Haris Dajč za NEWSWEEK: Staro Sajmište u trouglu zaborava, nepoštovanja i birokratskih sporenja

Neophodno je da sami budemo odgovorni za budući Muzej Holokausta, stoga smo zahtevali da imamo potpunu samostalnost kao pravno lice, koje se upisuje u odgovarajući državni registar

Odnos društva prema prostoru Sajmišta najbolje se može razumeti ako sagledamo sadašnji izgleda datog prostora. Imovinsko-pravni poslovi su nalik “Augijevim štalama”, pored divljih naselja, različitih radionica, vulkanizerskih radnji, teretana, privatnih škola, te sve do niza ugostiteljskih objekata od kojih se jedan nalazi u nekadašnjoj logorskoj mrtvačnici (Turski paviljon) što je najbolja slika toga koliko nam je Staro Sajmište važno.

Holokaust u Srbiji se može podeliti na dve faze. U prvoj je uništeno celokupno muško jevrejsko stanovništo, na lokaciji Topovskih šupa u blizini Autokomande, od početka jula do decembra 1941. godine. U drugoj fazi izvršeno je interniranje, a zatim i uništavanje žena, dece i starijeg stanovništa u Jevrejski logor Zemun na beogradskom Sajmištu.

Nekadašnji prostor koji je bio ogledalo savremenog predratnog Beograda pretvoren je u Judenlager Semlin (1941-1942) i postao konačno odredište skoro polovine ubijenih Jevreja sa područija okupirane Srbije u Drugom svetskom ratu. Od oko 15.000 ubijenih Jevreja gotovo polovina stradala je na Sajmištu.

Jevreji koji su ušli u „kamion-dušegupku“ na Sajmištu, nikada više nisu videli svoje stvari. Do trenutka kada bi gasni kamion stigao do svoje destinacije u Jajincima, Jevreji koji su u nekim nemačkim dokumentima označavani kao „tovar“, već su bili uveliko mrtvi. Izmedu 19. marta i 10. maja 1942, Gec i Mejer, praćeni komandantom logora, Herbertom Androferom, vozili su od Sajmišta do Jajinaca i nazad između 65 i 70 puta, usmrtivši pritom oko 6300 Jevreja. Od skoro 7000 Jevreja zatočenih na Sajmištu, manje od 50 žena je preživelo. Pored Jevreja u logor su bili internirani i Romi.

Nakon što su svi Jevreji logoraši bili ubijeni, koncentracioni logor na Sajmištu promenio je namenu. Prestao je da bude Judenlager i postao Anhaltelager – Prihvatni logor Zemun (1942-1944) za političke zatvorenike, odnosno komuniste, zarobljene partizane, prinudne radnike, kao i grčke, italijanske i albanske partizane, od kojih je većina kasnije deportovana u druge nacističke ili manje radne logore u centralnoj Srbiji.

Prema sačuvanim istorijskim izvorima, u Prihvatni logor Zemun dovedeno je oko 32.000 zatočenika, oba pola, svih godina starosti, uglavnom Srba, ali i Jevreja, Hrvata, Muslimana, Grka, Albanaca i drugih. U logoru je život izgubilo blizu 11.000 zatvorenika.
Promene do kojih je došlo nakon formiranja Komisije za programsko uređenje Starog sajmišta 2014. značajne su budući da se njenim delovanjem uspešno započelo sa rešavanjem barem dela imovinsko-pravnih pitanja ovog prostora. Većina umetnika je bila zadovoljna ponuđenim opcijama, bar kako smo obaveštani na sednicama Komisije.

Stoga je vrlo važno odvojiti rad Komisije i Radne grupe za pisanje zakona o Starom Sajmištu (Zakon o Ustanovi Spomen žrtve). Zahvaljujući radu gradske komisije smo i došli do toga da se republičkim zakonom Sajmište  proglašava za „prostorno kulturno-istorijsku celinu“ što je jedina sigurna brana tome da ovaj prostor postane lokacija za „zabavno-komercijalne“ sadržaje.

