Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(5)

Do jeseni 1941. godine svih 9 eparhija Srpske crkve koje su se zadesile na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske ostale su bez svojih kanonsko postavljenih arhijereja. Uoči rata se prestavio u Gospodu Episkop pakrački Miron Nikolić, a sa teritorije NDH su proterani episkopi: zvorničko-tuzlanski Nektarije Krulj, zahumsko-hercegovački Nikolaj Jokanović (upokojio se 1943. godine). Od posledica nečuvene torture podlegao je povredama nanetim od ustaša, na teritoriji Nedićeve Srbije, prognani Mitropolit zagrebački Dositej Vasić.

Napomena redakcije portala Jadovno.srb.: Ovaj prilog je prvi put objavljen na našem portalu 25. marta 2016. godine.

Ustaše su izvršile surova ubistva nad Mitropolitom dabrobosanskim Petrom Zimonjićem, episkopom gornjokarlovačkim Savom Trlajićem i episkopom banjalučkim Platonom Jovanovićem.

Episkop dalmatinski Irinej Đorđević se najduže zadržao zahvaljujući italijanskoj okupacionoj vlasti, ali je 8. novembra 1941. godine ipak bio interniran u Italiju.

Konačni broj ubijenih sveštenoslužitelja Srpske pravoslavne crkve od ustaša je još uvek predmet pretresa i rasprava u naučnoj literaturi, ali pouzdano se zna da je do kraja 1941. godine taj broj prevazilazio 190.

Stradanja i mučeništvo Dositeja Vasića, Save Trlajića, Petra Zimonjića i Platona Jovanovića pokazuje sa kakvom su ostrašćenom mržnjom ustaše krenule u zatiranje Srpske pravoslavne crkve 1941. godine. Mitropolit skopski Josif Cvijović koji je zamenjivao zatočenog patrijarha Gavrila Dožića u memorandumu nemačkim okupacionim vlastima od 4. septembra 1941. godine ističe „da je na jedan do sada još u istoriji nepoznat i nečuven način celokupna organizacija Srpske pravoslavne crkve naprosto uništena i izgleda zabranjena i stavljena van zakona.“

Arhijerej banjalučki je bio poreklom Srbijanac i kao takav naročito je iritirao ustaške vlasti u Banja Luci. Poverenik za Bosansku krajinu Viktor Gutić zahtevao je pismom od 27. aprila 1941. godine da episkop postavi arhijerejskog zamenika i da ode za Srbiju.

Episkop je to odbio, napisavši odgovor, koji predstavlja njegov ispovednički testament.

ISPOVEDNIŠTVO EPISKOPA BANjALUČKOG

„Primio sam akt toga Stožera od 27. aprila Kab. Br. 529/41, s kojim mi se s te strane predlaže da protojereja Dušana Mačkića imenujem arhijerejskim zamjenikom i da uzmem  na znanje njegovo imenovanje povjerenikom za otpravljanje crkveno-upravnih poslova Eparhije banjalučke, a to stoga što bi ja, kao Srbijanac, morao napustiti Eparhiju.

Čast mi je saopštiti Stožerniku da pomenutog njegovog predloga ne mogu prihvatiti, i to iz ovih razloga:
Ja sam kanonski i zakonito od nadležnih vlasti postavljen za Episkopa banjalučkog i kao takav obavezao se pred Bogom, Crkvom i narodom da ću voditi brigu o svojoj duhovnoj pastvi, trajno i postojano, bez obzira na ma kakve prilike i događaje, vežući nerazdvojno život i sudbinu svoju sa životom i sudbinom svoga duhovnoga stada i ostajući u njegovoj sredini na duhovnoj straži za svo vrijeme dokle me Gospod u životu podrži, ostajući uz svoje stado kao „Pastir dobri koji dušu svoju polaže za ovce svoje“.

Na to sam se zavjetovao i zakleo primajući episkopski čin i preuzimajući pod svoju upravu eparhiju banjalučku i toj svojoj zakletvi ostajem vjeran i nepokolebljivo dosledan, dokle god mi bude moguće da samostalno odlučujem o svome držanju i dajem izraza svojoj volji.

Ako bi me gruba sila protiv koje sam nemoćan ipak rastavila od moje pastve i uklonila me sa područja  povjerene mi Eparhije, tada bih, po Ustavu Srpske pravoslavne crkve, zamolio jednoga od susjednih arhijereja (sarajevskog ili tuzlanskog) da me za vrijeme moga odsustvovanja zastupa u vršenju strogo episkopskih poslova u Eparhiji banjalučkoj, a za ostale poslove ovlastio bih svoga zakonito postavljenog arhijerejskog zamjenika i Crkveni sud koji mi i sada u velikoj mjeri pomažu u obavljanju tih poslova.

