Dejan Đerić: ‘’Štuke’’ i tenkovi protiv četnika

Nemačko-ljotićevska kolona spalila je selo Seča Reka kod Kosjerića, 23. septembra 1943, ali onda su je potukli četnici Požeškog korpusa, odnevši jednu od najbriljantnijih pobeda nad osovinskim trupama. Spaljivanje Seče Reke fotografisao je zloglasni ljotićevski komandant Lautner, koji će istog dana poginuti u jednom tenku

PIŠE: Dejan ĐERIĆ

Jedna od najvećih borbi septembra meseca 1943. odigrala se kod Seče Reke, između Crnogorske (Kosjerićke) brigade Požeškog korpusa sa jedne, i Nemaca i ljotićevaca sa druge strane. Prema nemačkom izveštaju, četnici su 23. septembra ”uz saradnju stanov- ništva” napali jednu četu ljotićevaca i četiri tenka sa nemačkim posadama. Posle višečasovne borbe, Nemci i ljotićevci su se povukli u Kosjerić. Kako bi ih spasila, nemačka komanda Srbije poslala je sedam ”štuka” da bombarduju četničke položaje. Opkoljenim okupatorima i kvislinzima bacana je muninija padobranima, dok nisu stigla pojačanja koja su ih izbavila. [1]

U Užicu i Požegi bio je stacioniran 4. puk SDK, pod komandom Henriha Lautnera, dok je na ovom terenu operisala je Crnogorska brigada JVuO, pod komandom žanrdamerijskog potporučnika Filipa Ajdačića.

Komandant Požeškog korpusa major Miloš Marković u vremenu od 20. do 25. septembra obišao je jedinice i teritoriju Sreza crnogorskog. Na dan 25. septembra održao je smotru nad jedinicama brigade a 23. i 24. septembra sa štabnom grupom korpusa učestvovao je u borbi koju je vodila Crnogorska brigada sa Nemcima i Ljotićevcima u Sečoj Reci. [2]

Borbe oko Kosjerića u kojima je učestvovao i čuveni ljotićevski komandant Henrih Lautner (Jugosloven nemačkog porekla, uzeo je srpsko ime Miloš Vojnović), opisao je i Branislav Stranjaković, u ono vreme član omladinskog štaba 501, a posle rata jedan od najpriznatijih zapadnoevropskih stručnjaka za pitanja komunizma. Po njegovim rečima, u borbi se istakla Crnogorska brigada potporučnika Filipa Ajdačića, koju je Dragiša Vasić smatrao najboljom četničkom jedinicom. Ova brigada je u selu Seča Reka upravo osvetila zastavu 4. pešadijskog puka Stefan Nemanja” kada je, 22. septembra oko šest časova popodne, stigla vest da preko Varde prelazi 15 kamiona Nemaca i ljotićevaca sa nekoliko bornih kola i tenkova. ”Da se ne bi prolivala krv i da ne bi bilo odmazde prema stanovništvu, rešeno je da se kolona propusti da prođe putem Varda – Seča Reka – Kosjerić. Ali ako nemačko-ljotićevska kolona počne da pljačka, odvodi i ubija mirno stanovništvo i napadne na četnike, da se onda borba mora primiti, piše Stranjaković. [1]

Slične podatke o početku borbe iznosi i akademik Ljubomir Simović u svojoj knjizi Užice sa vranama navodeći da je nemačko-ljotićevska patrola, noć uoči početka bitke, pohapsila sve ugledne domaćine sela Ruda Bukva i pritom opljačkala nekoliko kuća. [3]

Jedan od učesnika borbe, poručnik Ivko Jovanović, kasnije komandant bataljona Leteće brigade, opisuje uvodne trenutke borbe:

Dvadeset trećeg septembra 1943. godine došlo je do sukoba četnika Požeškog korpusa i Nemaca i ljotićevaca u selu Seča Reka kod Kosjerića. Korpus je pronašao zastavu Četvrtog pešadijskog puka „Stefan Nemanja” koji je bio stacioniran u Užicu, i tu zastavu je komandant korpusa nameravao da preda Crnogorskoj brigadi. Nemci su bili obavešteni, najverovatnije od njihovih doušnika komunista, gde se nalazimo, i krenuli su sa kolonom pravcem Užice-Buar-Varda-Seča Reka, da bi iznenadili četnike na ovoj proslavi.

