Badnjak (u nekim krajevima zvan i veseljak) je drvena oblica koja se kod pravoslavnih Srba obredno nalaže na vatru domaćeg ognjišta na Badnje veče. Drvo za badnjak, najčešće mlad i prav cer, siječe se ritualno rano ujutru na Badnji dan. Sječenje, priprema, unošenje i nalaganje izvode se kroz složene obrede, koji u raznim krajevima imaju različite forme.
Izgaranje badnjaka popraćeno je molitvama da u narednoj godini ne manjka hrane, sreće, ljubavi i novca. Prema badnjaku se odnose kao prema ličnosti; upućuju mu pozdrave i prinose žrtve: žito, vino i med. Badnjak gori i tokom Božića: prvi posjetilac na Božić udara po njemu žaračem ili granom dok želi da sreća i napredak porodice budu obilati kao varnice koje izlijeću iz badnjaka. Budući da današnji način stanovanja ne dozvoljava vatru na ognjištu, badnjak je najčešće predstavljen hrastovom grančicom kojom se na Badnji dan ukrasi dom.
Badnjak se svečano loži u znak sjećanja na vatru koju su po narodnom predanju vitlejemski pastiri naložili u pećini u kojoj se rodio Isus Hristos, da bi ogrijali božansko novorođenče i njegovu majku. Badnjak se takođe može tumačiti kao simbol krsta na kome je Hristos raspet, pri čemu toplina vatre simbolizujue spasenje za ljudski rod koje je, po hrišćanskom vjerovanju, omogućeno Hristovim raspećem. Istoričari religije, filolozi i etnolozi smatraju da su Srbi naslijedili ovaj običaj iz svoje prethrišćanske religije. Oni tumače badnjak kao utjelovljenje duha rastinja i kao božanstvo koje umire spaljivanjem pa uskrsava, kojem su se prinosile žrtve i upućivale molitve radi plodnosti polja, zdravlja i sreće porodice. Njegova vatra simbolizovala je svjetlost sunca, obezbjeđujući sunčevu životvornu snagu u narednoj godini. Neki od južnoslovenskih naroda imaju slične običaje, a tradicija da porodica na Badnji dan svečano naloži drvo na ognjištu zabilježena je i među drugim evropskim narodima.
Srpska tradicija nalaganja badnjaka, izvorno vezana za domaće ognjište, prelazi za vrijeme Kraljevine Srbije i u javni prostor. Među njenim vojnicima razvio se običaj da lože badnjake u kasarnama. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije vojna ceremonija sa badnjakom dalje je razrađena i standardizovana u pravilima službe, ali je njenom izvođenju došao kraj izbijanjem Drugog svjetskog rata. Od zadnje decenije dvadesetog vijeka, Srpska pravoslavna crkva i lokalne zajednice organizuju javne proslave Božića u kojima badnjak ima bitnu ulogu. Parohijani ga na Badnji dan svečano posijeku i odvezu do crkve, u čijoj porti se obavi nalaganje badnjaka uz blagosiljanje sveštenika. Svečanost se završava druženjem parohijana okupljenih oko vatre.
Rano ujutru na Badnji dan, po mogućnosti prije izlaska sunca, domaćin sa nekoliko muških članova porodice odlazi u šumu da siječe badnjak. Grupa svoj polazak objavljuje pucanjem iz pušaka i prangija. Za badnjak se najčešće bira cer, a u nedostatku cera izbor obično pada na druge hrastove.
Kad domaćin pronađe odgovarajuće drvo, stane ispred njega okrenut istoku. Nakon što ga pospe žitom, pozdravi ga: „Dobro jutro i čestit ti Badnji dan“, prekrsti se, pomoli Bogu, pa poljubi drvo (neki od tih postupaka mogu biti izostavljeni, zavisno od lokalnih običaja). Nakon toga domaćin zasijeca drvo ukoso sjekirom. Ponegdje je običaj da se badnjak nikad ne dodiruje golim rukama, te u tom slučaju onaj ko siječe drvo prethodno navuče rukavice. Pazi se da badnjak padne na istočnu stranu i da se prilikom pada ne zaustavi na okolnom drveću. U nekim krajevima drvo zasijecaju sa tri udarca sjekire i ako ga pritom ne presijeku, odlome ga od panja čupanjem i sukanjem; lomljeni dio zove se brada i poželjna je na badnjaku.Zasječeni badnjak ne smije se ostaviti jer će proklinjati, pa kuća neće imati sreće.
