Zločini nad Srbima u Bosni i Hercegovini 1914. godine (Drugi dio)

Čim je austrougarska vlada uputila ultimatum Srbiji, započelo je u Bosni i Hercegovini hapšenje i interniranje srpskog civilnog stanovništva.

U pograničnim srezovima prema Srbiji i Crnoj Gori austrougarske vlasti su munjevitom brzinom izvršile mobilizaciju da bi tako preduprijedile bilo kakav pokušaj otpora ili pobune. Zatim su počeli masovna hapšenja i interniranja stanovništva u unutrašnjost ili u zloglasne logore širom Monarhije. Najpoznatiji austrougarski logori za Srbe bili su Arad, Komoran, Šopronjek (Nežider), Kečkemet, Turonj i drugi širom Monarhije, a u Bosni Doboj, Žegar kod Bihaća i mnogi manji logori. Tako je prve koncentracione logore na tlu Evrope formirala Austro-Ugarska 1914. godine za Srbe, čak i za žene i djecu. Prema nepotpunim podacima iz 1918/19. godine u aradskom logoru bilo je 3323 osobe iz Bosne i Hercegovine, osim Sarajeva, za koje nisu dostavljeni podaci, a V. Ćorović navodi podatak o 5500 sužnjeva od kojih je skoro polovina pomrla u logoru. Prvi transport od oko 600 Srba: ljudi, žena i djece, većinom srpskih porodica prethodno ekspatriranih iz Bosne i Hercegovine, a koje su pohvatane poslije Makenzenove ofanzive na Srbiju i Crnu Goru i nešto srbijanskih vojnika, otpremljeno je u dobojski logor 27. decembra 1915. godine. Do kraja rata, samo kroz ovaj logor prošlo je preko 45.000 ljudi, žena i djece iz Bosne i Hercegovine i Srbije. Živeći u neljudskim uslovima, internirano stanovništvo je masovno umiralo izloženo svakovrsnim torturama, teškim fizičkim poslovima, gladi, nevremenu i zaraznim bolestima. Prema podacima koje iznosi V. Ćorović, samo u toku jednog mjeseca, aprila 1916. godine, u dobojskom logoru umrlo je 643 djece, a prema zabilješkama sveštenika Slavka Trninića u toku 1916. i 1917. godine u ovom logoru sahranjeno je preko 1000 djece ispod deset godina starosti. Prema nepotpunim i fragmentarnim podacima, u Šopronjeku je jedno vrijeme bilo preko 8000 logoraša, u Bihaću oko 8000, u Trebinju preko 2500 i tako dalje.

Da bi što bolje očistile pogranični pojas od srpskog življa, austrougarske vlasti su jedan dio stanovništva deportovale u unutrašnjost, a jedan dio protjerale. Po naredbi Zemaljske vlade od 7. oktobra 1914. godine isključeni su iz podanstva i konfiskovana je imovina onima koji se bez dozvole bosanske vlade nalaze u inostranstvu, a ako su pod sumnjom da rade protiv Monarhije. Ta mjera posebno je pogodila sve one koji su pobjegli iz Bosne i Hercegovine nakon ofanzive srpske i crnogorske vojske. Porodice tih ljudi protjerivane su preko granice bez igdje išta. Samo u trebinjskom kraju protjerano je stanovništvo iz 952 doma, opljačkano 619 kuća, popaljeno 400, a u zatvore i logore otjerano preko 5000 lica. Pero Slijepčević je izračunao da su za samo mjesec dana austrougarske vlasti protjerale iz Bosne i Hercegovine 5260 srpskih porodica i konfiskovale im imovinu. Sve ove mjere imale su i dublju pozadinu i sežu još u vrijeme od prije okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske, a korijeni su im u nastojanju austrougarskih vlasti da duž Drine što više oslabe srpski etnički element, a osnaže katolički i muslimanski, kako bi na taj način i fizički razdvojile srpski narod s jedne i druge strane Drine. Rat je austrougarskim vlastima pružio jedinstvenu priliku za etničko čišćenje Podrinja i Istočne Hercegovine od srpskog stanovništva. Osim toga, odlukom da jedan dio konfiskovane imovine Srba može biti podijeljen „lojalnom“ lokalnom stanovništvu, donosio je novu međusobnu mržnju između pravoslavnih s jedne te muslimana i katolika s druge strane. Pored toga, muslimansko stanovništvo duž Drine i iz Novopozarskog sandžaka, koje se borilo na strani austrougarske vojske prilikom njene ofanzive, bježalo je ili je preseljavano po Potjorekovim naredbama u unutrašnjost iz takozvane „ratne zone“, prilikom nastupanja srpske i crnogorske vojske na te prostore. Ratne operacije na tom prostoru umnožavale su patnje civilnog stanovništva, a pogotovo što su nastupanje crnogorske vojske ponegdje pratile pljačke i paljevine, a ponekad i odmazda nad zaostalim muslimanskim stanovništvom, posebno šuckorima i njihovim porodicama. U početku je Potjorek bio protiv doseljavanja muslimana iz Novopazarskog sandžaka u Bosnu i Hercegovinu, ali je ubrzo u tome uvidio mogućnost definitivnog rješavanja srpskog pitanja u Bosni i Hercegovini i to naseljavanjem ovih izbjeglica na imanja protjeranih srpskih porodica iz Podrinja.

