Čedomir Antić: Šta je ustvari „Načertanije“

Ovaj dokument predviđa postepenu obnovu srpske države u granicama iz Srednjeg vijeka i saradnju sa susjednim narodima

Na ovaj svečani dan, godišnjicu savezničke pobjede nad fašizmom, i sledstveno Dan Evrope, red je zamisliti se nad jednom povezanom temom. Fašizam je, između ostalog, u svojoj političkoj praksi sadržavao i širenje organizovane, duboke i divlje mržnje protiv pojedinih naroda. Lažni, konstruisani ili pogrešno protumačeni „dokazi“ upotrebljavani su kao sredstvo za širenje nacionalne i rasne mržnje. Uz pomoć falsifikovanih ili tendenciozno reinterpretiranih dokumenata i planova nepolitični građani pretvarani su u mrzitelje i zločince. Posle godina širenja i državnog njegovanja, ova mržnja je omogućila mnoga jeziva zla svjetskog rata. Upravo je takav slučaj sa spisom koji je ostao poznat pod naslovom Načertanije. Teško je pronaći savremenu studiju o istoriji jugoslovenskih i srpskih zemalja tokom poslednjih dvadeset godina a da ovaj dokument napisan davne 1844. godine nije stavljen u kontekst temelja svega najgoreg što se za to vrijeme dogodilo.

U Hrvatskoj je nakon rata iz devedesetih jedan čovjek osuđen zato što je ukrao komšijinu stoku sa obrazloženjem da je to činio šireći ideje Načertanija. U Sarajevu pojedini intelektualci tvrde da je Garašanin u Načertaniju predvidio progon i uništenje bosanskohercegovačkih muslimana. Jedna sramotna knjiga, koju je potpisao izvjesni američki zubar, tvrdila je da Srbija protiv svojih susjeda vodi tajni rat, da je imala važnu ulogu u Holokaustu, a u svom prvom dijelu bavi se, a čime bi drugim, do Načertanijem. Nevolja je što je predgovor ovoj knjizi napisao jedan stari profesor sa Harvarda, najprestižnijeg univerziteta na svijetu, a pogovor bivša britanska premijerka Margaret Tačer. Konačno Načertanije je postalo zanimljivo i korisno čak i Haškom tribunalu. Šta je od svega toga istina?

Načertanije ne poziva na stvaranje Velike Srbije ili Jugoslavije. Ovaj dokument predviđa postepenu obnovu srpske države u granicama iz Srednjeg vijeka i saradnju sa susjednim narodima. Prema oblastima Austrije (Južnoj Ugarskoj – Srem, Banat, Bačka i Baranja, Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji) ovim tekstom nisu iskazane bilo kakve aspiracije. U to vrijeme još uvijek nije bila razvijena nacionalne svijest Srba, kao ni drugih balkanskih i istočnoevropskih naroda. Ovdje je riječ o želji za obnovom države. U toj državi narodi bi živjeli ravnopravno i slobodno, drugačije nego što su živjeli u Osmanskom carstvu.

Načertanije nije bilo poznato savremenicima. Ono nikada nije bilo spoljnopolitički program Srbije. O njemu je jedva po neko nešto znao. Kada je devet godina kasnije, na početku Krimskog rata, Garašanin kao privatno lice razgovarao sa britanskim konzulom Fonblankom, nastao je Fonblank-Garašaninov plan o stvaranju Srpske podkraljevine koji se značajno razlikovao od Načertanija. Ovaj plan uglavnom je potekao od Fonblanka, a odbijen je od strane britanske diplomatije.

Načertanije, čiji original je u međuvremenu izgubljen, povezano je sa Garašaninom ali i sa planom agenta poljske revolucionarne organizacije Františekom Zahom. Zah je u Beogradu predstavljao poljskog emigrantskog vođu kneza Adama Čartorijskog. Zahov plan je sačinjen 1843. godine sa ciljem da na Balkanu bude postavljena brana poljskim neprijateljima Rusiji i Austriji. Američki istoričar hrvatskog porijekla Čarls Jelavič utvrdio je da je oko 90 odsto tog plana prenseno u Načertanije (direktno je prepisano, kako navodi profesor Slobodan G. Marković, 84,6%, a još 10% je prepričano).

Dakle, upotreba Načertanija u savremenoj politici predstavlja uglavnom nedovoljno znanje ili zlu namjeru. Nedavno sam čitao knjigu o Bošnjacima iz oblasti Novog Pazara objavljenu zahvaljujući sredstvima budžeta Srbije. Autor ponavlja mnoge spomenute negativne ocjene o Načertaniju, ali mu odaje priznanje zato što je „prihvatilo Bošnjačko nacionalno ime“. Dakle, Garašanin je navodno priznao bošnjačku naciju vijek i po prije nego što su je prihvatili njeni pripadnici! Pritom, nepažljivi autor ne primjećuje da Načertanije spominje „srpske narode“ koji žive pored Kneževine Srbije. Načertanije za Bošnjake tvrdi da su svi Srbi, samo su većinom pravoslavni, a u velikom broju muhamedanci i katolici. Takav stav, naravno, nema značaj u pogledu savremenih prilika u Bosni i Hercegovini.

Načertanije ostaje kao spomenik jednog davnog, savim drugog, vremena. Ono nije bilo primenjeni državni program, a da je to i postalo, moglo je biti opasno samo za Osmansko carstvo i Rusiju; ali i to uslovno, prije Velike istočne krize (1875–1878) nakon koje su obje ove sile promijenile politiku, dok je stanje na Balkanu postalo značajno drugačije. Ako pokušavamo da analizirajući Načertanije objasnimo naše doba, onda ga prvo treba staviti u vremenski kontekst – uporediti sa nacionalnim programima drugih naroda ondašnje Evrope. Uzeti Načertanije kao argumet za objašnjenje događaja koji su nam savremeni, zahtjeva oprez, znanje i čestitost.

Izvor: SRPSKA MREŽA