Jovo Bajić o „Ognjenoj Mariji livanjskoj“ Buda Simonovića

Besjeda Jove Bajića, pisca istoričara i novinara na romociji šestog izdanja knjige Buda Simonovića „Ognjena Marija livanjska“, održanoj na Beogradskom sajmu knjiga 25. oktobra 2016. godine. 

Mogu vam saopštiti da sam u neku ruku bio svedok nastanka knjige „Ognjena Marija livanjska“ o kojoj danas razgovaramo. Budo Simonović i ja odavno se znamo. Radili smo zajedno u „Politici ekspres“, Simonović je bio „Ekspresov“ dopisnik iz Crne Gore, i važio je za jednog od najboljih novinara našega lista, jednog od najboljih reportera. Kada su „Ekspres“ devedesetih godina počeli rušiti spolja i iznutra, Budo je prešao u „Ilustrovanu politiku“ na čijim su se stranicama, iz broja u broj, pojavljivale njegove reportaže, a među tim reportažama i ispovesti livanjskih Srba koji su preživeli pogrome Nezavisne Države Hrvatske, bili bačeni u prirodne kraške jame bezdanke, iz kojih su Božjom promišlju, izašli živi. Ove ispovesti izazvale su veliku pažnju čitalaca, što je Simonovića ohrabrilo da nastavi da objavljuje nova svedočenja livanjskih stradalnika.

Ove reportaže, objavljene u „Ilustrovanoj politici“ činile su osnovu prvog izdanja Simonovićeve knjige, naslovljene „Ognjena Marija livanjska“ koju sam čitao još dok je bila u rukopisu. Knjiga se pojavila 1991. godine u izdanju „Stručne knjige“ iz Beograda.

Ovih dana u jednoj drugoj knjizi, štampanoj pre nekoliko dana, objavljen je faksimil dokumenta koji je u leto 1941. godine pripremilo Državno ravnateljstvo za ponovu (valjda obnovu) Nezavisne Države Hrvatske. Reč je o cirkularu koji je upućen svim organima vlasti u Pavelićevoj državi. U tom nalogu državni vrh daje zaduženja i uputstva lokalnim vlastima da prave spiskove uglednih Srba koje treba uputiti u logore, što znači smaknuti, ali i spiskove srpskih porodica koje takođe treba sprovesti u logore, dovesti do jama i pobiti. Nema sumnje da su takvi cirkulari, početkom leta 1941. godine, pre nego što su počeli pogromi Srba, stigli i u Livno i da su livanjske, hrvatske vlasti postupale po nalozima Vlade iz Zagreba.

Ovaj dokumenat pokazuje da se zločini širom Nezavisne Države Hrvatske, pa i oni u Livnu i livanjskom kraju, nisu događali stihijski, da to nije bila stvar pijanih i ostrašćenih pojedinaca, niti lokalnih kabadahija, nego dobro isplanirana i osmišljena akcija centralne i lokalnih vlasti Nezavisne Države Hrvatske. Značilo je to da su lokalne vlasti napravile spiskove srpskih prvaka i porodica koje je trebalo pobiti, odredile one koji će taj posao izvršiti. Pre svega valjalo je obezbediti, pronaći jame sklonjene od očiju u koje će biti bačeni pobijeni Srbi.

Lokalne vlasti su se, što se jama tiče, dovijale na različite načine. Zanimljivi su postupci vlasti u susednom Kupresu, pošto na Kupreškom polju nije bilo prikladnih prirodnih jama ni vrtača, morale su se za „rešavanje srpskog pitanja“ kopati jame. Određena su pogodna mesta, udaljena od naselja i puteva, zatim je pozvano domaće hrvatsko, rimokatoličko stanovništvo u mobu, u akciju da kopaju velike grobnice za svoje komšije Srbe. „Akcijaši“ su dobro znali kakav posao rade. Kao da su krenuli na seosku mobu žitelji sela Šujice, na sredokraći između Livna Duvna i Kupresa, iskopali su na Borovom polju veliku grobnicu dugu oko desetak, široku oko tri i duboku i više od dva metra za Srbe iz kupreškog sela Vukovska.