Dok su u radu Komisije učestvovali i članovi jevrejskih opština Beograd i Zemun što nije slučaj sa Radnom grupom koja je krojila pomenuti Zakon. Pored toga nikad nismo saznali ko je zapravo bio tvorac Zakona tokom čijeg nastanka nijedan jedini put nije bila čak ni oko stvari koji se direktno odnose na Jevreje konsultovan bilo ko iz jevrejske zajednice.

Najprecizniju kritiku Zakona o ustanovi Somen žrtve dao je Jovan Bajford (Peščanik, 11.2.2017.) Završetak članka je veoma značajan za razumevanje kontinuiteta problema sa kojima se suočavamo na Starom Sajmištu.

On upozorava da bi usvajanjem sadašnjeg nacrta navedenog Zakona u Srbiji bila institucionalizovana višedecenijska praksa da se Holokaust marginalizuje i posmatra isključivo kao deo istorije jevrejske zajednice, a ne kao neotuđivi deo istorije Srbije.
Na suštinske greške koje su pisci Zakona napravili već u Preambuli ukazao je Filip David pismom kojim se obratio članovima naše zajednice: “Stradanja Jevreja u Drugom svetskom ratu prema donetim rasnim zakonima svodila su se na organizovano i masovno uništenje Jevreja ma gde se nalazili, a to je sasvim različito od formulacija u Preambuli Zakona. Preambula mora detaljnije objasniti položaj Jevreja i njihovo stradanje u okupiranoj Srbiji…..jednog dana se može dogoditi da se u takvom zamiljišljenom memorijalnom centru kao navodne žrtve nađu i Milan Nedić i Dimitrije Ljotić i ko zna još ko.”

Jevrejska zajednica ne može dopustiti da bude izopštena iz istorije ovog mesta. Svesni svoje odgovrnosti ukoliko ne reagujemo Savez jevrejskih opština Srbije (SJOS) formirao je Radnu grupu za Staro Sajmište 12.februara 2017, te je o svojim stavovima upoznao Gradsku komisiju, kao i autore datog Zakona. Pomenuta Radna grupa SJOS-a smatra da Zakon o Ustanovi spomen – žrtve ne smeju biti upotrebljavane u dnevnopolitičke svrhe niti bilo kakva obrazloženja za donošenje ovakvog zakona niti da trpe netačnost ili lošu interpretaciju ni u jednom delu, imajući u vidu, pre svega žrtve u Judenlager Semlin, a potom i žrtve tranzitnog logora za sve Srbe, Rome, pripadnike drugih naroda, antifašiste i druge stradalnike koji su izgubili živote uz najveće muke na tom prostoru.

Neophodno je da sami budemo odgovorni za budući Muzej Holokausta, stoga smo zahtevali da imamo potpunu samostalnost kao pravno lice, koje se upisuje u odgovarajući državni registar. Muzej Holokausta bi imao upravnika kojeg postavlja Savez jevrejskih opština Srbije, Upravni i Nadzorni odbor čije članove bi pored Saveza jevrejskih opština Srbije, imenovala i Vlada Republike Srbije i World Jewish Congress.  Pitanje Starog Sajmišta je pitanje identiteta i opstanka Jevrejske zajednice u Beogradu i Srbiji. Naši preci su ubijeni, prognani, izgubili su pravo na državljanstvo, imovinu i dostojanstvo u periodu od 1941. Neophodno je sačuvati sećanje na stradale, staviti bar kamen na zid koji bi stajao na prostoru nekadašnjeg logora.

Za jevrejsku zajednicu, Sajmište nije pitanje samo identiteta, već smatramo da je pitanje Sajmišta povezano i sa pitanjem rehabilitacije kvislinškog predsednika “Vlade narodnog spasa” generala Milana Đ. Nedića. Naša zajednica ima odgovornost prema svojim članovima, građanima Srbije, institucijama Republike i međunarodnoj jevrejskoj zajednici, prema rešavanju pitanja Nedićeve rehabilitacije, zato smo se i uključili u sudski postupak rehabilitacije. Jevrejska opština Beograd se obratila sudu preko advokata Zorana Naumovića kao organizacija koja poseduje dokaze koji u protiv rehabilitacije Milana Nedića. Sud je, međutim, pogrešno protumačio naš zahtev kao zahtev za mešanje u sam postupak. Uložili smo blagovremenu žalbu na takvu odluku te se nadam da će takva nezakonita odluka biti ukinuta odlukom više instance.

