Dva obrta Mikloša Hortija

Mađarska, shvativši kakav će biti ishod rata, u strahu od posledica poraza koji je, nezaustavljivo, dolazio, naređuje istragu i suđenje glavnim akterima zločina u južnoj Bačkoj

Vesti o masovnim pogubljenjima u Šajkaškoj i Novom Sadu su, piše u knjizi „Mađari u Vojvodini 1918 – 1947“ profesorka Univerziteta u Segedinu Enike A. Šajti, ubrzo uzdrmale mađarsko javno mnjenje. Tako je, na sednici parlamentarnog Odbora za spoljnu politiku, grupa opozicionih poslanika na čelu sa Endreom Bajči–Žilinskim već 29. januara 1942. zatražila strogu istragu.

Pet dana kasnije, Bajči-Žilinski je uputio i memorandum regentu Miklošu Hortiju, u kojem, uz detaljan opis svega što se u Bačkoj događalo tokom krvavog januara, traži i kazne za krivce i odštetu za porodice nevinih žrtava. U tom dokumentu, on pominje broj od čak 5.400 ubijenih.

„Ali, brojke stvarno ne menjaju ništa na činjenici da se u Mađarskoj odigralo, bez sudske presude, masovno klanje sa punom odgovornošću vojnika i žandarma, odnosno honvedskih i žandarmerijskih oficira“, piše regentu Bajči-Žilinski.

Memorandum Žilinskog je preveden i na srpski i dostavljen Vladi Srbije. Već 9. februara Lajoš Bola, mađarski generalni konzul u Beogradu, u Budimpeštu javlja da se u Srbiji o raciji šire klevete i traži da se sve istraži i lažne vesti demantuju.

Mađarsko Ministarstvo inostranih poslova taj zahtev 15. februara prosleđuje načelniku Generalštaba Ferencu Sombathelji-Knausu. Na osnovu izveštaja koji je, tri dana ranije, dobio od Ferenca Feketehalmi-Cajdnera, Sombathelji, međutim, odgovara da u Šajkaškoj i Novom Sadu nije bilo nezakonitih pogubljenja.

„Svaka upotreba oružja bila je opravdana“, kategorično je tvrdio Feketehalmi u izveštaju dostavljenom Sombatheljiju.

Međutim, vesti o zločinu prelaze granicu i Mađarske i Srbije. Jugoslovenska vlada u Londonu je, 8. maja 1942, o raciji objavila memorandum, a već sutradan u „Dejli telegrafu“ i opširan članak pod naslovom „Mučena i ubijena deca“. Veleposlanik u Vašingtonu Konstantin A. Fotić krajem maja Stejt departmentu predaje službenu predstavku o zločinu Mađara u južnoj Bačkoj, a početkom jula slične predstavke su dostavljene i vladama drugih savezničkih zemalja.

O mađarskom zločinu sada već govori ceo demokratski svet, pa je Sombathelji u aprilu 1942. ipak naredio istragu koju je vodio vojni sudija pukovnik Jožef Baboš. Nalaz je bio nedvosmislen: masovni zločin nad civilnim stanovništvom se dogodio! Suočen s tim, Sombathelji 10. jula naređuje i istragu javnog tužioca za 15 što vojnih, što žandarmerijskih oficira.

Prvi obrt, čiji akter je bio Mikloš Horti lično, sledi, međutim, već 13. avgusta. On, naime, tog dana obustavlja istragu protiv četvorice prvoosumnjičenih – glavnokomandujućeg racije Feketehalmi-Cajdnera, operativnih komandanata u Šajkaškoj i Novom Sadu pukovnika Lasla Deaka i Jožefa Grašija, koji je, u međuvremenu, unapređen u čin brigadnog generala, i, najzad, prvog dželata novosadskog pokolja kapetana Martona Zeldija.

Razlog: u toku je bilo slanje Druge mađarske armije na Istočni front (ona će, uzgred, u januaru 1943. kod Voronježa doživeti potpuni slom, uz blizu 70.000 mrtvih honveda), pa je regent procenio da nije zgodno da se baš tada sudi oficirima visokog ranga.

Ipak, racija je i dalje ostala tema i mađarske, i svetske javnosti. Bajči-Žilinski je 30. novembra 1942. vladi Mikloša Kalaija, koji je 19. marta na mestu premijera zamenio Lasla Bardošija, uputio inetrpelaciju, pitajući šta je sa obećanim kažnjavanjem krivaca za ubijanje nevinih i sa odštetom porodicama.

Uz to, Mađarska je, shvativši kakav će biti ishod rata, već 1943, preko engleskih obaveštajno-diplomatskih centara u Kairu i Istanbulu, pokušavala da se približi zapadnim saveznicima. U maju joj je, međutim, stigao jasan odgovor: jedan od uslova za to je i „odgovarajuće obeštećenje zbog masakra u Bačkoj“.

