Izdajnik do poslednjeg dana

Bilo da uzore u nastanku „Zbora” vide u nacističkoj Nemačkoj ili fašističkoj Italiji, sagovornici „Politike” kažu da je njegov osnivač bio najverniji saveznik okupatora u Drugom svetskom ratu

Koliko zapravo znamo o Dimitriju Ljotiću (1891–1945) i njegovom pokretu „Zbor”, odnosno ljotićevcima?

Bilo da uzore u nastanku „Zbora” vide u nacističkoj Nemačkoj (koja ga je i finansirala), fašističkoj Italiji ili pokretima u drugim zemljama, sagovornici „Politike” kažu da je u toku okupacije Ljotić bio kvisling i kolaboracionista, čije su paravojne formacije gušile ustanke i učestvovale u progonu Jevreja i srpskih civila. Time je postao najverniji saveznik nemačkog rajha u okupiranoj Srbiji.

Ovaj Smederevac iz ugledne građanske porodice, učesnik balkanskih i Prvog svetskog rata, pravnik školovan u Solunu i Parizu, po sticanju fakultetske diplome ulazi u Narodnu radikalnu stranku 1920. godine. Iz nje izlazi 1926, a pet godina kasnije, u jeku šestojanuarske diktature, postaje ministar pravde u vladi Petra Živkovića. Položaj će napustiti te iste 1931, jer je odbijen njegov nacrt ustava koji, kako kaže istoričar Dejan Ristić, sadrži sva buduća Ljotićeva stanovišta: zamisao o unitarnoj, autoritarnoj, nedemokratskoj državi bez političkih stranaka, uz podelu društva na staleže koji bi kandidovali poslanike.

„To je bilo anahrono i antiparlamentarno do te mere, da je kralj Aleksandar Karađorđević, iako nije bio preterani demokrata, to odbio”, ističe Ristić.

Ljotić 1935. osniva i predvodi Jugoslovenski narodni pokret „Zbor” (Združena borbena organizacija rada), kroz koji će otvoreno zagovarati savezništvo s nacističkom Nemačkom, uz antisemitizam i verovanje u navodni jevrejski plan za vladavinu svetom.

„Ljotić je sve vreme bio antidemokrata i antiliberalan, udžbenički primer klerofašiste, otvoreni antisemita i ksenofob, a zalagao se za integralno jugoslovenstvo. Prezirao je individualizam. Smatrao je da je napredak moguć u etničkoj, verskoj i ideološkoj zajednici”, navodi Ristić.

Ističući da su neke ideje, poput staleške države, srodnije italijanskom fašizmu, istoričar dr Mile Bjelajac kaže da je Ljotić zagovarao i otklon prema kapitalizmu i boljševizmu, povratak selu, prirodi, i tradicionalnim vrednostima, kao i religioznost, koja je varirala od tradicionalnog hrišćanstva do pravoslavnog misticizma.

Hapsili đake u Kragujevcu 1941.
„Uz hapšenje Jevreja, ljotićevci su s Nemcima 1941. u Kragujevcu učestvovali i u hapšenju civila i đaka koji će biti streljani”, kaže Dejan Ristić.
„Kada su među civilima koje su uhapsili Nemci prepoznali neke od svojih pristalica, brzo su pohapsili romske dečake – čistače cipela, ponudivši ih u zamenu. Nemci su pristali, jer im je bilo bitno samo da se kvota popuni. O tome svedoči fotografija iz Kragujevca, na kojoj romski dečak pred streljanje čisti cipele nemačkom vojniku”, kaže Ristić.

Pristalice je imao među seljaštvom – čemu je doprinelo i Ljotićevo podržavanje seoskih zadruga – i delovima sveštenstva. Među glavnim saradnicima bio mu je Nikolaj Velimirović, koji će mu 1945. održati i posmrtni govor. Bjelajac podseća i da je „Zbor” bio naslednik Jugoslovenske akcije, formirane kao „pandan vrlo konzervativnoj i desničarskoj francuskoj akciji”.

„Oba pokreta će okončati sudbinu u saradnji s Nemcima pod okupacijom”, kaže on.

U Ljotićevom slučaju, dodaje on, ta saradnja datira od 1937, kada „Zbor” zapada za oko Alfredu Rozenbergu, koji je u nacističkom rukovodstvu bio zadužen za saradnju sa sličnim pokretima u Evropi. Iako politički marginalan – na izborima 1935. i 1938. osvojio je po jedan odsto glasova – „Zbor” je bio poznat po javno ispoljavanom fizičkom nasilju.

„Od Portugalije do Rumunije toga doba, da ne pominjemo Nemačku ili Italiju, odlika takvih pokreta je bilo i formiranje partijskih divizija, pod firmom obezbeđivanja stranačkih aktivnosti i prostora. Ali, to su često bili batinaški odredi koji su progonili političke protivnike, pa i novinare. Omladina ’Zbora’ se na univerzitetima sukobljavala sa demokratski ili levičarski orijentisanim studentima, pri čemu je bilo i fatalnih slučajeva”, napominje Bjelajac.

Posle jednog takvog sukoba 1940. godine, vlada će zabraniti „Zbor”, koji će se reaktivirati već iduće godine, s početkom nemačke okupacije. Te iste 1941, Ljotić pokreće novine „Naša borba”, predlaže Milana Nedića, inače svog rođaka, za predsednika kvislinške vlade i osniva Srpski dobrovoljački korpus. Pod faktičkom komandom Nemaca, SDK deluje do kraja rata, bez Ljotićevog neposrednog učešća u dejstvima.

„Ljotić je bio kvisling i kolaboracionista prvog reda, ideološki lojalan saradnik, pa i vernik tog ’novog poretka’ do poslednjeg dana. I Nedić nikad nije imao takav ugled, status i poverenje kod Nemaca”, navodi Bjelajac.

O tome svedoče navodi nemačke komande u Srbiji iz 1943. godine o „uskoj saradnji SDK s divizijama Vermahta”, pri čemu se „Zbor” opisuje kao „nacionalsocijalistička partija”. S delom SDK, Ljotić 1944. beži u Sloveniju da bi ujedinio ostatke poraženih snaga, ali gine u saobraćajnoj nesreći u aprilu 1945. godine kod Ajdovščine, posle čega je sahranjen u Gorici.

Zbog svega ovoga, Dejan Ristić smatra da je upotreba pojmova iz tridesetih godina prošlog veka i Drugog svetskog rata u savremenom političkom kontekstu ruganje žrtvama nacizma i fašizma uz zloupotrebu pojmova.

„Istoriju ne treba zloupotrebljavati, jer je ta učiteljica života posebno stroga prema ponavljačima”, zaključuje Ristić.

Autor: DIMITRIJE BUKVIĆ

Izvor: POLITIKA