Šujička porodica Lozančić ustupila je svoju livadu da se na njoj iskopa jama nad kojom su noću između 6. i 7. avgusta ubijana 184 vukovska Srbina, ali je u jami nađeno 213 kostura. Ta jama na Borovom polju prva je otkopana u avgustu 1990. godine, iz nje su izvađene kosti i sahranjene kod crkve u kupreškom selu Vukovsku. Nekoliko velikih nenapunjenih i neiskorišćenih grobnica, pripremljenih početkom leta 1941. godine za Srbe, ostalo je na Kupreškim vratima da svedoče o tim vremenima.

Ustaške vlasti Bugojna određivanje mesta gde će ubijati Srbe rešavale su na drugi način. Manje grupe Srba ubijane su na obali Vrbasa kod Gornjeg Vakufa, tako što su žrtve klane na obali reke, a onda su sečene na komade, a komadi su bacani u vodu da ih reka lakše odnese. Veće grupe Srba dovođene su i ubijane nad dvema velikim vrtačama, u Zanusovićima kod Gornjeg Vakufa i u Kožvaricama u središtu šume Koprivnice, negde na sredini puta Bugojno – Kupres, u središtu omiljenog lovišta Josipa Broza Tita.

Livanjske vlasti, što se jama tiče, bile su u boljem položaju. Na Livanjskom polju i njegovim obodima bilo je mnogo prirodnih kraških jama, bezdanki, ili, kako ih je zvalo lokalno stanovništvo, propunti, za koje se verovalo da nemaju dna. U to da jame nemaju dna bili su ubeđeni tadašnji hrvatski prvaci koji su krojili planove za istrebljenje livanjskih Srba. Smatralo se da nije bilo potrebno da se za ubistva njihovih komšija Srba poteže nož, krvave ruke i troše meci. Dovoljno je bilo da ih dovedu do jama i tamo žive gurnu kako bi zauvek nestati u bezdanu. Time se zadovoljavala i sadistička žudnja ubica da se žrtva što više muči.

Neko je i pre, ali i posle ovih mojih reči, mogao doći do sličnih zaključaka o razlikama između jama u kupreškom, bugojanskom i livanjskom kraju u kojima su lokalni državni organi Nezavisne Države Hrvatske sakrili leševe Srba pobijenih u genocidu 1941. godine. Pre i posle mogao je biti predstavljen javnosti i onaj dokumenat Vlade Nezavisne Države Hrvatske o kome sam vam govorio. Ali ono što je uradio Budo Simonović moglo se uraditi samo krajem osamdesetih godina prošlog, dvadesetog veka. U to vreme bilo je još dosta svedoka spremnih da svedoče o zločinima nad livanjskim Srbima, bilo je još ljudi koji su čuvali fotografije koje svedoče i livanjskim Srbima. Što je najvažnije, posle Brozove smrti, došlo je takvo vreme da se moglo otići u Livno, šetati livanjskim poljem, mogli su se tražiti svedoci, bez straha da će vas neko iz lokalne Udbe presretne i oduzme beleške i fotografije.

Baš u to vreme dovele su srećne okolnosti na Livanjsko polje, među livanjske Srbe, Budu Simonovića da zabeleži sećanja stradalnika, njihova promišljanja o životu nastala na njihovim životnim iskustvima, da sasluša svedočenja o duševnim naporima da se strašno sećanje potisne i da se život nastavi i da se za sva vremena ovekoveči istina o njihovim stradanjima. Građa koju je tada Budo Simonović skupio za knjigu „Ognjena Marija livanjska“ danas se ne bi mogla sakupiti, jer većina tih svedoka nije živa, a oni koji su živi daleko su od Livanjskog polja.

