ČUVANjE SEĆANjA NA ŽRTVE OSLOBODILAČKE BORBE U KRALjEVINI JUGOSLAVIJI

Stoja N. Kašiković bila je 1920. odlikovana zlatnom medaljom za hrabrost, zbog njenog junačkog držanja na sudu, gde je bila osuđena na smrt vešanjem. U dubrovačkom listu „Rad” istaknuto je da je ona jedna od malenog broja žena koje su dobile ovaj visoki orden. U članku se ističe : „Zbilja nije samo junaštvo i hrabrost na fronti, nego ga je trebalo pokazati i u tamnici, pred sudom i pred vješalima. A to je gđa Kašiković i pokazala.” (1) Na Saboru talaca, interniraca i zarobljenika održanom u Beogradu 26 i 27 septembra 1937. Dubrovnik su zastupali Božo Hope, Stijepo Kobasica, Andriko Svilokos, Antun Vujnović i Đorđo Vuletić. Na sabor je došlo oko 1.500 ljudi iz cele zemlje.

Avala

Najveći broj učesnika nosio je sokolsku značku. Na čelu Akcionog odbora bili su Risto Jeremić i dr. Vladimir Ćorović. Po rezoluciji glavni cilj bio je da se svi preostali živi svjedoci muka pod tuđim jarmom organizuju i međusobno pomažu, jer „vremena koja preživljujemo puna su kriza svih vrsta, ali najteže i najdublje osjećamo svi moralnu pokolebanost i duhovnu malaksalost”. Na saboru je odlučeno, da se provede organizacija, da se prikupe podaci o delovanju i materijalnom položaju svakog pojedinca, i da se pritekne u pomoć onima koji se nalaze u teškoj situaciji. Svaki član je trebao da prikupi sve istorijske podatke o momentima u kojima je imao učešća i da ih opiše. Zarobljenici su trebali da opišu svoj život u zarobljeničkim i koncentracionim logorima. Udruženje je trebalo da izradi Zbornik proverenih dokumenata iz njihovog života i u obliku Spomenice zahvalnosti objavi imena onih plemenitih građana i društava iz savezničkih država, koji su ih pomagali. Istoričari, pisci i novinari trebali su da prikupe podatke o onima koji su širili narodnu misao i knjige, časopise, spise, almanahe i letke. Takođe trebalo je prikupiti neprijateljske publikacije, koje su nastojale da ometu rad na oslobođenju i ujedinjenju. (2)

U članku „Sjetimo se !” u listu „Dubrovnik” istaknuto je : „Ko se svojih zaslužnih sinova dostojno ne sjeća, nije dostojan ni da ih ima, a i on sam ne zaslužuje da postoji među časnim i plemenitim ljudima i narodima.”. (3) Pojedinci su opisali svoje tamnovanje u knjigama. Kristo P.  Dominković  opisao  je  svoje  uspomene  iz  taoštva  i  internacije  u  knjizi  „Piljci  i  kržine“. (4) Antun Farčić štampao je u Srpskoj štampariji u Dubrovniku svoju knjigu „Stihovi”, u kojoj je opevao svoje tamnovanje u Prvom svetskom ratu. Predgovor u knjizi napisao  je književnik Ivo Vojnović i sam taoc u Prvom svetskom ratu. (5)

Akcioni odbor Sabora bivših političkih krivaca, interniraca i talaca organizovao se kao „Udruženje dobrovoljnih pobornika iz borbi za oslobođenje i ujedinjenje našeg naroda” pod nazivom „Narodna svest”. Sedište Glavnog odbora bilo je u Beogradu, na adresi Univerzitet, srpski istorijski seminar. Udruženje je imalo mesne organizacije u svim mestima u kojima je postojao dovoljan broj članova i banovinske odbore u sedištima banskih uprava. (6)

Sokolska župa Beograd odlučila je da se 1. decembra 1938. na svečan način obeleži dvadesetgodišnjica oslobođenja i ujedinjenja. Za ovu proslavu prihvaćena je sugestija Saveza sokola da u njoj uzmu učešća prestolničke ratničke, nacionalne, kulturne organizacije i savezna uprava i to u sokolskoj povorci i na svečanoj župskoj sednici gde bi predstavnici ovih organizacija dali svoje izjave i solidarisali se sa sokolskim pogledima. Hiljade starih ratnika, rezervnih oficira, dobrovoljaca, članova Narodne odbrane, Jadranske straže, Kola srpskih sestara, Jugoslovenskog i Srpskog kulturnog kluba, Saveza emigrantskih udruženja Istra-Trst-Gorica, članovi Društva slovenska misao, Narodna svest i masa studenata beogradskog Univerziteta. Svi su bili sa svojim zastavama a studenti sa transparentima i natpisima : Studenti sa sokolima !, Čuvaćemo granice! U Saveznom domu, današnjem Protokolu na Terazijama, održan je deo svečanosti a nastavljen u Sokolskom domu u Tiršovoj ulici. Tu su predstavnici udruženja iz Beograda govorili o značaju 1. decembra. (7)

