VUK JE POJEO SAVU, SA SAVOM ISTINU I PRAVDU – Sava Mrkalj reformator srpskog jezika i ćirilice

Kada vuk pojede magarca čitavo selo podigne dreku, a kada Vuk pojede genija sav narod zaliveno ćuti, pragmatično privolivši silu nametnutnog. Srpski jezik i ćirilica neće imati mira dok se ne oda priznanje zakonitom ocu srpskog „azbukoprotresa“, filologu, filosofu, učitelju, pjesniku i pravoslavnom monahu Savi Mrkalju.

Ne ulazeći u problematiku da li je bilo nužno baš tako oštro „tranžirati“ staru srpsku „bukvicu“ (azbuku), svodeći je sa raskošnih 42 „pismena“ („podgojena“ milenijumskim civilizacijskim salom Slovenstva) na tek 29 grafema sa neopterećujućom brzolagodnom kusavošću, a sa rizikom da se srpska duhovnost i prosvjeta nepovratno udalje od predačkih izvora, ulazeći u neizvjesnost smutne osamljenosti, od čega zasigurno danas i pate, dužni smo najprije istinu nazvati imenom.

Po latinskoj maksimi „Nomen est omen“ – „Ime je znamen“, iliti ko te nazva taj te i rodi, zakonita naučna kćer Save Mrkalja, srpska reformisana azbuka i ćirilica, treba biti označena kao savovica, a ne kao vukovica, jer sa Vukom i nema baš ništa srodno.

Vuk St. Karadžić je to Savino čedo samo obukao u skladniji jelek i udobniji opanak i odveo ga na Bečki dvor.

I tu je sredica naše suštine.

Sava Mrkalj je rođen 1783. godine u Sjeničaku na Kordunu, u Gornjoj Krajini. U kući od ljeskovog pruća i sa pokrovom od raži bistrina ovog dječaka bila je još odlučnija u pohodu ka izvorima učenosti i znanja. Prve razrede „pučke škole“ završio je u Plaškom kod Gospića, bio je najbolji od najboljih. Potom prelazi u „arhigimnaziju“ (višu gimnaziju) u Zagrebu, položivši i tamo ispite sa najvišim ocjenama. Tu je zadobio titulu „eminensa“, što bi značilo odlikaša ili po latinski cum laude (diplomu sa pohvalom). Potom se upisuje na Kraljevsko sveučilište u Zagrebu, stiže i do Pešte gdje stiče diplomu „svobodnih hudožestva i filosofije doktor“.

U svom vremenu bio je jedan od najobrazovanijih Srba. Upravo u Pešti će se posvetiti problemu srpske azbuke i razmišljanjima kako svom narodu prilagoditi put učenosti.
Zaista, vođen najljepšim porivima rodoljublja i brižnosti za prosvjetu srpskog naroda ulazi u analizu reforme tadašnjeg crkvenoslovenskog jezika.

Azbuka od 42 pismena (slova) bila je komplikovana za prosti narod koji je u ropstvu izgubio osjećaj za finese i porfirnu uzvišenost drevnog srpskog jezika, a kojim su pisali i govorili Sveti Sava, Domentijan i Teodosije.

Pod mukom jarma ogrubile su i srpska duša i ruka, a sa njima i narodni jezik. Jezik ratara i čobanina je praktičan kao planinska voda koja traži puta, ali nije učen da tu vodu navede na mlinicu koja melje žito.

No moralo se naprijed.
Srbinu je za slobodu i život najpreča naobrazba!

Tako je razmišljao već prosvjećeni sin graničara sa Korduna. Tako je i nastalo njegovo čuveno djelo „Salo debeloga jera libo azbukoprotres“. Napisao ga je u Pešti, a objavio u Budimu 1810. godine. Ova sintagma „salo debeloga jera“ bila je vrlo slikovita metafora toga sada već glomaznog (a u stvari raskošnog, nekada carskog i samodržavnog) srpskog pisma, koje u toj drevnoj nelakoj porfiri postaje strano neukom seljaku i kmetu, te oficiru Vojne Krajine.

Sava predlaže da se to „carsko srpsko jezičko salo“ skine sa seljačkih jezičkih rebara, i da se narodu ponudi ono što već umije da koristi.
On prvi uvodi čuveno pravilo ”ZA JEDAN GLAS SAMO JEDAN ZNAK”. Ili „Piši kao što govoriš!“.

To je bilo tri godine prije nego je Vuk i proslovio bilo šta o srpskom jeziku. Na kraju krajeva Vuk St. Karadžić je bio neuki i hromi, ali promućurni seljački sin. Bistrouman i pragmatičan znao je opaziti ono „što ima prođu“. I tu su sve njegove zasluge.

Sava Mrkalj azbuku od 42 slova svodi iliti probira u 29 „pismena“, slova. Takođe pravi naznake za još neke finalene dorade.

Sve će to Vuk kasnije iskoristiti i samo doraditi po Savinoj zamisli, stilizujući Lj, Nj, Ć, te donijevši J iz latinskog i Dž iz slovensko-moldavske stare ćirilice. Đ je osmislio Lukijan Mušicki.

Međutim, reforma Save Mrkalja nailazi na žestoku osudu karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića koji je očinski brižno razumio da srpski jezik ovom reformom ulazi u tijesan klanac neizvjesnosti, razdvojen od prošlosti, a sa maglovitom budućnošću.

Treba napomenuti i to da su čuveni Stratimirovići porijeklom Srbi Hercegovci koji potiču od Višnjevaca iz Gacka, a koji su ogroman uticaj i plemićki stalež stekli u Austro-ugarskoj carevini. Dakle, učeni Srbi Hercegovci su se zalagali za čuvanje starih tradicija koje nas vežu za Svetog Savu i Svetu Rusiju. Opet skromno učeni Hercegovci lako će prihvatiti sve što je Beč tražio. Svojim velikim uticajem mitropolit Stratimirović zabranjuje štampanje „Savinog sala“ u Budimu.