Da bi u potpunosti obezglavili i nacionalno dezorijentisali srpski narod u Bosni i Hercegovini Austro-Ugari su shvatili da mu, prije svega, moraju uništiti inteligenciju. Prvi se na udaru našao nacionalno angažovani dio inteligencije, na čijem radu su počivala kulturno-prosvjetna, sportska i omladinska udruženja kao nosioci prosvjetnog, kulturnog i društvenog uzdizanja naroda i borbe protiv sveopšte zaostalosti i siromaštva. Prvi su, naravno, bili politički eksponirani Srbi, a posebno pripadnici srednje nacionalne generacije i omladinci. Već prvih dana rata uhapšeni su svi oni koji su na bilo koji način bili politički i nacionalno angažovani, pa čak i muslimani koji su se u nacionalnom pogledu osjećali kao Srbi.  U prvo vrijeme oni su služili kao taoci, da bi zatim nekima bilo suđeno na veleizdajničkim procesima, a neki su odvedeni u već pominjane zloglasne logore. Svoj život u zloglasnom logoru u Aradu završio je i ideolog „Narodove“ grupe Risto Radulović. U aradskom logoru umro je i Avdo Sumbul, sekretar „Gajreta“ i jedan od istaknutih Srba muslimana, kao i mnogi drugi istaknuti pojedinci. Iz istih razloga, stradali su masovno i pravoslavni sveštenici. Od 343 parohijska sveštenika, koliko ih je tada ukupno bilo, poslije atentata 1914. godine sedmorica su strijeljana, 56 je optuženo ili osuđeno, 156 je otpremljeno u logore ili uzeto u taoce, što znači da je više od 65% pravoslavnih sveštenika u BiH izgubilo slobodu, a tortura nad njima nastavljena je i u toku rata, pa je tako rijetko koji srpski sveštenik ostao na slobodi.

Međutim, srpska intelektualna i politička elita u Bosni i Hercegovini najviše je desetkovana serijom veleizdajničkih procesa. Najpoznatiji je bio Banjalučki veleizdajnički proces protiv 156 najuglednijih Srba iz Bosne i Hercegovine. Proces je trajao od novembra 1915. do aprila 1916. godine, a na njemu je suđeno sedmorici članova Sabora, 24 profesora i učitelja, 21 svešteniku, osmorici studenata, a ostali su bili trgovci, činovnici, i ugledni seljaci. Optužnica ih je teretila za saradnju sa Narodnom odbranom čiji je cilj bio ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Kao kolovođe su optuženi Vasilj Grđić i Savo Ljubibratić, a kao članovi i povjerenici Narodne odbrane u BiH, još 121 optuženik. Posebno je suđeno rukovodstvu SKPD „Prosvjeta“ kao i rukovodstvu ostalih srpskih kulturnih, prosvjetnih, privrednih i sportskih organizacija. Čak 16 optuženih, na čelu sa Vasiljom Grđićem bilo je osuđeno na smrt, 81 na robiju, a 51 optuženik je bio oslobođen. Osim ovog procesa održana je i čitava serija drugih veleizdajničkih procesa, ukupno 17, na kojima je suđeno različitim generacijama i različitim socijalnim strukturama srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Serija sudskih procesa nije zaobišla ni srednjoškolsku omladinu. Prvi proces održan je đacima u Banjoj Luci i na njemu je suđeno 27 đaka, dvojici profesora i direktoru škole. U Sarajevu je 1915. godine, na kaznu zatvora od 1 do 12 mjeseci, osuđeno 8 omladinaca i 2 građanina iz Mostara. U Travniku je održan najveći proces protiv školske omladine na kome je 65 omladinaca suđeno u predmetu protiv Viktora Rupčića i drugova, a u Bihaću je suđeno 40 đaka tuzlanske gimnazije u procesu Todoru Iliću i drugovima. U Travniku je, takođe, suđeno desetorici pripadnika Srpsko-muslimanske organizacije, koju su činili srpski orijentisani đaci muslimanske vjeroispovijesti. Grupi omladinaca iz Trebinja suđeno je u Tuzli. Osim pripadnicima srednje i omladinske generacije Srba u Bosni i Hercegovini suđeno je i starijoj generaciji boraca za crkveno školsku autonomiju, a među njima i „ocu Bosanske Vile“ Nikoli Kašikoviću i njegovim sinovima, zatim Grigoriju Jeftanoviću, a 1917. godine i Vojislavu Šoli. Ovi procesi, osim praktičnog obezglavljivanja srpskog nacionalnog pokreta imali su i svoju političku pozadinu, ali i praktični cilj da se za izbijanje rata optuže srpske nacionalne organizacije iz Bosne i Hercegovine, a preko njih, dokazujući direktnu vezu sa Srbijom, da se za izbijanje rata optuži Srbija.

Dakle, ovo su sve bili načini na koje je Austro-Ugarska monarhija provodila svoju „civilizatorsku“ misiju u Bosni i Hercegovini i na Balkanu.

Autor: Draga Mastilović

Izvor: Fond strateške kulture

Vezane vijesti:

Zločini nad Srbima u Bosni i Hercegovini 1914. godine (Prvi dio)