Krvavi krešendo na Štrandu

Ideja da je zaleđena gradska plaža najpogodnije mesto za pogubljenja i odlaganje leševa potekla je od kapetana rečne straže Žolta Zergonjija, uz punu podršku pukovnika Jožefa Grašija

Novosadska plaža „Štrand“ je za najstrašnije gubilište mađarske racije određena još njenog prvog, relativno mirnog dana. Te srede, 21. januara 1942, pukovnik Jožef Graši, komandant Drugog oružanog odreda, kojem je sprovođenje racije povereno, obišao je trupe na terenu i, nezadovoljan njihovom efikasnošću, oštro ukorio jednog od najvećih krvnika u tri najstrašnija dana u istoriji Novog Sada, žandarmerijskog kapetana Martona Zeldija.

„Vi uopšte ne znate šta treba ovde raditi, ovde se ne radi o legitimisanju, već o odmazdi i čišćenju!“, rekao je gotovo urlajući Graši Zeldiju, a ovaj to odmah preneo svom neposredno nadređenom starešini, potpukovniku Lajošu Galu.

Lajoš Gal koji je, dvadesetak dana ranije došao iz Budimpešte da preuzme komandu nad tek osnovanom novosadskom Žandarmerijskom školom, a 20. januara, zajedno sa višim policijskim savetnikom Jožefom Talijanom, izradio i tehnički plan racije, Grašijevo nezadovoljstvo shvatio je ozbiljno. Odmah je naredio da se nađe mesto najpogodnije za pogubljenja i odlaganje leševa.

Ideja da to bude zaleđena gradska plaža je ,kako je u avgustu 1946. tvrdio pred istražnim organima, potekla od kapetana rečne straže Žolta Zergonjija. A i sam Graši je, dodao je, govorio da bi najbolje bilo da se leševi bacaju u vodu.

Bilo kako bilo, već 21. januara uveče, na Štrandu je ubijeno i kroz unapred napravljen veliki otvor na debeloj kori reke u vodu bačeno 15 muškaraca, žena i dece. Pogubljenja je tu bilo i drugog dana racije, ali će ono što se, na 27 stepeni ispod nule, događalo 23. januara, prevazići ne samo užasne strahote do sada opisane u ovom feljtonu, već će probiti i najšire granice koje normalan ljudski um može da dosegne.

U devet sati ujutru, iz Doma „Levente“ (predratni Spomen-dom kralja Aleksandra I Ujedinitelja, a danas novosadsko Pozorište mladih) gde ih je, prethodno, saslušao već pominjani Odbor za legitimisanje, ali i iz drugih delova grada, počeli su da dovode nevine ljude. Dovodili su ih i pešice, i na kamionima.

Odmah po dolasku, ispred ulaza na plažu, svrstavali su ih u kolonu od po četvoro, a onda u manjim grupama odvodili do kabine na ulazu, gde su predavali sve stvari koje su imali kod sebe, uključujući, razume se, i novac i nakit. Zatim su ih sprovodili do obale zaleđene reke gde ih je čekala strašna smrt.

„U ledu Dunava bila je napravljena jedna velika rupa, preko koje je stajala daska. Ljude su, u manjim grupama od četvoro-petoro, izgonili na tu dasku, a onda pucali u njih“, svedočila je, po završetku rata, Novosađanka Agi Rajter.

Tela su padala u ledenu vodu reke čija matica ih je odmah gutala. Najveći broj njih će tek na proleće isplivati na nizvodnim obalama. Mnoga će, potpuno raspadnuta, stići čak do Beograda, izazivajući jezu kod onih koji su ih, danima, izvlačili iz Dunava.

Rajterova je, inače, bila u grupi od oko 450 Novosađana već osuđenih na strašnu smrt koji su, 23. januara u 16 časova, kada je racija okončana, gledali pogubljenja svojih sugrađana, često i najbližih srodnika, i čekali da i njih odvedu do daske smrti.

„Moja sestričina i njen muž ubijeni su pred našim očima. Bilo je toliko hladno da neki ljudi nisu više mogli da izdrže, pa su se gurali da što pre

dođu na red“, navodi se u poratnom svedočenju Rajterove koje je u knjizi „Racija u Južnoj Bačkoj 1942.“ zabeležio istoričar Zvonimir Golubović.