Udruženje „Narodna svest” pozvalo je na saradnju patriotska, ratnička  i  viteška društva  „da se duhovno i moralno spremimo za sve događaje koji mogu da nastupe”.U Beogradu je osnovan   „Odbor za saradnju patriotskih društava” maja 1939. U Odbor su ušli Savez sokola Kraljevine Jugoslavije, Udruženje rezervnih oficira i ratnika, Savez ratnih dobrovoljaca, Udruženje starih četnika, Udruženje nosilaca Karađorđeve zvezde,  Udruženje nosilaca ordena belog orla s mačevima,   Udruženje nosilaca albanske spomenice, Jadranska Straža, Saveza emigranata iz Istre, Srpski kulturni klub, Jugoslovenski kulturni klub, Kolo Srpskih Sestara i Beogradsko žensko društvo Odbor je radio na snaženju patriotskog duha   najširih slojeva naroda. Kad je jedno društvo vršilo  svoju nacionalnu i patriotsku akciju, članovi svih drugih udruženja bili su dužni da ga pomažu. (8) U pojedinim gradovima nacionalna društva delovala su zajednički. U Dubrovniku Savjet dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova okupio je Dubrovačku Građansku muziku, Dubrovačko Radničko društvo, D.S.P.D.„Sloga”, Maticu Srpsku, Narodnu Odbranu, O.N.O.„Nova Jugoslavija”, Pododbor društva Knjeginja Zorka i Sokolsko Društvo Dubrovnik.

Savez Sokola Kraljevine Jugoslavije otvorio je početkom 1941. u Beogradu u  zgradi Protokola na Terazijama Muzej Narodnog jedinstva i Muzej Jugoslovenskog Sokolstva (9). Zgrada je odabrana jer je prestavljala najdragoceniji objekat muzeja. U toj zgradi proglašeno je Ujedinjenje 1. decembra 1918. Muzej Narodnog Jedinstva nalazio se u velikoj dvorani, u kojoj je proglašeno Ujedinjenje. Sokolski Muzej nalazio se u tri prostorije zgrade. Osim toga, prednje odaje služile su za svečane sokolske prijeme. U toj kući nalazio se Kraljevski dvor od kraja Prvog svetskog rata, pa do venčanja kralja Aleksandra. Zgradu je kralj Aleksandar poklonio Sokolima. Do otvaranja muzeja u zgradi se nalazio Dom (sedište) Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije. U muzeju su bili izloženi predmeti koji su podsećali na sudelovanje Sokolstva u borbi za oslobođenje i ujedinjenje ( Dobrudža, Solunski front, Pivkov bataljon ).  Dokazi o streljanjima Sokola za vreme Prvog svetskog rata,  …. .(10)

U međuratnoj Kraljevini Jugoslaviji nosioci sećanja na žrtve austrijskih progona i internacije bila su društva Sokola, Dobrovoljaca, čiji su članovi učestvovali  u pripremama za oslobođenje. Pojedinci su opisali svoje tamnovanje u knjigama. Kasnije su se žrtve  organizovale kao „Udruženje dobrovoljnih pobornika iz borbi za oslobođenje i ujedinjenje našeg naroda” pod nazivom „Narodna svest”. Udruženje „Narodna svest” pozvalo je na saradnju patriotska, ratnička  i  viteška društva. U Beogradu je osnovan   „Odbor za saradnju patriotskih društava” maja 1939. Savez Sokola Kraljevine Jugoslavije otvorio je početkom 1941. u zgradi Protokola na Terazijama Muzej Narodnog jedinstva i Muzej Jugoslovenskog Sokolstva.

Saša Nedeljković

član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :

1. „Zlatna medalja za hrabrost”, „Rad”, Dubrovnik, 25. septembra 1920, br. 45, str. 3;
2. „Sabor bivših političkih krivaca, interniraca, talaca i zarobljenika”, str.3, „Dubrovačke vijesti”, „Dubrovnik”, br. 36, 2 oktobar 1937, Dubrovnik, str.4; „Sabor interniraca”, „Bratstvo”, br. 8, Osijek, 15 oktobra 1937, str.119;
3. “Sjetimo se !”, „Dubrovnik”,  Dubrovnik, 3 aprila 1937, br.9, str. 2;
4. Kristo P. Dominković, „Piljci  i  kržine“, Uspomene  i  refleksije  iz taoštva  i  internacije 1914-1917, Dubrovnik, Srpska  štamparija,1922;
5. Antun Farčić, „Stihovi”, Dubrovnik, Srpska štamparija, 1924;
6. „Narodna svest”,  „Dubrovnik”,  Dubrovnik, 24. Decembar 1937, br. 48,str. 3;
7. „1. decembar 1938. g u Beogradu”, Oko sokolovo, br. 1, Beograd, 1939, str. 3-10;
8. „Ratni pomenik”, Beograd, juna 1939, br. 3, str. 1;
9.  ”Muzej narodnog jedinstva i Sokolski muzej urediće se u Krsmanovićevoj zgradi na Terazijama”, Vreme, 10.januar 1941 g, Beograd, str.3 ili „Sokolski Glasnik”, br.50, God. XI, Beograd;
10.  Dr. M. Kovačić, „Sokolski muzej”, Sokolska Prosveta, Septembar 1932. Novi Sad;

Vezane vijesti:

Nedeljković: Sudbina sokola u Orašcu kod Dubrovnika

List ,,Dubrovnik” o borcima za oslobođenje i ujedinjenje 1912 – 1918.

Sećanja V. M. Vukmirovića na borbe četnika u Balkanskim ratovima

Saša Nedeljković: Dubrovački Srbi i Savez srpskih kulturnih ustanova

Nedeljković: List ,,Dubrovnik” o pokušajima pohrvaćenja Srba katolika i Bunjevaca

Nedeljković: Dubrovački Srbi

Nedeljković:Bokelji i Boka Kotorska u listu ,,Dubrovnik” od 1937. do 1941 godine

Nova Jugoslavija u Dubrovniku

NEDELjKOVIĆ: STRADANjE SRBA U DUBROVNIKU 1914.