Da podsetimo i na to da je Budo Simonović studirao književnost na Filološkom fakultetu u Beogradu, da ima dobar osećaj za jezik, da oseća i prepoznaje dobru priču, dobro kazivanje, što potvrđuje ovih njegovih pedesetak zapisa, objavljenih u knjizi. Iz te njegove knjige, iz priča ljudi izvađenih iz bezdanki, zrači mitski dah smrti, ali takođe i mitska duševna snaga koja je iz tela izvukla poslednje grame fizičke snage, kako bi se iz jame izašlo na svetlost dana i svedočilo. U ovim svedočenjima raspoznaju se tehnike koje su svedoci, svako za sebe, razvijali kako bi potisnuli duševni bol, održali se u životu, ojačali i ponovo nastavili život kakav su živeli pre jama.

Ispovesti livanjskih Srba imaju mnogo dublji značaj, potvrđuju mišljenje Jovana Cvijića o snazi i izuzetnosti dinarskog čoveka, a pružaju osnovu i za dublje antropološke, sociološke analize, analize istorijskih okolnosti u kome su se desile, analize kolektivnih duševnih stanja naroda koji je bio predodređen za žrtvu, ali i kolektiviteta koji je predstavljao ubice.

Ono zlo, ili da se poslužimo hrišćanskom terminologijom, đavolske sile, koje su tokom 1941. godine besnile Livanjskim poljem, nisu se zauvek povukle u bezdane propunte. Pet decenija kasnije sve se ponovilo, ponovila su se stradanja i ubistva livanjskih Srba, žrtve su bili potomci žrtava iz 1941. godine, a mučitelji i ubice potomci ustaških ubica. Budo Simonović je i ta zbivanja preneo u nova proširena izdanja svoje knjige „Ognjena Marija livanjska“. Na kraju knjige je spisak srpskih žrtava iz Livna i Livanjskog polja iz Drugog svetskog rata na kome je blizu 1600 imena. Tako je velika patnja livanjskih Srba našla i hroničara Budu Simonovića, dostojnog da tu patnju opiše i potresnu biblijsku livanjsku priču sačuva za buduća pokoljenja.

Ovom prilikom bih se osvrnuo i na knjigu „Livanjska legenda“ Ljuba Anđelića, koja je objavljena u Titogradu 1963. godine, i koja je u neku ruku bila prethodnica knjizi „Ognjena Marija livanjska“ Buda Simonovića, na koju se i Simonović osvrće. Ljubo Anđelić je bio ratnik Četvrte crnogorske brigade, koja je sa drugim proleterskim brigadama u leto 1942. godine stigla u jugozapadnu Bosnu i najviše se zadržala na Kupreškom i Livanjskom polju. Anđelić je takođe darovit pisac, ima osećaj za detalje, osvrće se na kupreške i livanjske Srbe, beleži njihove ratne sudbine. Ali je Anđelić, pre svega, borac jedne partijske vojske koju je osnovala i njome komandovala Komunistička partija Jugoslavije.

Ta partijska vojska borila se za dva cilja: za oslobađanje zemlje od okupatora i uvođenje, revolucionarnim metodama, revolucijom, novog komunističkog poretka, a uzor im je bio Staljinov Sovjetski Savez. U tom svom naumu komunisti su nastojali da u svoju igru uvuku što više Srba sa Kupreškog, Glamočkog, Livanjskog i Duvanjskog polja, da među njima nađu pristalice svog novog komunističkog projekta. A u taj komunistički projekat uvlačeni su ljudi koji su uspeli da preteknu, da prežive ustaške pokolje. Ustaški pokolji su bili sredstvo jedne ideologije koja je imali za cilj da, takođe, nasilnim revolucionarnim postupcima – fizičkim istrebljenjem Srba, stvore jednonacionalnu rimokatoličku hrvatsku državu čije je stvaranje bilo zasnovano na krvavom nasilju. Samo u rasponu od jedne godine nesrećni livanjski Srbi su se našli u vrtlozima dva različita utopijska projekta stvaranja novih društava, hrvatskog jednonacionalnog i komunističkog.

Četvrtu crnogorsku brigadu, čiji je borac bio i Ljubo Anđelić, i čije podvige opisuje u knjizi „Livanjska legenda“, činili su izuzetno hrabri i iskusni ratnici, spremni da ginu za ideale novog besklasnog društva, što zrači i sa svake stranice ove knjige. Prema tim ciljevima usklađivani su i neki konkretni postupci Četvrte crnogorske brigade na Kupreškom i Livanjskom polju.