Nedić i njegova “Vlada narodnog spasa” direktno su učestvovali u oduzimanju jevrejske nepokretne imovine, kao i u identifikaciji i hapšenju Jevreja na teritoriji okupirane Srbije. Žene, deca i starci koji su bili odvedeni u logor Sajmište nisu mogli da se nađu na svom konačnom odredištu bez veoma dobre saradnje Nedićevih službi i nacističke Nemačke.  Do sada je Nedić već prošao javnu-nezvaničnu, ali i istoriografsku rehabilitaciju. Taj proces je tekao uporedo sa raspadom Jugoslavije, a ubrzanje je usledilo u prethodnoj deceniji preko razgranate propagande: od publicistike i beletristike, naučnih radova do televizijskih reportaža.
Stavljeni smo kroz taj proces u šizofrenu situaciju budući da time javnosti želi da Srbiju svrsta na gubitničku stranu u Drugom svetskom ratu, pošto proces rehabilitacije jedino može tome voditi, a to je negacija pobede antifašizma. To nisu nepoznati procesi. Njih možemo pratiti i u Ukrajini sa rehabilitacijom Stejpana Bandere, kojeg je tada odlazeći predsednik Ukrajine Viktor Juščenko proglasio za heroja januara 2010.

Država je preko Zakona o restituciji jevrejske imovine bez naslednika (februar 2016.) indirektno potvrdila odgovornost Nedićeve “Vlade” u Holokaustu.

Tako da je istovremeno, Srbija donela jedinstven Zakon među nekadašnjim socijalističkim zemljama, o čijim pozitivnim posledicama tek u poslednje vreme možemo više iz medija saznati. Tako u Srbiji u isto vreme imamo jedan od najnaprednijih evropskih zakona o restituciji, koji se uzima kao potencijalni model za članice Evropske unije koje još nisu uredile pitanje jevrejske imovine oduzete kao posledice Holokausta, dok se preko slučaja Nedić ograđujemo od onog čime bi se svaka evropska država mogla ponositi.

Zahvaljujući uspešnoj primeni tog Zakona o restituciji uz savestan rad Agencije za restituciju i drugih državnih institucija onemogućen je povraćaj nepokretne imovine oduzete od Jevreja, naslednicima onih aktera koji su je protivpravno stekli tokom okupacije. Kuriozitet predstvlja podatak da je sadašnji direktor agencije za Restituciju, Strahinja Sekulić, početkom 2000. kao gradski pravobranilac upravo započeo proces  daljeg skrnavljenja Starog Sajmišta rešavanjem imovinsko-pravnih pitanja u korist Grada i suzbijanjem folk-komercijalnog sadržaja koji je tada bujao na tom prostoru.
Siguran sam da i pored postupka rehabilitacije Nedića koje pravosuđe u Srbiji sprovodi, Vlada Srbije koja je donošenjem Zakona o restituciji jevrejske imovine bez nalsednika pokazala svoje evropske antifističke principe na kojima je i formirana posleratna demokratska Evropa, neće dopustiti rehabilitaciju Nedića.

U klimi gde dobar deo građana nije svestan toga da se Holokaust u Srbiji dogodio i smatra da su Jevreji posebno povlašćeni zakonom koji nakon preko 70 godina ispravlja deo katastrofalnih posledica Holokausta, doneti takav Zakon predstavlja hrabrost, stoga verujem da (nacrt) Zakona o Sajmištu koji sad imamo nećemo videti u ovom obliku u Skupštinskoj proceduri.

Piše: Haris Dajč

(Docent na Filozofskom fakultetu i potpredsednik Jevrejske opštine Beograd)

Izvor: NEWSWEEK

Oznake: Staro Sajmište, Muzej Holokausta, Nedić, Jevreji, Srbi, Romi

Vezane vijesti:

Donošenje zakona o Starom sajmištu važno za Srbe, Rome i …

Staro sajmište: Jedan muzej za sve žrtve | Jadovno 1941.

Sporni zakon o Starom sajmištu | Jadovno 1941.

Izvjesna izgradnja memorijala na Starom sajmištu u Beogradu …

Uklanjanje Nedićevih tragova u zločinu holokausta | Jadovno …