Zašto samo Srbija ima Sandžak

Područje Starog Rasa, središte srednjovekovne srpske države i kolevka srpske kulture i duhovnosti, tokom osmanske uprave postalo je centralna oblast druge vere i civilizacije koja je ovom predelu dala novo ime – prvo formalno, kao Novopazarski sandžak zatim kolokvijalno samo Sandžak, a sada čak sa težnjom da ovaj naziv preraste u zvanično teritorijalno određenje na putu ka autonomiji ove oblasti i daljim aspiracijama (ne daj bože, ka otcepljenju).

Postavlja se logično pitanje: po čemu se Novopazarski sandžak izdvaja od drugih administrativno-teritorijalnih jedinica istog zajedničkog imena koje su postojale u našim krajevima i uopšte, i kako je došlo do toga da opšti naziv sandžak (osnovno značenje: zastava; oblast pod upravom sandžakbega), kojih je ukupno na teritoriji osmanske države bilo između 150 i 400 (broj je tokom vremena varirao) samo u Srbiji nominalno opstane kao toponim?!

Svakako nećemo pogrešiti ako kažemo da iza toga stoji tradicionalna srpska neopreznost i lakomislenost, a pre svega nacionalna neodgovornost.

Doduše, sa istoriografske tačke gledišta, ako pogledamo nazive svih sandžaka koji su postojali na teritoriji današnje Srbije, pa i nekadašnje Jugoslavije, videćemo da oni kao osnovno određenje nose imena srpskih prestonih gradova – Prizrenski; Skopski; Niški; Pećki; Kruševački; Smederevski…

Za razliku od njih, umesto starog Rasa i Trgovišta, centralnu tačku nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka, iako takođe baštinika autohtonog srpskog prostora, čini grad Novi Pazar, koji je osnovao Isa-beg Ishaković, jedan od najvećih turskih vojskovođa u 15. veku.

Poznata je stvar da je srednjovekovna paška država bila značajna tranzitna oblast za dubrovačke trgovce i da je u vreme prodora Turaka, u Trgovištu postojala dubrovačka kolonija. Osnivanjem Novog Pazara na ušću Jošanice u Rašku, a na lokalitetu koji je ranije bio naseljen, ali bez posebno naglašene važnosti, Osmanlije su prodrle u samo srce nekadašnje srpske države. Ubrzo je Trgovište koje su Turci prozvali Eski Pazar – Stari Pazar počelo da zamire, dok je dobro odabran strateški položaj Novog Pazara, u kombinaciji sa zamahom zanatske privrede, doprineo njegovom razvoju i naseljavanju.

Dakle, pojam sandžaka kao institucije osvajačke osmanske vlasti stupa u naš etnički i državni prostor praktično istovremeno sa osnivanjem Novog Pazara. Doduše, sam Novapazarski sandžak formiran je tek 1790, a tokom postojanja, u procesu administrativnih reorganizacija turske carevine, do 1902. godine kada je konačno trajno ukinut, tri puta je bivao rasformiran i ponovo uspostavljan. To praktično znači da mimo njegovog aktivnog i funkcionalnog života, danas beleži duže virtuelno trajanje u našem verbalnom svetu.

Dok su se oblasti ostalih sandžaka po njihovom nestanku sa istorijske scene i kraju osmanske uprave, jednostavnim izostavljanjem odrednice sandžak, vratili svojim prvobitnim nazivima, Novopazarski sandžak bez ikakve asocijativne kopče i povezanosti sa ranijom srpskom srednjovekovnom mesnom nomenklaturom ostao u našoj upotrebi samo kao „Sandžak”.

Međutim, za ovaj fenomen može se naći i lingvistički razlog, jer imenica sandžak svojim fonetskim karakteristikama nimalo ne odudara od uobičajenog glasovnog sklopa izvornih srpskih reči. Štaviše, iz korpusa takozvanih mesnih imenica u srpskom jeziku, valja se setiti onih koje se takođe završavaju nastavkom – ak. Na primer: vrbak, voćnjak, malinjak, travnjak, plićak, ružičnjak, pašnjak, maslinjak, Košutnjak, Laćarak, a da ne govorimo i o drugim izvedenim imenicama (dešnjak, veseljak, dimnjak, čudak…). Naravno, tu su i turcizmi: čardak, basamak i dr.

Kao što se može videti, sam kraj reči koji u suštini predstavlja i njeno najupečatljivije obličje, istovetan je kod imenice sandžak kao kod nabrojanih srpskih, ali i turskih imenica odomaćenih u našem jeziku. Ukoliko bi se nekom strancu koji nema nikakve predstave o srpskom jeziku, dao spisak svih gore navedenih reči, uključujući i sandžak i postavilo pitanje da li neka od njih odudara od ostalih, lako bi se moglo desiti da odgovor bude: ne.

Dakle, za upotrebu turske imenice sandžak kao toponima, što je pojava bez presedana na teritoriji ukupnog nekadašnjeg Osmanskog carstva, a što neki sada zdušno žele da kapitalizuju, može se naći razlog, ali ne i opravdanje.

Naša je obaveza da se odupremo neodgovornoj inerciji i kolevci srpske državotvorne tradicije i duhovnosti u potpunosti vratimo njeno jedino izvorno određenje – raška oblast ili Raški okrug, kako se u administrativnom smislu danas naziva.

Dok drugi bez ikakvog istorijsko-činjeničnog uporišta svojataju ono što je naše, mi samo treba da poštujemo i pamtimo svoje.

Redovni profesor Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu

Izvor: POLITIKA