Tu počinju muke po Savi Mrkalju. Bio je označen kao „opasan faktor“ za srpsku narod, a njegova reforma kao pogubna za našu učenost. Da bi izbjegao strašni pritisak Sava Mrkalj se odlučuje da primi monaški zavjet i time pokaže da je odan majci Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Podnoseći zahtjev za monašenjem na ruskoslovenskom jeziku zamonašio se 1811. godine u manastiru Gomirju, primivši čin jerođakona i ime Julijan.

No, tako obrazovan i radišan u zabačenom manastiru nailazi na još gore muke. Tamo zatiče lijene monahe koji su u `ladovini pustili stomake, opšti nered i nerad, formalizam u bogosluženju, praznoslovlje i besmisao. No kad se tome usprotivio on koji je prevodio Ovidija i Vergilija, sa znanjem latinskog i starogrčkog, ovako mu je manastirska bratija zaprijetila:

„Ukorak s nama, ili ćeš vidjeti svoga Boga, ti veleučena budalo!“

Poslije dvije godine pobjegao je iz manastira. No Crkva ga ne ostavlja na miru, nigdje ne dobija zaklon i pomoć. Toliko je bio strašan taj pritisak na ovu osjetljivu dušu da obolijeva od neuroze i stiže do psihijatrijskog odjela Opšte bolnice u Beču.

Ono što treba uvijek naglasiti, Sava Mrkalj nije izgubio razum, on je naprosto zadešen slabošću da se izbori sa pritiskom cijelog jednog sistema koji je upirao prstom u njega, te je upao u anksioznost, strah koji ga je progonio, apatiju i nemir. Umro je u Beču u bolnici 1833. godine kao žrtva jednog surovog okvira koji je satirao svoju najvredniju duševnu suptilnost.

Pod uticajem Jerneja Kopitara, koji je reformu Save Mrkalja označio kao genijalnu, a Savinu bistrinu kao rijetkost koju ni Izrailj ne imade, prilagodljivi Vuk St. Karadžić će je iskoristiti i sprovesti u praktično.

Sava Mrkalj je bio i pjesnik. Sačuvano je 13 njegovih pjesama i 12 prepjeva i prevoda. Dvije (ili tri) Savine pjesme su uvrštene u Antologiju srpske poezije. Bio je poliglota i filosof, matematičar i logičar. Govorio je njemački i francuski, koristio se latinskim, starogrčim i hebrejskim jezikom.

Vođeni zamišlju da svom obespravljenom i velikoučenom pretku i zemljaku vrate poštovanje i znamen zahvalnosti Udruženje Krajišnika Srbije i Udruženje krajiških Srba „Prelo“ iz Čikaga proglasili su 2018. godinom Save Mrkalja, sa obavezom da se u Savinom rodnom selu Sjeničaku na Kordunu na slavu Svete Petke ove godine svečano postavi spomen-ploča na tamošnjoj osnovnoj školi, a koja i nosi njegovo ime.

Uz to podnesena je i inicijativa da se novosagrađena osnovna škola u Busijama, gdje su naseljeni izbjegli Krajišnici u Srbiji, nazove imenom Save Mrkalja.
Tim povodom sinoć je u Beogradu u klubu „Tesla“ predstavljena spomen-ploča u čast Save Mrkalja i upriličena izložba autora Milice Grbić o njegovom životu i djelu, a u saradnji sa Istorijskim arhivom iz Pančeva.

Kao i sve što je od istinskog nacionalnog značaja u Srbiji i ovo je ostvareno zaslugama pojedinaca, a ne države i njenih ustanova. Izradu spomen-ploče finansirali su krajiški Srbi iz Čikaga Pero Vlajnić, Dalibor Mrkalj i Svetozar Dančuo.

Treba i to reći da je prije dvije godine spomen-ploču za mjesto upokojenja Save Mrkalja u Beču finansirala slikarka Ljubica Mrkalj koja živi u Parizu.

Uz obraćanje dr Mirka Subotića i autora spomen-ploče vajara Ljubiše Mančića pročitana su i pjesme Save Mrkalja. Poslije zvaničnog dijela pripremljen je koktel za sve prisutne.

Program je uredio i vodio Siniša Rudan, po majci srodnik Save Mrkalja.

I šta na kraju zaključiti. Sva srpska moć i nemoć proteže se od Svetog Save koji svojevoljno odlazi u manastir u kome ukrašava srpsku državnost i duhovnost do Save Mrkalja koji bezvoljno bježi iz manastira prognan kao „veleučena budala“.

I baš kao što je reformator srpskog jezika i ćirilice tužno okončao život u neurotičnoj tjeskobi tako i srpski narod do danas luta u tjeskobi nametnutih istorijskih i svih drugih obmana, obespravljen na svome i duhovno pokraden od vjerolomnih i krivokletih.

Svi ti, prije svega naši grijesi, porodili su tragiku srpskoga jezika od koga se kao zla kopilad do danas legu tkz. hrvatski, bosanski i crnogorski jezik.
No, krenimo se liječiti istinom od sveopšte narodne i duhovne neuroze.

Sava Mrkalj nas čeka na tom početku.

Foto: S. Dančuo

Izvor: Slobodna Hercegovina

Vezane vijesti:

Srpski jezik potpun tek sa ćirilicom

Gubeći srpski jezik i ćirilicu gubimo i nacionalni identitet

Nestanak ćirilice vodi nestanku srpskog identiteta