rad je pokušaj sintetičkog sagledavanja i vrednovanja napora ostvarenih na planu kulture u uslovima i okolnostima koje su ostavljale uistinu malo prostora za takvu djelatnost. Navedeno ukazuje da duhovni i kulturni život ne samo da nije zamro, nego je bio u stalnom usponu. Pored institucija koje su oformljene pred sam rat uglavnom sa srpskim predznakom, nicale su nove ustanove, glasila, kulturno – umjetnička društva, organizovani festivali, književne večeri krajiških i ostalih pisaca srpskog jezičkog područja. Preko kulture i sada održavamo vezu sa zavičajem, koja ostaje naše trajno pribježište i utočište. Nadamo se, i priželjkujemo, da će navedena problematika naći svoje mjesto i u programu Vlade Srbije i tako postani briga šire zajednice pritom ne oviseći o dobroj volji pojedinaca, kakvo je stanje bilo do sada.