Badnjak treba da bude takve dužine da se može nositi na ramenu i najčešće nije duži od 2,5 metra. Negdje ga okrešu u šumi, a negdje ga donesu sa granama, pa ga usprave uz kuću pored ulaznih vrata. Uveče domaćin ili neki drugi odrasli muškarac unosi badnjak u kuću; unosilac se zove badnjačar. Ako ima više od jednog badnjaka, najdeblji se smatra glavnim i unosi se prvi. Stupajući desnom nogom preko praga, badnjačar pozdravlja ukućane: „Dobro veče i srećno vam Badnje veče“. Ovi mu odgovaraju: „Bog ti dobro dao i sreće imao“, ili „Dobra ti sreća i s tobom zajedno do sto godina“, ili „Dao Bog dobro, srećni i čestiti“, ili slično. Domaćica pri tome posipa badnjačara i badnjak žitom iz sita.
Postoje određena pravila u ophođenju prema badnjaku. Grehota je da se badnjak preskače ili gazi, a njegova vatra se ne smije raspirivati duvanjem. Nije dobro dirati ga kad je blizu da pregori, da se ne bi slomio na mjestu gdje je najviše istanjen vatrom. Razdvajanje badnjaka na dva dijela treba da se desi isključivo dejstvom vatre. Ne valja se zaspati dok badnjak ne pregori, jer bi neko od ukućana mogao umrijeti bez predznaka ili neviđeno u narednoj godini.
Trenutak kad badnjak pregori može biti svečano obilježen, prema mjesnim običajima. Domaćin ga poljubi, i vino se ponovo sipa po njemu uz nazdravljanje. Ljudi su nekad izlazili u dvorište i pucali iz pušaka slaveći taj događaj. Onaj ko prvi vidi da je badnjak pregorio može dobiti nagradu od domaćina. Postoji poseban glagol preveseliti koji se koristi umjesto pregoreti kad se govori o badnjaku. Nakon što badnjak preveseli, negdje puste da se vatra izgasi, a negdje muškarci na smjenu dežuraju tokom te noći kraj ognjišta, održavajući vatru.
Vatra badnjaka održava se i tokom Božića; obnove je rano ujutru ako su pustili da se izgasi prethodne noći. Velika važnost pridaje se prvoj posjeti koju porodica primi na Božić. Prvi posjetilac zove se, zavisno od kraja, polaznik, polaženik, polažajnik, položajnik ili radovan; često se za tu ulogu neko prethodno odredi i pozove — u nekim krajevima isključivo mlada muška osoba. Da ne bi kao nepozvani došli umjesto odabranog polaznika, ljudi izbjegavaju na Božić da idu u druge kuće. Rano ujutru polaznik stupa u kuću desnom nogom i pozdravlja ukućane: „Hristos se rodi i srećan vam Božić“, na što oni odgovaraju: „Vaistinu se rodi“. Ponegdje on unosi posebno za njega pripremljeni badnjak, koji ga čeka pred kućom.[8] Polaznik zatim prilazi ognjištu, uzima žarač ili granu, pa udara po raspaljenom badnjaku, govoreći:
Koliko varnica, toliko sreće u ovoj kući.
Koliko varnica, toliko u domaćinskom džepu novaca.
Koliko varnica, toliko u toru ovaca.
Koliko varnica, toliko prasadi i jaganjaca.
Koliko varnica, toliko gusaka i piladi,
a najviše zdravlja i veselja.
Riječi mogu biti i drugačije, ali smisao je u osnovi uvijek isti — da se prizove sreća i napredak. Polaznik zatim ostavi žarač, pomjeri malo badnjak radi napretka i baci metalni novac u vatru. Nakon toga on učestvuje u nekoliko drugih obreda u domaćinstvu, nevezanih za badnjak. Polaznika daruju okruglim kolačem (pogačom), čemu se pridoda i neki poklon po izboru porodice. Običaj da se domaća životinja uvodi u kuću kao polaznik održao se ponegdje do prve polovine dvadesetog vijeka.