Dobili smo obaveštenje sa brda na brdo, tako da nas Nemci nisu iznenadili. Mislili smo da motorizovano-oklopna kolona ide za Valjevo, pa je komandant korpusa Miloš Marković naredio da ih propustimo, jer su bili zastali na Vardi. Nemci su izviđanjem osetili naše jedinice. Došlo je do munjevitog sudara naših jedinica sa klasičnim pešadijskim naoružanjem i dobro naoružanih Nemaca i ljotićevaca. [4]

Videvši da su opkoljeni sa svih strana, deo Nemaca i ljotićevca, uspešno se povlači dok drugi deo ostaje u četničkom obruču. Jedno borno vozilo koje učestovalo u borbi uspelo je da se probije do Kosjerića i njegova posada je izvestila nemačku komandu o ishodu borbe, pa se kasno popodne 24. septembra, pojavilo šest nemačkih aviona koji su bombardovali okolna sela. [1]

,,Dok se borba vodila, Nemci su radiom pozvali svoju avijaciju. Zbili su se u školu, a mi smo se približili i opkolili ih. Bacili su raketu u našem pravcu, da označe cilj avionima, ali mi smo bacili raketu u njihovom pravcu, na brdo iznad njih, koje su avioni i bombardovali. Tu se jedan konj uplapšo od eksplozija bombi i dao u kas, pa su avioni i u drugom naletu bombardovali brdo. Ubili su konja. Tako mi nismo imali gubitaka od bombardovanja”, nastavlja poručnik Ivko Jovanović. [4]

Većina autora uspehe u završnoj fazi borbe pripisuje Kosjerićkoj brigadi i njenom komandantu potporučniku Filipu Ajdačiću navodeći sledeće:

,,Komandant brigade potporučnik Filip Ajdačić lično je sa jednom grupom uleteo u samu varošicu Seču Reku i na juriš je zauzeo. Pojedini vojnici su čak na borna kola skakali i borili se da ih osvoje.” Iako su borci Ajdačićeve brigade dali značajan doprinos pobedi, i pritom imali gubitke, presudnu ulogu je odigrala štabna četa Požeškog korpusa naoružana sa dve protivtenovske puške. Daleko jačeg, bolje naoružanog i opremljenog neprijatelja, zabarikidirog u oklopna vozila i okolne objekte daleko teže bi bilo uništiti da nije onesposobljena njegova mehanizacija. Takođe, opkoljeni ljotićevci i Nemci svakog trenutka su očekivali pomoć iz najbližih garnizona u Požezi i Užicu. ,,Mi smo imali i dve protivtenkovske puške, koje su ovog puta dobro odigrale ulogu”, seća se poručnik Jovanović.

Borba se vodila ceo dan. U sumrak, i poslednja uporišta su bila osvojena. Lautner je bio smešten u jedno oklopno vozilo ispred zgrada u centru sela Seča Reka, a iz zgrada su štitili to vozilo znajući ko se u njemu nalazi. Nisu imali mogućnost da ga iznesu, jer se borba vodila na bliskom odstojanju.

Prilikom likvidacije zgrada u kojima u se nalazili Nemci i ljotićevci, jedan od vojnika je primetio da se u vozilu nalazi neki čovek. Na poziv da otvori vozilo iznutra, ovaj to nije uradio. Tada je vojnik Vićentije Ješić, u prozorčić sa tripleks staklom koji se mogao obrtati, zavukao pištolj marke „parabelum”. Tražio je od onoga da otvori vrata i izađe napolje, što on nije učinio, mada je verovatno znao da je borba završena u našu korist. Ješić je onda pucao u njega, na šta su pritrčali i drugi vojnici. Onda mu je skinuo fotoaparat „lajka” i torbu sa arhivom i dokumentima. Toga momenta nismo znali ko je to lice, niti smo imali vremena da vidimo o kome se radi, jer je padao mrak. Nemačke, bugarske i ljotićevske trupe su se približavale sa svih strana, da nas opkole. Mi smo se izvukli iz obruča, prethodno zapalivši sva vozila koja su bila oštećena, pa i vozilo u kome se nalazio Lautner. [4]

