Prvi jugoslovenski brak iz računa

Na današnji dan pre tačno 98 godina u Beogradu je proglašena prva južnoslovenska država. Zajednica je više bila u interesu ugrožene Hrvatske nego Srbije, koja je državu već imala

Prvi jugoslovenski „brak iz računa“ sklopljen je na današnji dan – 1. decembra 1918. u Beogradu. Partneri su bili Srbija, koja je izgubila 1,2 miliona stanovnika u Velikom ratu i ni od koga priznata zagrebačka tvorevina Država Slovenaca, Hrvata i Srba. U njoj je živelo 500.000 ljudi koji su prethodne četiri godine ratovali protiv srpske vojske i učestvovali u okupaciji Srbije.

– Ulazak srpske vojske u pojedina hrvatska mesta stanovništvo je različito doživljavalo: Srbi s oduševljenjem, Hrvati s rezervom i prikrivenim nezadovoljstvom. Za hrvatske političare prihvatanje političke realnosti značilo je prihvatanje činjeničnog stanja koje je proizašlo iz rata. Stvaranje državne zajednice sa Srbijom bilo je više u interesu ugrožene Hrvatske nego Srbije koja je svoju državu već imala – smatra istoričar dr Kosta Nikolić, iz Instituta za savremenu istoriju.

Od leta 1918. u južnoslovenskim oblastima austrougarska vlast se raspadala, a preuzimala su je novostvorena Narodna veća. U Zagrebu je stvoreno Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srbe koje se proklamovalo kao predstavnik svih južnoslovenskih naroda sa teritorije crno-žute monarhije, iako to druga veća nisu priznavala. Program zagrebačkog vijeća bio je stvaranje države koja bi se ujedinila s Kraljevinom Srbijom u novu zemlju s tri prestonice: Ljubljanom, Zagrebom i Beogradom. Narodna veća u BiH i Dalmaciji želela su pak direktno ujedinjenje sa Srbijom. Kad je postalo jasno da Austrougarska neminovno gubi rat, Hrvatski sabor je 19. oktobra 1918. doneo odluku da raskine sve veze s Bečom i proglasio je Državu Slovenaca, Hrvata i Srba koju niko nije priznao osim dvora i Vlade Kraljevine Srbije.

Ova država nije imala nikakvu realnu snagu, pa je italijanska vojska već u novembru umarširala u delove Slovenije, Istre, Rijeke i Dalmacije. Mađarska je zauzela Međumurje i Prekomurje. Granične oblasti Slovenije zauzeli su Nemci. Iz takozvane Države SHS u Beograd su počele da stižu delegacije s vapajima da ih odbrani srpska vojska.

– Delegacija Narodnog vijeća Bosne i Hercegovine prenela je 4. novembra molbu vojvodi Stepi Stepanoviću za ulazak srpskih trupa. Izaslanstva iz Zemuna, Pančeva i Osijeka stigla su u Beograd 5. novembra i zatražila vojnu pomoć. Delegacija zagrebačkog Narodnog vijeća u Beograd je došla 8. novembra s istim molbama – navodi dr Nikolić.

NORVEŠKA PRVA PRIZNALA

Savezničke zemlje obaveštene su o osnivanju Kraljevstva SHS 23. decembra 1918, a 16. januara 1919. novu državu prva je priznala Norveška. SAD su prva velika sila koja je 7. februara 1919. priznala Kraljevstvo SHS. Zajednička država nije bila priznata od sila Antante kao saveznik, već samo Srbija. Zato Srbija, iako pobednica, kao deo Kraljevstva SHS nije direktno učestvovala na mirovnim pregovorima u Parizu.

Političari koji su zaista predstavljali hrvatski narod, za razliku od onih u Jugoslovenskom odboru, prihvatili su srpsku vojsku kao nužno zlo. O tome je svedočio dr Ante Pavelić, prvak Starčevićeve Stranke prava, koji je bio jedan od trojice vodećih ljudi Narodnog vijeća SHS:

– Tko pogleda geografsku kartu vidjet će da je teritorij na koji mogu računati Hrvati nepodesan za snažnu državu. Srbi, koji bi u toj hrvatskoj državi bili, a kojih ima 20 posto, zacijelo bi, i to s pravom, tražili i nadalje sjedinjenje sa Srebijom. Talijani bi tražili ispunjenje Londonskog ugovora i tako bi mi došli među Talijane i Srbiju koja zaista onda ne bi imala razloga da se radi nas izlaže talijanskom neprijateljstvu. Stojali smo pred dilemom: ili da prihvatimo samostalnu republiku koja bi obuhvatila četiri županije ili da prionemo uz Srbiju – zapisao je Pavelić.