Drevna tradicija nalaganja badnjaka ima moderne verzije prilagođene savremenim uslovima života. Današnje kuće obično nemaju ognjište na koje bi se mogao staviti badnjak, ali on može biti simbolično predstavljen sa nekoliko hrastovih grančica, od kojih se neke stave pored šporeta, a sa ostalima se založi vatra u njemu, pa polaznik umjesto po ognjištu džara po šporetu. Neki nacijepaju svoj badnjak na manje oblice, tako da ih mogu naložiti u šporetu. Međutim, najrašireniji je običaj da se na Badnji dan dom ukrasi hrastovom grančicom. Ova savremena verzija badnjaka obično se drži u kući do narednog Badnjeg dana, kada se zamjeni novom grančicom. Ovi mali badnjaci mogu se u gradovima kupiti na pijaci ili dobiti u crkvi. Uobičajen aranžman je da se hrastova grančica zaveže sa nekoliko drenovih grančica i sa malo slame.
Nalaganje badnjaka moglo se smatrati za nešto najosnovnije čime je srpska porodica pokazivala svoju privrženost srpskoj tradiciji. U Njegoševom Gorskom vijencu, Vojvoda Batrić poziva poglavare crnogorskih muslimana da se vrate u okrilje srpstva i hrišćanstva: „[…] No lomite munar i džamiju, pa badnjake srpske nalagajte i šarajte uskrsova jaja, časne dvoje postah da postite; za ostalo kako vam je drago.“ Njegoš opisuje prazničnu atmosferu na Badnje veče riječima Igumana Stefana, jednog od glavnih lica Gorskog vijenca:
Vatra plama bolje nego igda,
prostrta je slama ispred ognja,
prekršćeni na ognju badnjaci;
puške puču, vrte se peciva,
gusle gude, a kola pjevaju,
s unučađu đedovi igraju,
po tri pasa vrte se u kola,
sve bi reka jednogodišnici;
sve radošću divnom naravnjeno.
A što mi se najviše dopada,
što svačemu treba nazdraviti!
Tradicija nalaganja badnjaka, izvorno vezana za domaće ognjište, kasnije je prešla i u javni prostor. Najprije se za vrijeme Kraljevine Srbije ovaj obred prenio u kasarne, da bi vojnici koji su za Božić morali ostati u njima, mogli doživjeti domaću prazničnu atmosferu. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, praksa nalaganja badnjaka u kasarnama je nastavljena, a detalji ove vojne ceremonije podrobno su razrađeni u pravilima službe. Na Badnji dan, pod komandom posebno odabranog oficira predstavnici svih vojnih jedinica garnizona formirali bi svečanu povorku na konjima praćenu muzikom. Članovi različitih udruženja i drugi civili pridružili bi se povorci dok se kretala prema najbližoj šumi. Sjekli su unaprijed određeni broj badnjaka, i to za Kraljevski dvor, za oficirski dom, za najstarijeg komandanta u garnizonu, za komandu mjesta i za svaku zasebnu trupnu komandu. Badnjake su donosili u krug kasarne, gdje ih je komandant garnizona nalagao uz prigodan govor.
Broj državnih institucija, privatnih firmi, organizacija i klubova koji su se pridruživali vojnoj badnjačkoj povorci rastao je iz godine u godinu, tako da je ovaj događaj postepeno prerastao u opštenarodni praznik. Tokom tridesetih godina dvadesetog vijeka nalaganje badnjaka je postalo i dvorski obred. Izvodili su ga predstavnici vojske u prostoriji kraljevskog dvora sa ognjištem, uz prisustvo kraljevske porodice kao domaćina. Krajem tridesetih godina u nekim dijelovima Kraljevine Jugoslavije, prije svega u Vojvodini i u Crnoj Gori, badnjaci su se umjesto u krugu kasarne nalagali na gradskom trgu ili raskršću. Pritom je obred nalaganja izvodio sveštenik u prisustvu vojske i građana. Ova tradicija, koja je simbolizovala jedinstvo države, crkve i naroda, prekinuta je izbijanjem Drugog svjetskog rata.