Podaci o broju poginulih sa obe strane variraju u zavisnosti od izvora koji su pojedini autori koristili. Tako, akademik Ljubomir Simović piše da su ljotićevci imali 17 poginulih uključujući i komandanta Lautnera. Sa četničke strane 4 mrtva i 4 ranjena. [3]

Sa druge strane Bogić Krasić u svojoj knjizi Užički okrug 1943 koristi dokument iz Narodnog muzeja Užice u kome se navodi:

Blagodareći ovakvoj požrtvovanosti starešina i vojnika JVuO i uspeh je bio potpun, jer je neprijatelj pobeđen iako je bio brojno jači naoružan sa tenkovima, bacačima i svim vrstama automatskog oružja, te je i pored toga ostavio na bojištu „39 mrtvih, veliki broj ranjenih, 2 mitraljeza, 3 mašingevera, jedna borna kola uništena i jedna oštećena, 2 automobila, 1 motocikl, veći broj pušaka i municije. [2]

Podaci o broju ubijenih i ranjenih ljotićevaca mogu se potvrditi i iz izjave jednog preživelog borca koji se vratio u Požegu i iznerviran posledicama borbe ubio sreskog načelnika Radovana Radića. Sreski načelnik priveden je u kasarnu jer je stao u odbranu jednog pijanog građana koga su ljotićevci ispitivali.

Prema izveštaju poljske straže ubica je izjavio da se na dan 25. septembra vraćao iz borbe u Sečoj Reci i da mu, pored komandanta, poginulo još 16 drugara a oko 10 ranjeno i povređeno i da je sam jedva izvukao živu glavu. [2]

Najtačniji podaci o broju stradalih ljotićevaca i njihovim imenima mogu se utvrditi na osnovu obaveštenja kojim obaveštavaju svoje pristalice da će se sahrana obaviti u Užicu, a da povorka kreće sa trga ispred opštine 26. septembra u 10 časova.

U Knjizi o Draži navodi se da su Nemci imali 8 poginulih što je verovatno povećana brojka. Nemačke gubitke pominje i poručnik Jovanović nepominjući njihov broj:

,,Mrtve Nemce seljaci su sakrili ili negde zakopali, a zarobljene Nemce i ljotićevce smo poskidali i pustili u pravcu Užica. Oni nisu imali prilike da vide svoje mrtve drugove koje su seljaci odneli. Kada smo se izvukli iz obruča, tek tada smo, preko dokume-ntacije, utvrdili da je u bornim kolima bio zapaljen Lautner.” [4]

Na osnovu rezultata i uspeha Crnogorske brigade od 23. septembra 1943. i posebnog isticanja komandanta Ajdačića, komandant Pošeškog korpusa, major Marković, pohvaljuje Ajdačića, sve starešine i vojnike ove brigade i svo građanstvo sreza crnogorskog, ističući ih za primer ostalim brigadama korpusa.

27. oktobra komandant Crnogorske brigade, Filip Ajdačić, prosledio je spisak izginulih podoficira, kaplara i redova komandantu Požeškog korpusa sa predlogom da se odlikuju Karađorđevom zvezdom. Na spisku se nalaze imena četvorice četnika Crnogorske brigade koji su poginuli u borbi sa Nemcima i ljotićevcima u Sečoj Reci: Miladin B. Zoćević, rez. peš. narednik iz Dragačeva, Nikola P. Arežina, rez. inž. podnarednik, Miroslav Gligorijević, rez. vazd. podnarednik iz Seče Reke, Živko R. Simović, redov iz Seče Reke. Pored ovog spiska Ajdačić, komandantu Požeškog korpusa, prosleđuje spisak sa imenima 22 podoficira za unapređenje u čin potporučnika. [2]

Nije poznato da li je neko sa pomenutih spiskova unapređen ili odlikovan ali je poznat spisak koji je, 1. novembra 1943., major Marković dostavio đeneralu Draži kao predlog da se, između ostalih, odlikuju:

1. Milovan Lj. Nikolić, vazduhoplovni narednik iz Glumča, Sreza požeškog, rođen 1922. Predložen za odlikovanje Srebrnim ordenom Karađorđeve zvezde zbog sledećih zasluga: U Sečoj Reci 23. septembra 1943. godine kao komandir Štabne čete, naneo je osetne gubitke neprijatelju, a zatim sa južne strane uleteo je u Seču Reku i sa ostalim delovima zauzeo istu,…