Rođen sam u kupreškom selu Vukovsku u kome je sve do Velike Gospojine 1942. godine postojao zaselak Katanići, o čijoj tragediji svedoči Anđelić. Moji preci Bajići bili su vezani kumstvom sa Čelkom Katanićem o kome piše Anđelić, spominjući i njegove gusle koje su se jednom prilikom našle i u rukama Peka Dapčevića. Te gusle su sačuvane, eno ih u mom stanu, vise na zidu. Ali Anđelić u toj priči o Katanićima, koje je 28. avgusta 1942. godine, njih sedamdesetak, pobila Crna legija, prećutkuje jedan vrlo važan podatak. Kada su se ujutro 28. avgusta 1942. godine oglasile ustaške puške na nekim visovima oko Vukovska, Treći bataljon Četvrte crnogorske brigade povukao se iz Katanića gde je bio na konaku. Za njima je krenuo i srpski zbeg, sa uverenjem da će ih partizani štititi. Tako su Katanići na izvoru Tromošnice došli pred ustaške cevi, gde su bili masakrirani. Bataljon Četvrte crnogorske bio je na susednom šumovitom visu, dok se to događalo sa Katanićima partizani nisu ispalili ni jedan metak.

Ljubo Anđelić završava svoju knjigu partizanskim pohodom na Imotsku krajinu i samo uzgred pominje neke pobede nad Đujićevim četnicima. A da li je bilo baš tako? Anđelić je prećutao neuspešni partizanski pohod na Bosansko Grahovo. Sredinom oktobra 1942. godine partizani su se pripremali da zauzmu Bosansko Grahovo, da unište grahovske četnike. U partizanskim jedinicama, koje su imale i teško naoružanje zaplenjeno u Livnu, bilo je dosta boraca, Srba sa Livanjskog polja. Godinu dana posle ustaških pogroma, kao i ostali krajiški Srbi, i livanjski Srbi već su bili ideološki podeljeni na partizane i četnike, zakrvljeni, spremni da bez razmišljanja ubijaju jedni druge.

Proleterske jedinice u dobro osmišljenoj akciji nastupale su prema Grahovu, spremne da na Grahovo jurišaju kao što su koji mesec ranije jurišale na varošicu Kupres, Duvno ili Livno, gde su im se suprotstavljale ustaše. Ovoga puta, na drugoj strani, čekali su ih grahovski Srbi četnici, vojnici Jugoslovenske vojske u otadžbini, koji su ostali verni zakletvi koju su dali okupiranoj jugoslovenskoj državi. Nisu prihvatali komunističke ideje. Partizanska istoriografija tu bitku za Grahovo zaobilazi, ali je o njima objavljeno mnogo radova u emigraciji, o odbrani Grahova pisali su preživeli ratnici Korpusa „Gavrilo Princip“.

Teške borbe između partizana i četnika na prilazima Bosanskom Grahovu otpočele 26. oktobra 1942. godine na liniji Borovača – Kesići – Obljaj – Marinkovci – Luka – Jelenino polje. Pred jakim partizanskim napadom branioci Bosanskog Grahova morali su planski da se povlače, a za njima su nastupali partizani, paleći srpska sela. U ovom nastupanju partizani su spalili i Obljaj, selo Gavrila Principa i njegovu rodnu kuću. Pokojni Dmitar Gašić, učesnik ove bitke i borac Korpusa „Gavrilo Princip“, koji je živeo u Londonu, uveravao me je da je on bio svedok da je Principovu rodnu kuću zapalila Četvrta crnogorska brigada.

Zahvaljujući umešnosti četničkog komandanta Milana Cvjetićanina, i velikoj hrabrosti boraca njegovog letećeg odreda „Gavrilo Princip“ grahovski četnici uspeli su da nadomak Grahova, posle dvodnevne krvave bitke, zaustave komunističke proleterske jedinice i da ih nateraju na povlačenje. I jedna i druga strana iza sebe su ostavile mnogo leševa, partizani su imali veće gubitke nego na Kupresu. Bili su to, na jednoj i drugoj strani, leševi Srba koje su pogodili meci iz bratske srpske puške. Među mrtvima, na jednoj i drugoj strani, bilo je dosta Srba sa Livanjskog polja.