Među njima je bio i Ignjat Pavlas, jedna od najznačajnijih ličnosti, ne samo Novog Sada, u prvoj polovini 20. veka. Upravo je on 9. novembra 1918. nadahnutim govorom dočekao srpsku vojsku koja je, na čelu sa majorom Vojislavom Bugarskim, pobedonosno i oslobodilački umarširala u Novi Sad. Već 25. novembra je predsedavao i Velikoj narodnoj skupštini, koja je donela odluku o prisajedinjenju Bačke, Banata i Baranje Kraljevini Srbiji. Najzad, kao vođa novosadskih „sokola“ bio je i jedan od najzaslužnijih za podizanje Spomen-doma kralja Aleksandra I Ujedinitelja u kojem je bilo njihovo sedište i u kojem će, jezivom ironijom sudbine, i njemu, i većini stradalnika sa Štranda mađarski Odbor za legitimisanje izreći smrtnu presudu.

Do 11 časova 23. januara oni su, inače, na dasku smrti izvođeni obučeni. Tada je stigla naredba da se sa njih skinu bolji delovi odeće. Neki su, na već pomenutih 27 stepeni ispod nule, ostajali sasvim nagi.

Kada se kraj racije već približavao, što uhapšenici naravno nisu znali, Pavlas je sa suprugom Olgom bio dosta daleko od stratišta, ali više nije moga da izdrži. Ni nepodnošljivu hladnoću, ni jezive prizore koje su gledali. Zatražio je od vojnika da ih puste preko reda. Poslušali su ga.

Kažu da su mu poslednje reči upućene ubicama bile: „Recite mi ime bar jednog Mađara kojeg su Srbi ubili, pa onda slobodno pucajte“. Nisu odgovorili, ali su pucali. Precizno i smrtonosno.

PRSTEN LEPE JULIŠKE

Svedočeći posle rata dr Ištvan Kadoč ispričao je da je jedan mađarski vojnik mladoj ubijenoj Jevrejki najpre odsekao prst i potom sa njega skinuo prsten. „Imala je lepo ime. Ugravirano je Juliška. Šta mislite ima li 14 karata“, upitao je honved veselo ostale vojnike, a onda, ne čekajući odgovor, prsten strpao u džep.

Mada izuzetno hladan, petak, 23. januar je, inače, bio vedar i prozračan. Skriven u svom vinogradu na suprotnoj, sremskoj obali reke, tačno naspram Štranda, ono što se na njemu događa gledao je Đorđe Stanković iz naselja Ribnjak. Prizore koje je video nikada nije zaboravio.

„Ubijali su i ljude i žene, a decu su i živu bacali u Dunav“, svedočio je po završetku rata.

U ludačkoj pomami, to su radili dok su im majke i očevi još bili živi, da bi tek onda i njih same pobili. Majke su padale na svoju golu decu, štiteći ih od bajoneta i pokušavajući da bar zajedno odu u smrt.

Nezapamćenom i neshvatljivom egzekucijom je, inače, rukovodio Gustav Korompai, poručnik mađarske rečne straže, a dok je ona trajala, iz grada su neprestano stizali i kamioni sa leševima tamo pobijenih Srba i Javreja.

„Dok su nas vodili prema Štrandu prestiglo nas je više kamiona punih mrtvih ljudi. Ostavljajući crveni trag na snegu, kroz pod i stranice je curila krv“, ispričao je Milan Popov, koji je takođe zahvaljujući prekidu racije ostao živ.

Tibor Vegvari, šef novosadske lučke kapetanije, kada je tog dana došao na Štrand, kako je docnije izjavio, na plaži je zatekao između 200 i 250 leševa, dovezenih iz grada. Mnogima su, zajedno sa nakitom, bili odsečeni prsti i uši.

Koliko ljudi je pobijeno na samom Štrandu, nikada nije pouzdano utvrđeno. U optužnici na potonjem, farsičnom suđenju akterima racije u Budimpešti, o kojem će u ovom feljtonu takođe biti reči, tvrdilo se da ih je bilo između 250 i 300. Golubović veruje da je broj mnogo veći, koliki, verovatno će zauvek ostati tajna.

Ono što neće i što je ovaj pouzdani istoričar definitivno utvrdio jeste da je, imenom i prezimenom, od 21. do 23. januara 1942. u Novom Sadu sadistički umoreno 1.246 ljudi. Od toga, 809 Jevreja, 375 Srba, 18 Mađara, 15 Rusa i dva Rusina.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (1)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (7)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (10)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (13)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (15)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (16)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)