2. DušanR. Janković, rezervni podnarednik, iz Guglja, Srez požeški, rođen 1921. godine. Predložen za odlikovanje Srebrnim ordenom Karađorđeve zvezde zbog sledećih zasluga: U borbi u Sečoj Reci 23. septembra 1943. godine kao nišandžija na puškomitraljezima, svojom preciznom vatrom omogućio neprimetno približavanje određenoj četvorici neprijateljskom oklopnom automobilu, koja je pobila poslugu,…

3. Ljubodrag A. Marković, rezervni podnarednik iz Požege, Požeški srez, rođen 1922. godine. Predložen za odlikovanje Srebrnim vojničkim ordenom Karađorđeve zvezde zbog sledećih zasluga: U borbi sa neprijateljem 23. septembra 1943. godine se istakao kao nišandžija na puškomitraljezima, svojom preciznom vatrom omogućio je neprimećeno približavanje određenoj četvorici neprijateljskom oklopnom automobilu, koja je pobila poslugu,…

4. Ljubiša S. Sekulić, (rez. podnarednik, iz Požege, Srez požeški, rođen 1920. godine), Jovan T. Nikolić (kaplar, iz Jelen Dola, Srez požeški, rođen 1923. godine), Jovan M. Martinović, (kaplar iz Valjeva, Srez valjevski, rođen 1923. godine), Mihailo Č. Mićić, (kaplar iz Otnja, Srez požeški, rođen 1922. godine). Predloženi za odlikovanje Zlatnom medaljom za hrabrost Obilića, zbog sledeće zasluge: U borbi sa neprijateljem u Sečoj Reci 23. septembra 1943. kao određena četvorka vešto se prikrala, koristeći zaklone, neprijateljskom oklopljenom automobilu i pobila poslugu ovoga automobila, te je ovaj automobil ostao nepokretan i uništen protivkolskom puškom. [2]

O sahrani ljotićevaca u Užicu piše akademik Ljubomir Simović koji je, kao sedmogodišnjak, posmatrao ovaj događaj:

,,Izginuli ljotićevci dovezeni su u Užice, gde je, 26. septembra, na Žitnoj pijaci, organizovana dotad neviđena ceremonija. Upadljivo bled, pogrebu prisustvuje i pukovnik Kosta Mušicki, komandant SDK. Mrtvački kovčezi su podignuti visoko na lafete i prekriveni zastavama. Oko njih stoje ukočene počasne straže i, u potpunoj tišini, glasno plamte buktinje. Zatim vojni orkestar, čiji su članovi obučeni u crne uniforme, i sa crnim rukavicama, svira crne i potmule marševe, kojima ton daju bubnjevi i doboši, presvučeni crnoj čojom.

Potom su kovčezi polako, korak po korak, odvezeni na dobrovoljačko groblje na Dovarju.” [3]

Isto veče, nakon završetka bitke, u Kosjerić stižu i kamioni iz kojih iskaču Nemački i Bugarski vojnici i hapse preko 200 građana. Sutradan ujutro stiže i jedna ljotićevska kolona, koja po selima između Rude Bukve i Kosjerića pali kuće, štale i vodenice. U Sečoj  Reci pale školu i opštinu a crkvu oštete. Četnički izvori tvrde da je u opštinama Kosjerić i Seča Reka zapaljeno preko 140 kuća, i da je oko tih zapaljenih kuća ubijeno osam žena i dece. [3]

Novi sreski načelnik u Crnogorskom srezu, prilikom preuzimanja dužnosti, utvrdio je da je kasa sreskog načelstva opljačkana, kao i sav kancelarijski materijal, poverljive knjige i akta. Utvrđeno je i da je, radi odmazde, selo Seča Reka skoro celo popaljeno kao i izvestan broj kuća u varoši Kosjerić. Od posledica bombardovanja avionima stradalo je nekoliko civila, stoka, salaši i zgrade. [2]

Zbog postignutih uspeha četnici su bili ,,bogato nagrađeni od saveznika”:

,,Pre borbe, Englezi koji su se nalazili u napšm štabovima, nudili su nam za živog Lautnera osam transporata oružja kao nagradu, a četiri ako ga likvidiramo, što zbog nastale situacije nisu ispunili. Jedina ,,usluga” koju su nam učinili, bila je što su javili da su u velikom okršaju između Užica i Valjeva partizani uništili jednu veliku nemačko-ljotićevsku motorizovanu kolonu, iako ih u to doba, na tom terenu nije ni bilo.”