Drugi Hortijev obrt usledio je tek po kapitulaciji Italije u jesen 1943. Ka zapadnim saveznicima sada se moralo ići brže, pa on povlači odluku iz avgusta 1942. o obustavljanju istrage i nalaže da se Feketehalmi-Cajdner, Graši, Deak i Zeldi izvedu pred sud. Novi obrt obrazlaže tvrdnjom da je „po podacima koji su u međuvremenu pronađeni, ponašanje ovih oficira za vreme racije zahtevalo mnogo ozbiljniju ocenu“.

„U stvari, novih podataka nije bilo. Iza regentove odluke krila se zabrinutost zbog ishoda rata“, piše Enike A. Šajti u pomenutoj knjizi.

ZAKASNELA OSUDA ZLOČINA

Mikloš Horti se o Raciji prvi i jedini put javno oglasio tek 15. marta 1944. U govoru koji u knjizi „Novosadska racija“ citira mađarski istoričar Janoš Buzaši, rekao je: „U toku jednog četničkog upada u Novi Sad, preduzimane su nedopustive i kažnjive akcije, ali su odgovorna lica i krivci za ove izgrede dospeli pred vojni sud i strogo su kažnjeni. Najblaža izrečena kazna iznosi deset godina robije. Novosadske ispade svi osuđujemo, jer je tom prilikom živote izgubilo 3.000 ljudi, među kojima je, nažalost, bilo i mnogo nevinih.“

Suđenje je počelo 14. decembra 1943, ali je četvorici prvooptuženih dozvoljeno da se brane sa slobode, što su Feketehalmi-Cajdner, Graši i Deak iskoristili da 15. januara 1944, samo par dana pre izricanja kazne, napuste Mađarsku.

„Na nagovor Cajdnera, sa njim i Deakom sam automobilom pobegao u Nemačku. Ubeđen sam da je naše bekstvo blagoslovila vlada i da je o tome bio obavešten i premijer Mikloš Kalai“, izjavio je Graši u poratnom svedočenju u Novom Sadu. Zeldi je, takođe u Nemačku, pobegao nekoliko dana ranije.

Inače, sud je konstatovao punu odgovornost sve četvorice, ali im nije izrekao nikakve kazne, ni one uobičajene, u odsustvu. Preostalih 11, mahom nižih žandarmerijskih oficira osuđeno je na kazne zatvora od deset do 15 godina, a među njima i kapetan Šandor Kepiro, koji je, kako navodi dr Đorđe N. Lopičić u knjizi „Mađarski ratni zločini 1941 – 1945“, dobio deset godina.

Posle Hortija, pogled na raciju je, inače, zvanično promenio i njen direktni nalogodavac Sombathelji. U naredbi svojim oficirima od 21. januara 1944, ono što se dogodilo u Šajkaškoj i Novom Sadu nazvao je „nacionalnom nesrećom kakva se nije desila u istoriji mađarske vojske, pogodnom da se između mađarskog i srpskog naroda poseje stogodišnje seme mržnje i osvete“.

Sve to je, međutim, bilo samo plod straha od posledica poraza koji je nezaustavljivo dolazio, a ne, čak ni okasnele, potrebe za istinom i pravdom. Štaviše, kada je Nemačka u proleće 1944. izvršila mirnu okupaciju Mađarske, za šta su, uzgred, saglasnost prethodno dali upravo Horti i Sombathelji, svi oficiri osuđeni za zločine u Raciji su rehabilitovani.

Među njima i Kepiro, koji se, posle više decenija provedenih u Argentini, vratio u Budimpeštu, i 2011. umro kao slobodan čovek!

U sastavu nemačkih SS jedinica koje su 1944. izvršile okupaciju Mađarske, bili su i Graši, Deak i Zeldi. Odmah su prionuli na formiranje SS divizije „Hunjadi“, na čijem čelu je najpre bio Deak, a potom Graši. Jedno od visokih komandnih mesta dobio je i Zeldi.

Feketehalmi, koji je, posle bekstva iz Mađarske, u Nemačkoj dobio čin grupenfirera i kao savetnik komandanta bio raspoređen u II oklopnu armiju Vermahta koja se borila u Normandiji, vratiće se nešto docnije. U vladi Ferenca Salašija postaće zamenik ministra odbrane i dobiće čin armijskog generala.

Izvor: NOVOSTI

Vezane vijesti:

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (1)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (2)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (3)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (4)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (5)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (6)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (7)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (8)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (9)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (10)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (11)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (12)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (14)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (15)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (17)

Feljton: Mađarska racija u Novom Sadu i Južnoj Bačkoj 1942. (18)