To je kanonski i ustavni red i propis koji važi za Srpsku pravoslavnu Crkvu i po kome samo oni organi koje Ustav te Crkve predviđa mogu da vrše neku vlast u Crkvi, a nikako i takvi drugi organi kojih Ustav ne pozneje.

Takvih nezakonitih i spolja nametnutih organa, u to sam najtvrđe ubijeđen, ne bi priznavao ni narod ni sveštenstvo, niti bi takav organ, ako bi bio u svešteničkom činu, mogao i dalje ostati sveštenikom Pravoslavne Crkve. Toliko sam sa svoje strane smatrao dužnim da uzvratim kao odgovor na naprijed spomenuti akt toga Stožera. Episkop banjalučki Platon.“

Episkop se držao srpskog puta, odgovorivši u duhu pravoslavnog predanja. Pravnik Viktor Gutić je dobro razumeo stanovište srpskog vladike. Odmah je pronašao ubice, a to su bili Asim Ćelić i dvojica rimokatolika iz Banja Luke Mirko Kovačević i Nino Čondrić. Oni su u noći između 4. i 5. maja 1941. godine poveli Episkopa Platona i protojereja Dušana Subotića put Kotor Varoši.

Nakon mrcvarenja i iživljavanja žrtve su bačene u reku Vrbanju. Tela su isplivala 23. maja 1941. godine u Kumsalama gde se Vrbanja uliva u Vrbas. U banjalučkoj bolnici nije vršena obdukcija kada se ustanovilo da je reč o episkopu. Sahranjen bez pratnje i opela na vojničkom groblju u Banja Luci. Ni grob nije imao pristojnog obeležja.

U memorandumima o položaju Srpske pravoslavne crkve koje je Mitropolit Josif dostavljao nemačkim okupacionim vlastima u Srbiji u julu i avgustu 1941. godine mučenička smrt Episkopa banjalučkog navodi se kao uvod u spisak ostalih srpskih novomučenika.

U memorandimu upućenom generalu Ludvigu fon Šrederu 20. jula 1941. godine stoji: „Jedna od prvih žrtava ustaškog terora bio je banjalučki episkop Platon sa protom Dušanom Subotićem iz Bosanske Gradiške…“

Prema nekim izvorima Episkop Platon uzdao se u dobre i srdačne odnose sa biskupom banjalučkim Jozom Garićem. Za tu lakovernost platio je glavom.

Izveštaj prote Jovana Davidovića, tužioca crkvenog suda iz Banja Luke upućen Svetom arhijerejskom sinodu 20. juna 1941. godine pokazuje da je biskup, učestvujući u ustaškim svečanostima i pojavljujući se pored Gutića u javnim nastupima, zapravo bio dvoličan.

Kako se nije ograđivao od krvnika koji je terorisao i istrebljivao srpski živalj Zapadne Bosne, po svom duhovnom zvanju i činu postajao je moralni oslonac ustaške politike. (V. Novak, Magnum Crimen, Zagreb 1948, str. 687).

NOVOMUČENICI EPARHIJE BIHAĆKO-PETROVAČKE

Prema Spomenici pravoslavnih sveštenika – žrtava fašističkog terora i palih u narodnooslobodilačkoj borbi (Beograd 1960) u dubokoj Bosanskoj krajini, na području koje se danas crkveno-geografski podudara sa Eparhijom bihaćko-petrovačkom ubijeno je od ustaša trinaest aktivnih sveštenoslužitelja do kraja 1941 godine.

Sveštenik Jovan Bjegović, katiheta gimnazije u Bihaću je krajem jula 1941. godine bačen u Risovačku jamu kod Bosanskog Petrovca. Paroh u Srpskoj Jasenici kod Bosanske Krupe, Ilija Tintor, zatvoren je u „Kulu“, zloglasni zatvor u Bihaću. Ustaše nisu uspele da mu slome duh i ponos i na kraju je živ spaljen.

Jeromonah Ignjatije Đurić, najpre je mučen sa parohijanima u crkvi u Velikoj Kladuši, a zatim je ubijen na stratištu Mejino Stanje. Iz Kulen Vakufa su ubijeni sveštenici Rodoljub Samardžić i Vukosav Milanović. Sa njima je mučenički skončao i Milan Popović, sveštenik u manastiru Rmanj.