U to vreme u Zapadnoj Srbiji se pevala pesma: ,,Seča Reka u dolini, četnici je opkolili, Lautnera pogubili,…” nastavlja poručnik Jovanović koji je u ovoj borbi ranjen u nogu. [4]

Borba u Sečoj Reci bila je treća u nizu, i poslednja, velika borba između četnika i ljotićevaca u požeškom kraju. Nakon krvavih borbi u oblasti Arilja, leta 1943., i odmazda koje su ljotićevci vršili nad stanovništvom ovog kraja (pre svega se misli na ubistvo pet i ranjavanje šest muškaraca, žena i dece nakon jedne žetve u selu Gugalj, progon, hapšenje i ubistva svih građana koji su sarađivali sa ,,šumskim bandama”,…), su bili omrznuti u narodu više nego Nemci i Bugari.

Nakon borbe u Sečoj Reci četnici su pokazali okupatoru i domaćim izdajnicima ko je gospodar slobodnih srpskih planina. Jačajući, iz dana u dan, vojska Draže Mihailovića spremala se za nove borbe protiv najvećih krvnika srpskog naroda.

Henrih Lautner (nikada Miloš Vojinović), ubijen je jer je došao da ubija i zapaljen je jer je došao da pali. Izgoreo je u vatri koju je i sam žario, u paklu, gde mu je i bilo mesto. Najpoznatiji užički zet, čovek koji je hteo da postane Srbin a nije znao da biti Srbin ne znači samo nositi ime srpskog junaka, nego boriti se za slobodu, zauvek je zaboravljen od svojih vojnika i saveznika. Zaboravljen, kao i ova borba o kojoj komunistički istoričari već 70 godina nisu pisali ni reč.

Pravi Srbi, tog 24. septembra 1943., Lautnera su gledali preko nišana, boreći se za kralja, Dražu i zakletvu koju su položili i bili joj verni do kraja života. Većina njih, nastavljajući borbu,  je i poginula. O ovoj borbi Draža je pisao svojim saborcima na Vaskrs 1945:

,,Naša borba i naše patnje su za prava čoveka Bogom dana. To je put Gospoda Isusa Hrista na kome je i on stradao, ali i Vaskrsao. Vekovi to nisu promenili ni oborili, neće ni pojave današnjice.

Mi možemo u toj borbi i izginuti; ali je njena pobeda sigurna, pobeda i blagodeti za preživele i potonje,…” [5]

Neka je večna slava svim srpskim junacima koji su pali boreći se za slobodu svoje zemlje. Neka Bog oprosti onima koji su bili zavedeni raznim ideologijama i neka kazni one koji su Srbe zavadili.

Mitrovdan, 2017. godine,                                           Slobodne  srpske  planine

LITERATURA

[1] M. Samarcić, Draža i opšta istorija četničkog pokreta

[2] B. Krasić, Užički okrug 1943.

[3] Lj. Simović, Užice sa vranama

[4] M. Samardžić, Razgovori sa ravnogorcima 3. tom

[5] D. Trbojević, Cersko-majevička grupa korpusa pukovnika Dragoslava Račića

Fotografije iz Seče Reke fotografisao je lično Lautner, neposredno pred borbu, svojim aparatom. Ovaj foto-aparat, koga pominje poručnik Jovanović, zaplenili su četnici nakon borbe ali njegova dalja sudbina nije poznata. Ove fotografije i fotografije sa sahrane preuzete su iz IAU.

(Pogledi)

Izvor: VIDOVDAN

Vezane vijesti:

Vojni sveštenik Srednjebosanskog Četničkog korpusa: „Braćo …

„Nad Kraljevom živa vatra seva“ | Jadovno 1941.

Nemanja Dević: HUSAR | Jadovno 1941.