Za vrijeme socijalističke Jugoslavije vjerske svečanosti su potiskivane, ali sredinom osamdesetih godina one se obnavljaju u okviru porodice, a nešto kasnije i u javnom ambijentu. Od početka devedesetih, Srpska pravoslavna crkva i lokalne zajednice organizuju javne proslave Božića, u kojima se mogu razlikovati tri osnovna dijela: priprema, obred i veselje. Priprema podrazumijeva odlazak po badnjake, njihovo donošenje u crkvenu portu, ukrašavanje obrednog prostora i spremanje posluženja. Obred obuhvata Večernje bogosluženje, nalaganje badnjaka na vatru naloženu u crkvenoj porti, blagosiljanje ili osvećenje badnjaka i prigodni program. U nekim mjestima vatra za badnjake ne loži se u crkvenoj porti, već na nekoj drugoj pogodnoj lokaciji. Veselje se sastoji od druženja parohijana okupljenih oko vatre. Svaka proslava, međutim, ima svoje specifičnosti, koje odražavaju običaje date sredine.
Osnovna aktivnost pripremnog dijela proslave je odlazak po badnjake. To može da bude individualni čin, ali češće se obavlja u svečanoj povorci, u kojoj mogu učestvovati konjanici i kočije. Za badnjak se uglavnom odabire visoka mladica hrasta ili cera na kojoj se zadržalo suvo lišće. Siječe se obično jedan badnjak, a ponekad tri, kao simbol Svetog Trojstva. Obaranje drveta mogu pratiti obredni elementi preuzeti iz narodnih običaja prilikom sječenja badnjaka. Često se pripremi i veći broj malih badnjaka koji se u crkvi ili porti podijele okupljenim vjernicima. Badnjaci se do crkve ponekad svečano prevoze na kočijama. Unošenje u portu može se obaviti bez neke ceremonije, ali i u pratnji litije, kakav je običaj u nekim dijelovima Republike Srpske i Boka kotorske.
Obred je glavni dio proslave. Početak Večernjeg bogosluženja, njegova dužina i struktura, variraju od mjesta do mjesta. Ponegdje se na kraju liturgije bacaju slatkiši u slamu prostrtu po podu crkve, što je praćeno pijukanjem djece koja ih sakupljaju. Nalaganje badnjaka na vatru zapaljenu u porti uglavnom slijedi nakon Večernjeg, a obavlja ga sveštenik ili neki ugledni parohijan. Prije nalaganja, badnjak može biti litijski pronesen oko crkve, a ako ih ima više nalažu se u obliku krsta. Nakon toga okupljeni vjernici nalažu svoje male badnjake. Obred osvećenja ili blagosiljanja badnjaka obavlja sveštenik, pri čemu ga posipa pšenicom, kadi ga pjevajući Božićni tropar, a zatim preliva vinom, nekada i medom, izgovarajući prigodne molitve. U nekim krajevima osvećenje se obavlja škropljenjem badnjaka bogojavljenskom vodicom. Čin osvećenja obično dolazi nakon nalaganja, ali negdje mu i prethodi, u kom slučaju se može izvršiti bilo u porti ili u crkvi.
Dok su javne vjerske svečanosti bile uglavnom potisnute u socijalističkoj Jugoslaviji do početka zadnje decenije dvadesetog vijeka, srpski iseljenici i njihovi potomci u Sjedinjenim Američkim Državama nastavili su da ih upražnjavaju. Badnjaci su se nalagali u parohijama Srpske pravoslavne crkve u Americi tokom tog perioda, kao i u današnje vrijeme.