Sveštenik Milan Banjac iz Drvara svirepo je mučen nad Risovačkom jamom kod Petrovca 16. juna 1941. godine. Dok su mu zadavali rane po licu, sečenjem ušiju i nosa, jedan srčani mladić iz Drvara Bobo Kreco povikao je: „Dole Pavelić! Živela Srbija!“, što je izazvalo ustaše da ih sve pobiju rafalom iz automatskog oružja.

Tada je ubijen i Milan Golubović, sveštenik u penziji koji je vršio dužnost vaspitača u šegrtskom domu u Drvaru. Damjan Štrbac, sveštenik iz Bosanskog Grahova je uhapšen od ustaša 14. juna da bi preko Knina i Gospića bio odveden u Jadovno gde su ga živog odrali.

U Jadovnu je skončao i sveštenik iz Crnog Luga kod Bosanskog Grahova Ilija Budimir 14. juna 1941. godine. O Sv. Iliji 1941. godine, kada su ustaše upale u Glamoč i počinili pokolj tamošnjih Srba u centru varoši je stradao i sveštenik Simo Banjac.

Drugi paroh iz Glamoča, Mirko Stojisavljević je već 30. jula 1941. godine bio bačen u Korićnu jamu. Sveštenik u Livnu Kosta Stanišić je stradao kod livanjskog sela Prolom 31. jula iste godine, gde je zaklan, dok su mu na njegove oči mrcvarili i bacili u jamu suprugu i ćerku.

Sveštenik Risto Ćatić, paroh u selima Gubin, Sajković i Provo kod Livna, bio je još pre rata na udaru pritajenih ustaša, koji su ga napali 1. januara 1936. godine. Ovaj sveštenoslužitelj Srpske pravoslavne crkve bio je u mladosti saradnik „Mlade Bosne“, pa je kao takav uhapšen na banjalučkom veleizdajničkom procesu. Vreme Prvog svetskog rata proveo je u tamnici.

Streljan je 1. jula 1941. u blizini Livna, a preživeli sa gubilišta svedoče kako je dostojanstveni ispovednik rekao ustašama: „Radite što hoćete, ali nećete dokle hoćete: streljajte me u čelo, jer se Srbin ne boji smrti!“

DUHOVNI KORIDOR NEBESKE SRBIJE

Srpski narod je u XX veku u svojim prekodrinskim teritorijama dva puta doživeo genocid i progone. Srpska pravoslavna crkva je sredinom i pred kraj XX veka ostajala bez sveštenika, hramova i vernog naroda. Dešavanja iz Drugog svetskog rata ostavila su iskustvo koje se urezalo duboko u istorijsko sećanje i svest srpskog naroda.

Pokušaj ostvarenja utopističkog jugoslovenstva, odnosno zajedništvo sa Hrvatima doneo je Srbima nevolje: otupljenje državotvorne moći, slabljenje duhovne snage i geopolitički krah. Milionske žrtve koje je podneo srpski narod i danas se omalovažavaju, njihov broj se zajedljivo umanjuje.

Često se zapravo negira istoričnost srpskog stradalništva i isto proglašava zlom mitomanijom velikosrpskih nacionalista.

Stradanje Srpske pravoslavne crkve 1941-1945. godine prepoznato je u liturgijskom duhu kao mučeništvo. To nije moglo da spreči ni komunističko vreme sa betoniranjem jama, prećutkivanjem zločina i preseljavanjem preživelih Srba iz dinarskog pojasa.

Đakon Avakum i iguman Pajsije iz Potkozarja nabijeni su na kolac usred Beograda 1814. godine. Česno telo Episkopa banjalučkog Platona, koji se rodio u Beogradu, prihvatila je 1941. godine krajiška reka Vrbanja. Duhovni koridor Nebeske Srbije je odavno probijen. „Toržestvujet pravoslavnaja Bosnija i vsja strana serbskaja…“, ili kako sa bolnim srcem peva Sv. Nikolaj Srpski: „Odoste nam srpski mlađani otroci, al’ mučenja vaših ostaše svedoci. Svedočiće deca izginulog roblja i bezbrojna srpska mučenička groblja. Dan će da objavi što noć crna krije, nikad greh u mraku bez svedoka nije. A na sudu strašnom kad vaskrsnu mrtvi, sedamsto hiljada svedočiće žrtvi!“

Izvor: pravoslavlje

Vezane vijesti:

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(1) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(2) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(3) | Jadovno 1941.

Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu(4) | Jadovno 1941.