Ovim pominjanjem knjige Ljuba Anđelića želim da potkrepim svoje uverenje da bi se stradanje Srba Livanjskog polja moglo posmatrati i u širem istorijskom kontekstu. U Livnu je još pre Drugog svetskog rata postojala jaka organizacija Komunističke partije. Među livanjskim Hrvatima, kao što ukazuje Budo Simonović u svojoj knjizi, bilo je komunista, a bilo je i rođene braće koja su bila zavađena zbog politike. Uzeću primer moga zavičajnog Kupresa gde je devedeset odsto kupreških Hrvata još u maju 1941. godine znalo da će nova hrvatska država rešavati srpsko pitanje i da će domaći kupreški Srbi biti pobijeni.

Samo u jednom slučaju, pre ustaških pokolja, desilo se da je Kuprešak, student Zagrebačkog univerziteta, u maju 1941. godine saopštio svome školskom drugu, komšiji i vršnjaku, studentu Beogradskog univerziteta, da se smesta vrati u Beograd i Srbiju i tako sačuva živu glavu. Ubeđen sam da se u istom procentu i livanjski Hrvati znali da će njihove komšije, Srbi, biti odreda poklani. Livno je ipak mala varoš, i nemoguće je da su za to nisu znali komunisti Hrvati i muslimani, pa i Srbi, ali su o tome zbog nečega ćutali. Zanimljivo je da livanjske ustaše nisu pobile livanjske komuniste i njihove porodice, iako se znalo za njihova politička uverenja, a bili su im na dohvat ruke. Među Srbima koji su iz Livna odvedeni na gubilište bila je i Marija Vukelić, supruga komuniste Vojina Zirojevića, za koju komunisti tvrde da je Hrvatica iz Zagreba, ali bi i taj podatak o nacionalnosti Marije Vukelić trebalo proveriti.

Valja podsetiti i na to da je petnaestak rimokatolika iz Livna, zbog simpatija prema partizanskom pokretu, bilo osuđeno na kraće vremenske kazne, a kaznu su izdržali u radnom delu Jasenovačkog logora, namenjenog za Hrvate. Logoraši iz ovog dela logora nisu ubijani.

Kada se razmatra tragedija livanjskih Srba tokom Drugog svetskog rata, mora se imati na umu i organizaciona struktura Komunističke partije Jugoslavije na livanjskom području. Livanjski komunisti, koji su imali značajnog udela u ratnim zbivanjima u livanjskom, ali i kupreškom, i glamočkom kraju, bili su organizacijski povezani sa oblasnim partijskim sedištem u Splitu, gde su glavnu reč vodili Hrvati. Hrvati sa srpskim imenima usmeravali su komunističku revoluciju na Livanjskom polju. Ima svedočenja da su planski izazivali podele i sejali mržnju među Srbima. Mogle bi se i ove tvrdnje podvrgnuti pažljivijoj analizi.

Sve sam ovo pominjao kako bih ukazao da se na stradanja livanjskih Srba može u budućnosti i drugačije gledati, a kakva god bila ta sagledavanja neće se moći zaobići ova značajna knjiga Buda Simonovića.

JOVO BAJIĆ

Izvor: Udruženje Ognjena Marija Livanjska

Vezane vijesti:

Budo Simonović na Sajmu knjiga: Dok sam pisao „Ognjenu Mariju Livanjsku“ pitao sam se da li će mi iko vjerovati!

Šesto izdanje Ognjene Marije Livanjske u prodaji

Budo Simonović: Ognjena Marija Livanjska (VIDEO) | Jadovno …

Budo Simonović: Vađenje kostiju iz jame Ravni Dolac 1991. godine

Imena žrtava ustaškog genocida u Livnu i okolini ljeta Gospodnjeg 1941.