U narodu se porijeklo badnjaka objašnjava događajima vezanim za rođenje Isusa Hrista. Prema Jevanđelju po Luki 2:1–20, Bogorodica je rodila Hrista u Vitlejemu, povila ga i stavila u jasle. Po Svetom Predanju, ove jasle su se nalazile u jednoj pećini kod Vitlejema. Anđeo Gospodnji se pojavio pred grupom pastira koja je u tom kraju čuvala noćnu stražu kod svog stada i objavio im da se u Vitlejemu rodio Spasitelj. Stigavši u Vitlejem, pastiri su pronašli dijete gdje leži povijeno u jaslama, upravo kako im je anđeo opisao. Po narodnom predanju, pastiri su nasjekli drva u šumi i unijeli ih u pećinu da nalože vatru i ogriju Hrista i Bogorodicu. Unošenje i nalaganje badnjaka čini se u znak sjećanja na ovaj događaj.
U jednoj molitvi koju sveštenici izgovaraju prilikom blagosiljanja badnjaka, on se označava kao simbol krsta na kome je Hristos raspet, te kao podsjećanje na Rođenje Hristovo: kad su vitlejemski pastiri došli da se poklone novorođenom Isusu, naložili su drva da bi se ogrijali i time najavili spasenje za ljudski rod koje je omogućeno Hristovim raspećem na krstu.
Istoričari religije, filolozi i etnolozi smatraju da su običaji sa badnjakom naslijeđeni iz stare slovenske vjere. Prema srpskom istoričaru religije Veselinu Čajkanoviću, u prethrišćanskoj vjeri Srba postojalo je drveće koje je smatrano za stanište nekog duha ili božanstva, ali takođe i drveće koje je bilo božanstvo samo po sebi. Kao dokaz za ovo drugo, Čajkanović navodi upravo badnjak. Njemu se upućuju pozdravi i molitve, prinose mu se žrtve kao što su žito, vino i med; prema njemu se neprekidno odnose kao prema ličnosti, a ne kao prema drvetu.
Badnjak je mogao predstavljati utjelovljenje duha rastinja, kome su se prinosile žrtve radi plodnosti polja, zdravlja i sreće porodice. Njegovo izgaranje simbolizovalo je sunčevu svjetlost i imalo je za cilj da obezbijedi životvornu snagu sunca u godini koja dolazi. Spaljivanje badnjaka predstavljalo je spoj kulta drveća s kultom vatre.[20] Čajkanović karakteriše prethrišćanski badnjak kao božanstvo koje umire spaljivanjem pa uskrsava, upoređujući ga u ovom pogledu sa Atisom, Ozirisom, Adonisom i Sandanom. Čajkanović takođe iznosi pretpostavku da krstovi koji se prave od debljeg kraja badnjaka imaju porijeklo u prethrišćanskim idolima koji su reprezentovali božanstva uporediva sa rimskim larima, a da se oblik krsta razvio iz antropomorfnog oblika idola. Za badnjak se najčešće bira drvo iz roda hrastova (u koje spada i cer), a hrast je u staroslovenskoj religiji bilo najcijenjenije drvo, povezano sa vrhovnim bogom Perunom.
Vjerovanje da duše predaka, zaštitnici porodične sreće i blagostanja, nastanjuju ognjište, zabilježeno je kod mnogih naroda, pa tako i kod Slovena. Kult vatre u staroj slovenskoj vjeri preobrazio se uglavnom u kult domaćeg ognjišta i tako spojio sa kultom predaka. Ostatak običaja žrtvovanja vatri je novčić koji polaznik baci u nju nakon udaranja po badnjacima. Vatra sa domaćeg ognjišta nije se nipošto i nikome davala na Badnji dan. Razlog za ovu zabranu, po Čajkanoviću, bilo je vjerovanje da je Badnji dan vrijeme kada su duše predaka neuobičajeno pokretne. Badnjačka večera je gozba priređena u njihovu čast i one se pridružuju porodici na njoj. Okupljaju se u kući u većem broju nego obično, naročito po prostrtoj slami i na ognjištu. Ako bi se nekome dala vatra sa ognjišta, skupa sa vatrom mogle bi biti odnesene i duše prisutne na ognjištu, te bi porodica ostala bez njihove neprocjenjive pomoći.
Izvor: Slobodna Hercegovina
Vezane vijesti:
Eto Bože preko vode… | Jadovno 1941.