U novembru 1918. počeo je sukob oko prava na predstavljanje Južnih Slovena iz Austrougarske i trka s vremenom ko će se pre ujediniti sa Srbijom. Prva je Velika narodna skupština u Novom Sadu proglasila prisajedinjenje Srema, Bačke, Banata i Baranje srpskoj državi.

– Ujedinjenje sa Srbijom bilo je izraz nacionalne realnosti. Srbi su odbacivali jugoslovenstvo i ideološku konstrukciju da su Srbi i Hrvati jedan narod: neprestano su ponavljali da znaju da su Srbi i da će to i ostati. Očekivalo se da i u BiH bude objavljeno ujedinjenje sa Srbijom, a slične tendencije došle su do izražaja i u Dalmaciji. Pod naletom događaja Narodno vijeće iz Zagreba donelo je 25. novembra odluku da se u jedinstvenu državu ujedini „cijelo neprekidno jugoslovensko područje bivše Austrougarske monarhije“ sa Srbijom i Crnom Gorom. U Beograd je upućena posebna delegacija da bi nova država Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca bila proglašena 1. decembra 1918. godine – navodi dr Nikolić.

Proglašenje Kraljevstva SHS označilo je i početak kraja karijere srpskog premijera Nikole Pašića, koji je četiri godine ranije kreirao i 7. decembra u Nišu pročitao tekst sudbonosne deklaracije: „Srpska vlada će sve svoje sile staviti u službu velike stvari i srpske države i srpsko-hrvatskog i slovenačkog plemena. Vlada smatra kao svoj najglavniji i ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca.“

Međutim, Pašiću su zasmetale velike ambicije „braće“ kad su u decembru 1918. počeli pregovori oko formiranja prve vlade Kraljevstva SHS. On se usprotivio da Ante Trumbić i Svetozar Pribićević odmah preuzmu presudno važna ministarstva, spoljnih i unutrašnjih poslova, a regent Aleksandar je izdejstvovao da Pašić ne bude prvi predsednik vlade Kraljevstva SHS.

– Osim suzbijanja autoriteta najmoćnijeg srpskog političara ovaj regentov potez označio je i pokušaj njegovog približavanja političkim krugovima iz jugoslovenskih zemalja bivše austrougarske imperije. Nova država koja će postojati naredne 73 godine imala je nepunih 12 miliona stanovnika, od kojih je skoro dva miliona bilo pripadnika nacionalnih manjina, najviše Nemaca, Mađara i Albanaca. Od samog početka uhvatila se ukoštac sa tri osnovna problema koji će je pratiti do kraja njenog postojanja i koji nikad neće biti prevaziđeni: spoljnopolitička komponenta, unutrašnje uređenje i nacionalni sukobi – zaključuje dr Nikolić.

HRVATSKA PROTIV UJEDINjENjA

Čim je proglašeno Kraljevstvo SHS u Hrvatskoj je protiv nove države odmah organizovana pobuna.

– Delovi 53. pešadijskog i 25. domobranskog puka bivše austrougarske vojske, sastavljeni od Hrvata, demonstrirali su u centru Zagreba pod oružjem i posle sukoba s odredima vlade Narodnog vijeća bilo je 15 poginulih i 20 ranjenih. Protiv ujedinjenja demonstriralo se i u Varaždinu, Bjelovaru, Osijeku, Kostajnici, Donjoj Stubici – navodi dr Nikolić.

NIŠKA DEKLARACIJA BEZ PODRŠKE

Nišku deklaraciju kojom su regent Aleksandar i Pašićeva vlada promovisali ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca kao ratni cilj Srbije odbacile su sve velike sile. I prijateljske i neprijateljske.

– Čak ni Rusija nije podržavala program ujedinjenja, sumnjajući u njegovu ostvarljivost i budućnost pravoslavlja u zemlji s tolikim brojem katolika. Sergej Sazonov, ministar inostranih poslova Rusije, smatrao je da Srbija treba da dobije BiH i izlaz na mora. Edvard Grej, britanski ministar spoljnih poslova odbacio je Nišku deklaraciju i njene implikacije. Britanska vlada nije prikrivala nameru da podrži očuvanje Austrougraske kao velike sile – navodi dr Nikolić.

Autor: Boris SUBAŠIĆ

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Ratnik koga je ubila jugoslovenska zabluda | Jadovno 1941.

Dragomir Anđelković: Temelji moderne srpske tragedije